UNIT 4

KEMAHIRAN JAWI DAN KHAT

SINOPSIS: Unit ini memberikan maklumat dan penekanan kepada pertumbuhan dan perkembangan tulisan jawi di Malaysia. Disamping itu ianya memberikan tumpuan kepada cara mengeja dan menulis jawi dengan betul, membaca teks jawi dengan lancar dan mempelajari asas-asas seni tulisan jawi. Manakala seni khat pula akan membantu pelajar menguasai bentuk-bentuk khat dalam tulisan jawi, disamping membantu pelajar membina bahan bantu mengajar di maktab dan di sekolah. Hasil Pembelajaran: Di akhir kursus ini peserta dapat: 1. Menulis jawi dengan mengikut kaedah yang ditetapkan 2. mengenali sejarah tulisan jawi dan seni khat 3. Menghayati tulisan jawi mengikut ejaan terkini 4. Mengenali sejarah seni khat 5. Mempraktikkan tulisan khat mengikut bentuk dan kaedah yang betul. Para pelajar sekalian ! Tajuk ini sangat penting untuk anda memberi keutamaan kerana sebagai guru Pendidikan Islam, anda mesti menguasai kaedah penulisan jawi dengan baik. Tulisan jawi digunakan di dalam kebanyakan urusan terutama sekali semasa proses pengajaran dan pembelajaran.

Sebelum membaca nota berikut, pastikan anda telah memiliki buku daftar ejaan jawi terkini dan juga buku panduan menulis khat sebagai rujukan..

30

4. KEMAHIRAN JAWI DAN KHAT Sejarah perkembangan tulisan jawi. Kaedah pembentukan perkataan. Perbezaan antara ejaan Zaaba dan ejaan yang disempurnakan Pelajaran Jawi Dalam KBSR dan KSSR. Strategi pengajaran dan pembelajaran jawi Kelas pemulihan jawi mengikut panduan j-QAF Sejarah dan kemahiran penulisan khat

4.1 Sejarah perkembangan tulisan jawi. Tulisan Jawi merupakan warisan bangsa Melayu. Ia mempunyai ciri keistimewaan sebagai tulisan perantaraan yang telah meletakkan bangsa Melayu ketahap mengenal ilmu pengetahuan yang lebih meluas. Tulisan jawi telah digunakan dengan meluasnya sebelum penjajahan pihak barat ke Tanah Melayu. Ini terbukti terdapatnya manuskripmanuskrip tulisan tersebut, disamping surat-surat perjanjian yang ditulis dalam tulisan jawi antara pembesar dan raja-raja Melayu dengan pihak barat. Tulisan Jawi menjadi mundur dan lemah setelah negeri-negeri Melayu dijajah oleh kuasa-kuasa barat. Seterusnya tulisan rumi telah mengambil tempat utama menggantikan tulisan jawi setelah negara mencapai kemerdekaan. Konvensyen Tulisan Jawi tahun 1984 telah diselaraskan dan diperkemaskan dengan maklumat-maklumat dan resolusi yang dipersetujui dalam Konvensyen Tulisan Jawi anjuran Pusat Islam, Jabatan Perdana Menteri pada tahun 1991 dan Seminar Tulisan Jawi Peringkat Kebangsaan pada tahun 1993. Semua maklumat tersebut disemak dan disahkan oleh JawatankuasaTeknikal Tulisan Jawi Pusat Islam dan Dewan Bahasa dan Pustaka pada tahun 1993-1994. Kita dapati sekarang ini tulisan jawi masih digunakan dalam pelbagai bidang aktiviti kehidupan, khususnya dalam pengajaran dan pembelajaran Pendidikan Islam di sekolah-sekolah di Malaysia.

31

4.2 Kaedah pembentukan perkataan Untuk daftar ini huruf-huruf Jawi dan padanan-padanan Rumi yang digunakan adalah seperti yang berikut: Huruf Jawi Padanan Rumi A B T H,t (t) S(th) j H(h) kh d Z (dh) r z s Sy(sh) S(s) D(d) T(t) Z(z) A,k(,) Huruf Jawi Padanan Rumi gh f K,q,(q) K L M N W,o,u V H K (,) Y,I,e (taling) C Ng P G E (pepet) ny

32

Padanan-padanan Rumi yang diberikan didalam kurungan ialah padanan-padanan yang digunakan untuk mengeja istilah-istilah pinjaman bahasa Arab Kata Masukan. Kata dasar satu suku kata Kata dasar satu suku kata tertutup yang mengandungi bunyi [a] dieja dengan tidak menggunakan huruf alif untuk melambangkan bunyi tersebut,contohnya; Bas Dal Dam Kad Pas Tas -

(b) Jika perkataan satu suku kata itu tertutup berupa kata pinjaman Arab yang yang mengandungi huruf alif maka ejaannya dikekalkan,contohnya am bab hal -

33

Kata dasar dua suku kata (a) kata dasar yang berdiri bebas,contohnya; acar bangsal bangsat hodoh Lilin Wajik -

Kata dasar yang biasanya digunakan bersama-sama dengan berbagai-bagai imbuhan dimasukkan hanya kata dasarnya sahaja,contohnya; Anut Asak Bolot Eram Rayau Rayu -

(b) kata dasar yang tidak digunakan sebagai kata bebas tetapi digunakan bersama-sama imbuhan dimasukkan bentuk berimbuhannya, contohnya; kebajikan Kecamuk Meleset Pengaruh Sebati -

34

(c) homograf iaitu perkataan yang ejaannya sama tetapi mempunyai makna yang berlainan,dimasukkan bentuk ejaan Jawi yang sama,contohnya amben,ambin bela,bila biro,biru -

tembok,timbuk -

(d) Selanjutnya bentuk ejaan jawi dapat menyelesaikan masalah homograf dalam tulisan rumi,contohnya Ceri Ceri Perang Perang Gelang Gelang Semak Semak -

(e) Perkataan perkataan yang selama ini dieja serupa dibezakan dalam daftar ini contohnya; Ejaan Lama Lantik Lentik Pantas Pentas Rambang Rembang Ejaan Baru

35

(f) Diftong ai dan au yang mengakhiri perkataan-perkataan dalam bahasa Melayu akan dilambangkan oleh gulai Petai Tupai Garau Lampau Rayau dan ,contohnya:

(g) semua perkataan bahasa Melayu yang diakhiri oleh bunyi glotal akan dieja dengan menggunakan huruf qaf,contohnya baik Naik Pokok Songkok -

Kata dasar tiga suku kata atau lebih (a) Kata dasar yang berdiri bebas,contohnya; Abadi Bendera Cendekia Geroda Sebentar -

(b) ada kata dasar tiga atau lebih daripada tiga suku kata yang terbina hanya dengan pertambahan suku kata baru pada kata dasar dua suku kata contohnya; acara -

36

Belajar Belunjur Sejurus Sedikit

Perkataan serapan daripada bahasa asing. (a) Kata pinjaman daripada bahasa Arab yang merupakan istilah agama Islam dieja seperti ejaan asalnya dalam bahasa Arab contohnya; Amil Aidiladha -

Aidilfitri Wuduk Wuquf

(b) Kata pinjaman daripada bahasa Arab yang sudah menjadi kata-kata umum dalam bahasa Melayu dieja menurut bunyi bahasa Melayu,contohnya; Ahli Izin Kertas Peduli Sabun -

(c) Kata pinjaman daripada bahasa-bahasa lain (misalnya bahasa Inggeris) dimasukkan dan dieja secara transliterasinya serta sedikit penyelarasan dengan kaedah ejaan Rumi bahasa Melayu,contohnya; (d) Abstrak Geometri -

37

Diftong, kata terbitan, kata ulang, gabungan dan partikel (a) Diftong
Diftong ai Lambang huruf jawi

Kedudukan Awal kata Tengah atau akhir kata Awal kata Tengah atau akhir kata Awal kata Tengah atau akhir kata

contoh

au

oi

(b) Kata terbitan

Imbuhan Awalan se dan ke

Kaedah Awalan se dan ke bila diletakkan pada kata dasar bermula dengan alif hendaklah diletak hamzah di atas alif

Kata dasar

Kata terbitan

, ,
Kata dasar

, ,
Kata terbitan

Imbuhan

Akhiran -an

Kaedah Akhiran alif nun diimbuhkan pada kata dasar yang berakhir dengan huruf wau [u] atau diftong alif wau [au] Berbeza jika ditambah akhiran wan seperti pustakawan

38

Imbuhan

Kaedah Akhiran hamzah-nun diimbuhkan pada kata dasar yang berakhir dengan vokal alif [a]

Kata dasar

Kata terbitan

,, ,
Kata dasar

Akhiran nun diimbuhkan pada kata dasar yang tidak berakhir dengan huruf wau, alif dan diftong alif-wau

Imbuhan

Kaedah Hamzah-ya diimbuhkan kepada kata dasar yang berakhir dengan vokal alif atau bunyi vokal [a] atau vokal wau [u]

Kata terbitan

Akhiran -i

, , , , ,

, , , , ,

Huruf akhiran ya diimbuhkan pada kata lain yang tidak berakhir dengan alif dan wau

KATA SENDI NAMA Kata sendi Kata depan di dan ke Kaedah Ditulis sebagai satu kata dengan kata mengikutnya. Bentuk dasar Bentuk terbitan

,
Contoh

Jika kata yang mengikutnya

bermula dengan huruf alif , huruf hamzah dibubuh di atas huruf alif

, ,

KATA GANTI SINGKAT Kata ganti singkat Ku, kau, mu, nya Kaedah Ditulis serangkai dengan kata yang ada di depanya atau di belakangnya

,, ,,

39

(c) Kata ulang

Kata ulang Penuh semu atau jamak Kaedah Contoh Guna angka dua Arab

[ ] Kata ulang berimbuhan dan berentak Guna tanda sempang

- -
Contoh

(d) Gabungan kata

Gabungan kata Rangkai kata umum Kaedah Ditulis terpisah

, ,

Kata yang

Ditulis terpisah

Gabungan kata yang ditulis serangkai sebagai bentuk yang telah mantap dalam ejaan Rumi.

Ditulis serangkai juga dalam ejaan Jawi.

(e) Partikel
Partikel -lah, -kah, -tah Kaedah Ditulis serangkai dengan kata di depannya Berfungsi sebagai kata tugas yang bererti juga ditulis terpisah Perkataan yang dieja serangkai ialah: contoh

, , ,

pun

40


Akronim dan singkatan
Singkatan Singkatan dalam bahasa Melayu ditulis huruf pertama setiap perkataan. Singkatan dalam bahasa Inggeris ditulis nama huruf dalam abjad Rumi yang ditulis Jawi Akronim yang dilafaz sebagai kata boleh ditulis lengkap sebagai kata Rumi TUDM Jawi

.... .... , ,

KLSE UMNO, PAS, Petronas

4.3 Perbezaan antara ejaan Zaaba dan ejaan yang disempurnakan Anda boleh mengamati perbezaan antara dua jenis ejaan di atas dengan merujuk kepada bahan-bahan tulisan jawi lama dan terkini. Perbezaan ketara antara dua jenis ejaan ini ialah pada pembentukan perkataan ataupun kaedah mengeja. Bil 1 Aspek perbezaan Penggunaan ta marbutah (.) Ejaan Zaaba Digunakan untuk mengeja perkataan bahasa Arab dan semua perkataan Bahasa Melayu yang berakhir dengan huruf t. Ejaan yang disempurnakan Digunakan untuk mengeja sesetengah perkataan bahasa Arab sahaja. Semua perkataan Bahasa Melayu yang berakhir dengan huruf t dieja dengan menggunakan ta maftuhah (

.)

Huruf digunakan bagi semua perkataan yang dieja dengan huruf v. contoh:

Penggunaan huruf ( )

Tidak ada huruf ( ) semua perkataan yang menggunakan huruf v dieja dengan menggunakan huruf (.) Contoh: Semua kata ulang menggunakan angka dua Arab termasuk yang berimbuhan. Contoh:

Kata ulang yang sama dieja menggunakan angka dua Arab , kata ulang berganda dan berimbuhan ditulis dua kali. Contoh:

Kata ulang

,
41

Bil 4

Aspek perbezaan Diftong au dan ai

Ejaan Zaaba Dieja tanpa huruf alif pada semua bunyi diftong. Contoh: Perkataan topi dan tupai dieja dengan ejaan yang sama Manakala perkataan pulau dieja dengan ejaan

Ejaan yang disempurnakan

, -
Diftong au dan ai di awal dieja dengan

dan
dan

Diftong au dan ai di akhir dieja dengan

4.4 Pelajaran Jawi dalam KBSR dan KSSR Sila dapatkan sukatan dan huraian sukatan pelajaran jawi terkini, fahami konsep-konsep serta tajuk-tajuk yang terdapat di dalamnya seperti: a. b. c. d. e. Pengenalan Matlamat Objektif Strategi pengajaran Agihan tajuk

4.5 Strategi Pengajaran dan Pembelajaran Jawi. Pengajaran dan pembelajaran jawi memerlukan kepada penggunaan strategi, kaedah dan teknik yang sesuai. Antara teknik yang biasa digunakan ialah: Pendekatan pengajaran jawi Induktif Deduktif Cerakinan Sintesis Eklektik Kaedah dan teknik pengajaran jawi Pandang sebut Permainan Latih tubi Imlak Mengeja Kefahaman Kaedah huruf Nyanyian

42

4.6 Kelas pemulihan jawi mengikut panduan j-QAF. a. b. c. d. e. f. Pengenalan konsep pemulihan jawi Masalah-masalah pembelajaran bagi kelas pemulihan. Kaedah-kaedah yang sesuai untuk kelas pemulihan Jawi dalam j-QAF Model kelas pemulihan jawi j-QAF Modul pengajaran dan pembelajaran jawi j-QAF

4.7 Sejarah dan kemahiran penulisan Khat. Bidang kesenian Islam mempunyai berbagai jenis cabang, seperti seni bina, seni lagu al-Quran dan sebagainya. Seni khat merupakan salah satu cabang dalam hasil warisan seni Islam. Ia merupakan satu bidang kesenian yang berkaitan dengan seni tulisan. Bidang ini telah berkembang sejak zaman permulaan Islam sehingga kini. Hasil seni khat ini digunakan di dalam penulisan al-Quran, kitab-kitab dan hiasan bangunan seperti masjid. Terdapat berbagai jenis seni khat yang biasa digunakan di dalam penulisan huruf Arab, seperti: i. ii. iii. iv. v. Khat Nasakh Khat Raqah Khat Thuluth Khat Kufi Khat Deewani

Modul ini akan membincangkan tiga jenis khat sahaja, iaitu khat nasakh, khat raqah dan khat thuluth. Khat Nasakh. Khat ini merupakan di antara jenis khat yang terawal diperkenalkan. Ia mula dikenali dan menjadi popular selepas diubahsuai oleh penulis khat terkenal bernama Ibnu Muqlah pada abad ke sepuluh. Khat ini kemudianya dikemaskini oleh Ibn al-Bawaab dan tokoh lain menjadi tulisan al-quran. Khat ini ini bukan sahaja senang ditulis malahan mudah dibaca. Khat Raqah. Khat ini juga kadang-kadang dipanggil `ruqah. Ia merupakan hasil evolusi daripada khat nasakh dan thuluth. Sungguhpun khat ini hamper serupa dengan khat thuluth tetapi khat riqah dikembangkan dari bentuk yang berlainan. Khat ini merupakan salah satu khat paling popular di kalangan penulis khat zaman kerajaan Uthmaniah. Banyak perubahan dilakukan ke atas bentuk khat ini oleh Sheikh Hamdullah al-Amsi. Selepas itu 43

khat ini dikemaskini oleh ramai tokoh khat sehingga ia menjadi antara khat yang paling popular dan digunakan dengan meluas. Hari ini khat raqah merupakan khat pilihan di dunia Arab ketika menggunakan tulisan tangan.

Khat Thuluth. Khat Thuluth mula diformulasikan pada abad ketujuh, iaitu semasa pemerintahan bani Umaiyah tetapi ia hanya dikembangkan sepenuhnya di akhir abad ke sembilan. Thuluth bermaksud ketiga. Terdapat berbagai pendapat mengapa khat ini dinamakan thulut, ada pendapat mengatakan ia merupakan khat ketiga dari segi saiz berbanding dengan khat popular yang lain. Selain daripada menjadi tulisan al-Quran, ia juga sesuai menjadi tulisan untuk tajuk bagi sesuatu penulisan. Bentuk tulisan khat, huruf tunggal, perkataan dan ayat. i. Khat Nasakh Huruf Tunggal Perkataan Ayat

ii.

Khat Raqah. Huruf Tunggal Perkataan Ayat

44

:iii. Khat Thuluth Huruf Tunggal Perkataan Ayat

Sebelum membuat latihan penulisan khat..pastikan anda Telah memiliki peralatan yang mencukupi dan betul

Latihan menulis khat nasakh, rakaah dan thulus

54

Khat Nasakh:

Khat Raqah:

46

Khat Thuluth;

Syabas !

47

Anda telah dapat menghabiskan unit ini dengan jayanya. Ini bermakna anda telah menguasai dan memahami aspek-aspek berkaitan dengan kaedah penulisan Jawi dan seni khat. Untuk menilai sejauh mana pencapaian dan penguasaan anda, sila jawab soalan-soalan tutorial berikut dalam tempoh yang ditetapkan. Anda dinasihatkan membuat rujukan daripada sumber-sumber yang lain supaya jawapan anda lebih bermutu.

48