BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

1. Menghuraikan konsep dan fungsi kesusasteraan Melayu

Pengenalan

Kesusasteraan Melayu merujuk kepada hasil karya dan ciptaan seni yang terdapat dalam kalangan masyarakat Melayu. Ianya adalah satu bentuk ciptaan seni yang disampaikan melalaui bahasa. Sastera juga dapat dikatakan sebagai seni bahasa. Ini kerana sastera ialah ungkapan spontan daripada perasaan yang mendalam malah sastera juga merupakan ekspresi fikiran melalui medium bahasa.

Menurut pandangan Sarjana Ismail Hussein (1998:23) kesusasteraan merangkumi semua aspek yang menggunakan kata-kata atau bahasa yang bersifat kreatif. Manakala M.K Danziger & W.S Jahnson (1983:2) berpendapat seni yang menggunakan kata-kata sama ada lisan atau tulisan dan Abu Bakar Hamid (1997:13) kesusasteraan merupakan seni yang bercorak intlektual. Gabungan kepuasan intelek dan kepuasan estetik.

Kesusasteraan ialah manifestasi daripada gerak jiwa manusia yang wujud dalam pernyataan bahasa. Pada hakikatnya kesusasteraan atau seni sastera itu ialah bingkisan kata yang dipersembahkan oleh sasterawan sebagai hadiah kepada masyarakat. (Sabaruddin Ahmad, Punca Sastera Indonesia, 1963, hal.11) Kesusasteraan adalah cermin jiwa getar sukma pengarang. Kesusasteraan harus tumbuh di tengah-tengah rakyat oleh rakyat untuk rakyat yang menggambarkan suka duka, harap cipta dan kerja cipta rakyat. (B. Simorangkir-Simanjuntak, Kesusasteraan Indonesia, 1971, hal. 8) Kesusasteraan ialah ciptaan seni yang disampaikan melalui bahasa. Kesusasteraan terbentuk dari akar kata susastera (bahasa Sanskrit) + ke an (kesusasteraan). Su (indah, baik, lebih bermakna.) Sastera (huruf atau buku) Susastera + ke an (kesusasteraan): Kumpulan bukubuku yang indah bahasanya dan baik isinya. (Prof. Dr. Hasyim Awang, Artikel Akademik, hal. 2)
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Kesusasteraan Melayu dalam konteks pendidikan ialah karya asal yang tertulis dalam bahasa Melayu berunsurkan keindahan dan kehalusan sama ada berbentuk novel, cerpen, drama, sajak, prosa tradisional atau puisi tradisional bagi mengimbangi intelek, rohani, emosi, dan jasmani di samping memaparkan nilai kemanusiaan dan citra masyarakat.

Sastera ialah karya seni kreatif hasil ciptaan manusia menggunakan bahasa yang indah, halus dan menarik serta memberi kesan kepada pembaca/penonton. Ia merupakan hasil pemikiran seni yang berkualiti yang diterjemahkan sama ada dalam bentuk lisan, penulisan, prosa, puisi, naratif dan bukan naratif. Karya sastera berbeza dengan hasil-hasil penulisan akademik atau bukan akademik lain kerana tidak mempunyai variasi bahasa serta kesan langsung dan tidak langsung kepada pembaca/penonton.

Konsep Kesusasteraan Melayu

Menurut Siti Hajar Abdul Aziz dalam Bahasa Melayu 1 Kesusasteraan Melayu merujuk kepada hasil karya dan ciptaan seni yang terdapat dalam kalangan masyarakat Melayu. Dalam masyarakat Melayu tradisional, sastera bersatu dan berintegrasi dalam kehidupan seharian mereka. Sebagai contoh, seorang ibu yang menidurkan bayinya secara sengaja atau tidak, akan menyanyikan balada-balada yang berirama dan merdu. Seorang dukun yang membacakan mantera untuk menyembukan orang sakit secara sedar atau tidak,akan melagukan puisi yang indah dan berirama. Dalam upacara perkahwinan pula, ketika wakil keluarga pengantin perempuan berbicara dengan wakil keluarga pengantin lelaki, hadirin sebenarnya menyaksikan satu adegan dramatik dengan bahasa yang menarik dan indah. Ketika seorang pengambil dan pembuat gula enau hendak melakukan pekerjaannya di atas pokok enau, dia membaca mantera-mantera dan secara tidak langsung dia sebenarnya sedang berdeklamasi.
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

Kesusasteraan ialah satu bentuk ciptaan seni yang disampaikan melalui bahasa. Perkataan kesusasteraan terbentuk daripada perkataan Sanskrit, iaitu susastera yang bermaksud huruf atau buku indah. Sastera dari segi makna umum

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

bermaksud bahasa (bukan bahasa basahan) yang digunakan dalam kitab-kitab. Kesusasteraan pula, menurut makna kamus ialah hasi seni atau karya tulisan dalam bentuk prosa atau puisi yang mempunyai ciri-ciri keistemewaan tertentu. Seni kesusasteraan pula ialah seni karang-mengarang bahan-bahan sastera yang berbentuk puisi dan prosa.

Kesusasteraan dalam bahasa Melayu sama pengertiannya dengan literature dalam Bahasa Inggeris. Perkataan literature berasal daripada perkataan litera yang bermaksud huruf atau abjad. Dalam bentuk asalnya, perkataan literature digunakan untuk tatabahasa dan puisi. Istilah kesusasteraan yang digunakan dalam bahasa Melayu berasal daripada bahasa sanskrit, iaitu sastra. Kata dasar sas-bermaksud mengarahkan, mengajar atau memberikan petunjuk, manakala tra merujuk kepada alat. Sastra bererti alat untuk mengajar. Awalan su- pula bererti baik atau indah. Imbuhan ke- dan an membawa maksud yang menyeluru, iaitu segala yang tetulis, yang bernilai seni dan estetik serta dengan maksud memberikan panduan, petunjuk dan pengajaran.

Ada yang mengatakan bahawa sastera ialah seni bahasa. Sastera ialah ungkapan spontan daripada perasaan yang mendalam. Sastera ialah ekspresi fikiran melalui medium bahasa. Maksud fikiran itu pula ialah idea-idea, pandangan, perasaan, pemikiran dan semua kegiatan mental manusia. Sastera ialah inspirasi kehidupan manusia yang diserlakan dalam sebuah karya tulisan yang indah. Sastera juga ialah semua karya yang memuatkan perasaan kemanusiaan yang mendalam dan kebenaran moral dengan sentuhan keikhlasan, keterbukaan dan keluasan pandangan yang dinukilkan dalam bentuk yang mempersonakan.
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

Daripada pengertian diatas, dapatlah difahami bahawa dalam sastera terkandung beberapa unsur yang saling berhubungan. Unsur-unsur tersebut dihuraikan seperti berikut: a) Isi Kandungan sastera yang berupa fikiran, perasaan, pengalaman, idea, semangat, keyakinan, kepercayaan dan lain-lain.

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

b) Eksperesi dan ungkapan-ekspresi ialah keupayaan mengeluarkan sesuatu dari dalam diri manusia. Jika seseorang itu memiliki pengalaman yang hebat, fikiran yang cemerlang, perasaan yang mendalam dan keyakinan yang kuat, tetapi selagi dia tidak mampu mengekspresikannya keluar dari dalam dirinya, maka tentu tidak akan diterima dan di ketahui oleh orang lain.

c) Bentuk-unsur isi dan diri manusia tadi dapat dizahirkan dalam berbagai-bagai bentuk. Jika tiada bentuk dan pola yang tertentu, tidak mungkin kedua-dua perkara tadi dapat disampaikan kepada orang lain. Bentuk pengungkapan sastera ada bermacam-macam ragam,

misalnya ada ungkapan dalam bentuk suara yang disertai bunyibunyian. Dalam bentuk kesenian tadi menjelma pula bentuk seni sastera, seni tari, seni rupa, seni bina, seni muzik dan sebagainya. Bentuk dalam seni itu pula menggunakan istilah sebagai bentuk yang indah, mempersonakan, mengasyikkan, menyenangkan dan menarik.

d) Bahasa-medium

pengungkapan

bentuk

sastera

itu

tadi

ialah

bahasa.Bahasa ialah bahan utama untuk mewujudkan ungkapan peribadi dalam suatu bentuk sastera yang indah.

Secara umumnya, sastera dapat dianggap sebagai ungkapan peribadi manusia yang berupa pengalaman, pemikiran, perasaan, idea,semangat dan keyakinan dalam suatu bentuk gambaran konkrit yang membangkitkan keperibadian melalui pengantar bahasa. Deskripsi ini mencakupi semua bentuk sastera, sama ada yang bermutu atau tidak bermutu.
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Sejarah Perkembangan Kesusasteraan Melayu Sejarah dan perkembangan kesusteraan pada prinsipnya melihat karya sastera dari sudut daya kreatif manusia. Membincangkan sejarah dan

perkembangan kesusasteraan Melayu, mengikut Ismail dalam kata pengantar buku Perkembangan Kesusasteraan Melayu Lama, perkembangannya mengikut kronologi zaman bermula dari zaman sebelum mengenal huruf dan diikuti zaman Hindu dan Islam. Manakala mengikut Safian Hussain dan rakan-rakan (1981: 3),

kesusasteraan Melayu Moden pula bermula dengan kedatangan penjajah barat ke Alam Melayu. Ini bererti, sejarah dan perkembangan kesusasteraan Melayu bermula dalam bentuk Islam. sastera lisan diikuti dengan sastera yang bercorak tulisan pada zaman Meskipun terlihat empat peringkat perkembangan kesusasteraan, pada

realitinya mengikut sejarah perkembangan kesusasteraan Melayu, ia hanya melibatkan tiga peringkat perkembangan kerana sastera dari pengaruh Hindu hanya ditulis pada zaman selepas kedatangan Islam ke Alam Melayu. Sebelum masyarakat Melayu mengenali huruf, sastera berbentuk lisan telah berkembang dengan meluas dalam masyarakat Melayu purba. Oleh itu dalam memperkatakan tahap-tahap perkembangan sastera Melayu, maka sastera rakyat yang berbentuk lisan merupakan sastera Melayu yang tertua dalam masyarakat Melayu. Sastera rakyat terbahagi kepada dua bentuk iaitu berbentuk cerita dan yang bukan berbentuk cerita. Tujuan utama penghasilan sastera lisan pada masa ini bertujuan bukan sahaja sebagai media hiburan pada zaman tersebut, malah ia juga berperanan sebagai institusi pendidikan secara informal. Ini bermaksud, bahawa dalam masyarakat Melayu lama, sastera lisan menjadi media penting untuk memberi nasihat dan pengajaran baik kepada anggota masyarakatnya. Disamping itu ia juga digunakan sebagai media kritikan dan sindiran kepada golongan tertentu dalam masyarakat.
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Bentuk dan Genre Kesusasteraan Melayu

Rajah 1:Genre Genre sastera ialah kategori atau jenis karya sastera atau seni yang dicirikan dengan sesuatu gaya bentu atau kandungan tertentu. Kesusasteraan Melayu dibahagikan kepada dua bentuk iaitu bentuk prosa dan bentuk puisi. Kedua-dua bentuk ini pula dikategorikan mengikut era atau zaman kemunculannya iaitu kategori klasik atau tradisional dan jenis moden atau kotemporari. Rujuk Rajah 1. Seperti yang dinyatakan sebelumnya, bentuk prosa dapat dikategorikan mengikut era atau zaman iaitu: i. ii. Prosa klasik dan prosa moden Puisi klasik dan puisi moden
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

Prosa Melayu Tradisional terbahagi kepada dua cabang utama iaitu : i. ii. Naratif Bukan Naratif

Prosa Tradisional berbentuk naratid terbahagi pula kepa dua jenis iaitu : i. ii. Naratif Lisan Naratif Tulisan

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Naratif Lisan di dalam Kesusasteraan Melayu terbahagi kepada tiga genre iaitu : Mitos i. ii. Legenda Cerita Rakyat

Cerita Rakyat pula terbahagi kepada sub genre iaitu : i. ii. iii. Cerita Jenaka Cerita Binatang Cerita dongeng

Cerita dongeng ialah : i. ii. Lupur lara Cerita Teladan

Prosa Melayu Tradisional (Naratif dan Bukan Naratif) Prosa boleh ditakrifkan sebagai satu bentuk karangan yang panjang. Prosa tidak terbatas kepada cerita (naratif) sahaja tetapi termasuk juga karya-karya yang bukan cerita (bukan naratif/non-naratif). Oleh itu, karya-karya kesusasteraan Melayu yang panjang sama ada lisan atau tulisan dikelompokkan sebagai prosa. Prosa Melayu tradisional berbentuk lisan dikenali juga sebagai sastera rakyat. Prosa
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

tradisional dalam kesusasteraan Melayu boleh dibahagikan kepada dua jenis iaitu :

Naratif Prosa Melayu Tradisional Bukan Naratif

Rajah 2: Prosa Melayu Tradisional

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Prosa tradisional berbentuk naratif itu boleh dibahagikan pula kepada dua pecahan lagi iaitu naratif lisan dan naratif tulisan. Naratif lisan pula boleh dipecahkan lagi kepada tiga genre yang utama iaitu:

Naratif Lisan

Mitos

Legenda

Cerita Rakyat

Cerita Binatang, Cerita Jenaka, Cerita Lipur Lara, Cerita Teladan

Rajah 3: Naratif Lisan Sementara itu naratif tulisan terbahagi kepada lima genre iaitu:

Sastera sejarah
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

Sastera hikayat

Sastera sastera panji

Sastera kepahlawanan / epik

Sastera agama

Rajah 4: Naratif Tulisan

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Prosa tradisional bukan naratif terdiri daripada empat genre iaitu :

Sastera undang-undang

Sastera kitab

Sastera ketatanegaraan

Kepustakaan ilmu tradisional Rajah 5: Prosa Tradisional Bukan Naratif Sastera Lisan dan Sastera Tulisan Kesusasteraan Melayu tradisional merupakan satu bidang kajian yang sangat luas dan sentiasa berkembang dan melahirkan penemuan-penemuan baru yang pelbagai sifatnya. Menurut Profesor Ismail Hussein Kesusasteraan Melayu tradisional adalah semua gejala kesusasteraan yang berbentuk lisan atau bertulis tetapi tidak bercetak. Kesusasteraan lisan (tradisi lisan) lahir dalam kalangan masyarakat Melayu yang lazimnya terdiri daripada kaum tani dan nelayan. Pada waktu tersebut sistem
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

tulisan belum lagi muncul dan masyarakat lazimnya buta huruf. Walaupun belum menguasai sistem tulisan, daya kreativiti mereka dalam bidang kesusasteraan tidak pupus begitu sahaja. Sebaliknya dikembangkan melalui pertuturan atau penceritaan secara lisan. Hasil-hasil keusasteraan yang dicipta oleh kelompok ini disebut sebagai kesusasteraan lisan kerana penyampaian cerita secara lisan.

Kesusasteraan lisan dikenali juga sebagai kesusasteraan rakyat. Kesusasteraan tulisan (tradisi tulisan) muncul apabila orang Melayu mula menerima pengaruh luar. Pengaruh luar yang awal menyerap ke dalam kebudayaan Melayu adalah pengaruh India. Melalui kemasukan pengaruh India, orang Melayu diperkenalkan dengan sistem tulisan. Walau bagaimanapun, sistem tulisan ini tidak meluas dan akhirnya pupus.

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Puisi Melayu Tradisional Puisi merupakan kata pinjaman dari bahasa Indonesia yang digunakan secara meluas di Malaysia. Puisi adalah satu bentuk karangan berangkap yang terikat dengan peraturan sesuatu jenis puisi itu. Bahasa puisi adalah terhad dan padat tetapi makna yang cuba disampaikan adalah mendalam. Puisi

mengungkapkan sesuatu yang abstrak kepada yang nyata. Puisi Melayu tradisional juga boleh dibahagikan kepada dua pecahan iaitu: a) Naratif Puisi Melayu tradisional yang berbentuk naratif terdiri daripada genre Syair sahaja. b) Bukan naratif Manakala yang bukan naratif ialah Pantun, Gurindam, Endoi, Rejang, Dikir/Zikir, Rubai, Nazam, Masnawi, Ghazal, Berzanji, Qit'ah, Seloka, Teromba, Talibun, Peribahasa berangkap dan Mantera Ciri Kesusasteraan Melayu Kesusasteraan Melayu Tradisional mempunyai ciri-ciri tersendiri yang terdiri daripada lima aspek yang diperturunkan di bawah ini: i. Lisan Ciri utama kesusasteraan Melayu tradisional adalah Lisan. Lisan dalam bahasa Arab maknanya lidah atau kata-kata. Oleh itu dapatlah dikatakan bahawa kesusasteraan Melayu tradisional itu disampaikan secara lisan ataupun mediumnya adalah kata-kata ataupun pertuturan. Pada zaman tradisional pastilah wujud manusia-manusia yang berbakat besar dalam bidang kesusasteraan, yang mampu menghasilkan karya-karya prosa ataupun puisi. ii. Tulisan Apabila masyarakat Melayu mula menerima pengaruh Islam, mereka telah menerima juga bersama-sama sistem tulisan. Maka berlakulah satu perubahan besar dalam penghasilan karya kesusasteraan iaitu peralihan daripada lisan kepada tulisan. Satu perkara yang harus difahami dengan
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

10

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

mendalam ialah kebolehan menulis lebih berpihak kepada golongan bangsawan yang berdekatan dengan pihak istana. Sedangkan golongan rakyat biasa masih kekal dengan kaedah lisan. Dengan itu lahirlah karyakarya kesusasteraan yang berpusatkan istana. Karya-karya kesusasteraan ini ditulis menggunakan tulisan jawi dan penciptaannya lebih kepada untuk memenuhi kehendak golongan istana.

iii. Kreatif Pada dasarnya karya kesusasteraan kreatif itu bermaksud karya-karya prosa dan puisi naratif dan non naratif. Oleh itu novel, cerpen, sajak, drama, prosa tradisional dan puisi tradisional merupakan kesusasteraan kreatif.

iv. Bukan kreatif Karya kesusasteraan bukan kreatif adalah karya-karya seperti esei, rencana dan sebagainya

v. Estetik Estetik merujuk kepada keindahan hasil-hasil kesusasteraan yang dicipta oleh seseorang penulis.

11

KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Fungsi kesusasteraan Melayu Alat Pendidikan

Usaha Pengayaan Khazanh Ilmu Dan Persuratan Bahasa Melayu

Nilai Pendidikan

Instrument Perpaduan

Kepuasan Estetik

Memberi Pengajaran

Alat Kawalan Sosial Dalam Kehidupan Seharian

Mengisi Masa Lapang Rajah 6 : Fungsi Kesusasteraan Melayu i. Alat Pendidikan Antara fungsi kesusasteraan Melayu menurut Siti Hajar Abdul Aziz
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

ialah sebagai alat pendidikan. Pengalaman-pengalaman para pengarang ini diterjemahkan melalui kisah-kisah yang ditulis oleh mereka yang terangkum didalamnya pelbagai bidang ilmu seperti ekonomi, politik, sosiologi dan agama. Pengalaman mereka ini dijadikan prosa atau puisi dan diadun dengan unsurunsur pengajaran,moral atau ilmu pengetahuan yang tinggi nilainya yang mana akan dapat dikutip oleh para pembaca maka berlakulah pendidikan secara tidak langsung. Jadi dapat dilihat dengan jelas bahawa kesusasteraan mampu menjadi bahan untuk pendidikan buat masyarakat.

12

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Di Negara kita Malaysia Mata pelajaran Kesusasteraan Melayu telah diperkenalkan sejak tahun 1957. Matlamatnya untuk membolehkan pelajar atau rakyat Malaysia khususnya menjiwai unsur dan nilai murni dari segi kerohanian, kemanusiaan, kemasyarakatan, kebudayaan, kewarganegaraan, menanam perasaan bangga dan cinta akan tanah air dalam satu wawasan budaya kebangsaan yang dihasratkan tercapai. Dengan adanya pendidikan

Kesusasteraan Melayu dapat mencerminkan masyarakat kesenian yang kreatif, mampu mengkaji keindahan karya sastera dan menguasai kemahiran berbahasa bahasa Melayu.

Peranan sastera terutamanya sastera Melayu dapat membina insaniah dalam kehidupan manusia. Hal ini amat bertepatan dengan konsep membina modal insan yang diharap-harapkan oleh pemimpin negara. Kita tidak mahu melahirkan satu bangsa seperti robot yang tidak mempunyai nilai-nilai kemanusiaan ketika bertindak atau mengambil keputusan. Apa yang kita boleh lihat sekarang, ramai bijak pandai dalam bidang sains dan teknologi tetapi sayang mereka gagal dalam usaha melahirkan pemimpin yang bermoral, berjati diri dan mempunyai nilai-nilai kemanusiaan. Pemimpin yang tidak berjiwa seperti di atas, merupakan manusia yang hilang pertimbangan ketika bertindak. Akibat daripada itu, masalah rasuah, keruntuhan moral sehingga membawa kepada kemusnahan alam dan manyusahkan masyarakat. Justeru mengembalikan nilai sejagat yang bersifat kemanusiaan sebenarnya terkandung dalam sastera.
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

Di peringkat sekolah Kesusasteran Melayu memainkan peranan sebagi satu cabang ilmu dan senjata yang dapat meresapi dan berkembang dalam pelbagai disiplin ilmu sejajar dengan konsep bahasa merentas kurikulum. Sementara itu di peringkat pengajian tinggi pelajar didedahkan dengan teknik penulisan ilmiah, rencana dan penulisan kreatif dan pelajar juga diberikan pengetahuan tentang dunia penerbitan dan penyiaran selaras dengan matlamat pembudayaan bahasa Melayu melalui sistem pendidikan.

13

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

ii. Usaha Pengayaan Khazanh Ilmu Dan Persuratan Bahasa Melayu Selain itu, sastera juga berperanan dalam usaha pengayaan khazanh ilmu dan persuratan bahasa Melayu wajar dipertingkatkan kepada semua peringkat usia pembelajaran dan pengajaran. Dengan cara ini, proses pembentukan jati diri dan cinta akan khazanah negara dapat diatur, dilentur, dibentuk dengan sebaikbaik mungkin. Proses pengayaan ini merupakan proses yang berterusan dan menjadi agenda utama dasar pentadbiran negara.

Shahnon Ahmad (1997:25) menyatakan bahawa kesusasteraan berperanan sebagai satu cabang kesenian yang berteraskan cinta. Cinta di sini maksudnya cinta kepada keindahan dan cinta kepada kebenaran. Karya kesusasteraan dicipta oleh para sasterawan untuk membangunkan peribadi manusia supaya cinta akan keindahan dan cinta akan kebenaran. A. Samad Said (1997: 35) pula menyatakan bahawa peranan sastera sebagai rakman dan renungan interaksi insan seni dengan masyarakat dan masalah mereka. Setiap karya yang tercipta, sedikit sebanyak mendekatkan insan seni itu kepada sebahagian kecil cakerawala Tuhan yang luas, di samping menggarapkannya dengan sesam makhluk yang sama-sama mencari dan sama-sama menikmati dan sama-sama terhukum oleh getir-getar kehidupan. Oleh latar dan pengaruh itu, sastera mestilah berkhasiat untuk batiniah dan minda manusia. Manakala Usman Awang (1997:41) menjelaskan bahawa peranan sastera meliputi semua aspek kehidupan manusia secara luas. Tiada sesiapapun yang boleh mendakwa bahawa dia mempunyai monopoli terhadap budaya Malaysia. Budaya bersama ini hanya akan lahir daripada penghidupan bersama semua rakyat bukan contoh angkuh daripada sebilangan kecil golongan kaya dan istimewa.
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

iii. Nilai Pendidikan Aripin Said dalam Prosa Warisan (1996:25) menyatakan fungsi Kesusasteraan Melayu yang penting dari aspek nilai pendidikan. Suasana kehidupan masyarakat dengan kepetahan serta kebijaksanaan seorang penglipur lara telah lama berakhir. Suasana itu bagaikan satu nostalgia. Apalagi apabila didapati sudah jarang atau sedikit benar daripada kalangan anggota masyarakat masa kini yang sempat menyaksikan suasana tersebut.

14

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Jika kita menyorot ke belakang dalam aliran kehidupan masyarakat Melayu terutamanya di kampung-kampung, cerita-cerita rakyat dipertuturkan masih boleh didapati sekitar tahun 1950-an serta pada awal tahun 1960-an. Pada waktu itu, masih kedapatan seorang nenek atau seorang ibu yang sering bercerita atau menyanyikan lagu-lagu rakyat sewaktu hendak menidurkan cucu atau anaknya. Orang tua-tua masih mahu bercerita kepada anak cucunya tentang Batu Belah Batu Bertangkup, Bawang Putin Bawang Merah, Puteri Walinong Sari dan sebagainya.

Terdapat dua hal yang amat nyata dalam memperkatakan keistimewaan pencerita ini. Pertama, terdapat tokoh-tokoh intelektual bangsa sebagai orang yang mahir dalam bidang mereka. Tidak semua anggota masyarakat yang mendapat gelaran seorang penglipur lara. Tidak semua anggota masyarakat yang mampu menghafal puluhan malah ratusan puisi rakyat, dan kemudian dapat pula menyampaikan dengan cara yang menarik. Mungkin dengan iringan sebuah rebab, sebuah rebana atau sebiji batil, dia mampu memukau khalayaknya yang setia menunggu dari awal hingga akhir persembahan yang diadakan. Mereka ialah cendekiawan bangsa yang lahir asuhan alam semesta.

Cerita-cerita yang dipersembahkan pula bukan sahaja dapat mengasyikkan khalayak yang mendengar tetapi kepelbagaian cerita tersebut dengan watakwatak tertentu menggambarkan perwatakan manusia dalam masyarakat setempat. Lagu-lagu yang dinyanyikan merupakan puisi-puisi yang indah. Dalam puisi tergambar keindahan alam dan kehalusan budi yang diungkap dengan gaya yang menakjubkan.
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

Bertolak daripada perkara-perkara itulah, nilai pendidikan yang murni dapat digarap daripada cerita-cerita yang disebutkan itu. Dalam cerita Mat Jenin, misalnya, khalayak diasuh supaya tidak menjadi seperti Mat Jenin yang hanya hidup berangan angan. Falsafah yang tersembunyi di sebaliknya adalah untuk menjadi kaya-raya perlu berusaha, bukan sekadar berangan angan. Jika terus berangan-angan, bencana pula akan menimpa.

15

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Daripada cerita rakyat, banyak lagi unsur pendidikan lain yang dapat ditimba. Contohnya, selitan lagu-lagu seperti:

Burung kenek-kenek, Terbang ke dalam awan; Pesan datuk nenek, Pandai-pandai cari kawan.

Burung kenek-kenek, Hinggap pelepah kelapa; Pesan datuk nenek, Patuh ibu dan bapa.

Pantun di atas jelas memberikan nasihat yang berguna kepada anakanak.Pantun tersebut disampaikan melalui kata-kata yang tersusun indah, ditambah dengan iramanya yang merdu.

Daripada kajian yang telah dijalankan oleh Aripin Said dalam Prosa Warisan (1996:26) beberapa jenis sastera rakyat telah dikenal pasti iaitu: a. Cerita Penglipur Lara b. Cerita Asal Usui c. Cerita Legenda d. Cerita Mitos e. Cerita Jenaka f. Cerita Binatang.
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

Cerita-cerita tersebut mempunyai keistimewaannya yang tersendiri. Cerita-cerita tersebut telah banyak ditulis dan diterbitkan. Kemajuan zaman dengan segala media yang canggih memudahkan pembuatan dokumentasi cerita-cerita tersebut.

16

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

iv. Instrument Perpaduan Menurut Timbalan Perdana Menteri Malaysia Tan Sri Muhyiddin Yassin, sastera dijadikan instrumen penting bagi mewujudkan semangat kekitaan atau `esprit de corp di kalangan rakyat dalam usaha untuk membina sebuah negara bangsa yang bersatu padu. Sastera negara menitikberatkan nilai perpaduan dan penghargaan kepada satu bentuk budaya kebangsaan untuk dikongsi bersama sebagai pemangkin bagi menyatupadukan rakyat. Tan Sri Muhyiddin Yassin menyatakan Sastera kebangsaan yang menggunakan bahasa Melayu sebagai bahasa pengantar dapat memartabat dan memperkasakan lagi fungsi bahasa Melayu sebagai bahasa kebangsaan dan bahasa perpaduan

v. Kepuasan Estetik Seterusnya, kesusasteraan juga berfungsi untuk memberi kepuasan estetik. Penulis cerita akan merasa tenteram dan damai apabila mampu menghasilkan sesuatu cerita yang dapat menyentuh perasaannya. Bagi pembaca pula, dengan membaca karya yang mempamerkan keindahan akan merasa satu kepuasan yang tidak dapat digambarkan dalam dirinya.

vi. Memberi Pengajaran Selain itu, kesusasteraan Melayu turut berfungsi untuk memberi pengajaran. Para sasterawan melalui karya mereka akan memberi pengajaran melalui hasil karya kesusasteraan mereka yang mana banyak menyingkap tentang nilai-nilai murni dalam kehidupan. Sebagai contoh Seloka Pak Pandir dan Pantun Nasihat. Karya-karya ini banyak menjadi rujukan buat masyarakat dalam menjalani kehidupan harian.
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

vii. Alat Kawalan Sosial Dalam Kehidupan Seharian Menurut Aripin Said dalam Prosa Warisan, Sastera secara umumnya dapat dikatakan menjadi alat kawalan sosial dalam kehidupan seharian. Melalui cerita rakyat umpamanya, anggota masyarakat diberitahu tentang perkara yang boleh dan tidak boleh dilakukan. Misalnya, jika derhaka kepada ibu bapa, seseorang itu akan mendapat malapetaka sebagaimana yang diterima oleh Si Tenggang. Jika berangan-angan tinggi tanpa berusaha akan menjadi seperti Mat Jenin.

17

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Malah, anak-anak harus bijak sebagaimana Sang Kancil dalam cerita-cerita binatang. Cerita rakyat juga dirujuk untuk menyelesaikan masalah dalam kehidupan. Perlakuan yang baik seperti yang terdapat dalam cerita rakyat dijadikan ikutan.

Dalam cerita-cerita legenda pula, terdapat tokoh yang menjadi sanjungan satusatu masyarakat. Tokoh-tokoh tersebut mungkin sahaja tokoh agama, pahlawan, peneroka satu-satu tempat atau seumpamanya. Melalui gambaran

keistimewaan, tokoh dipaparkan mempunyai semangat perjuangan yang gigih, mempunyai kekuatan yang luar biasa, berjasa dan sebagainya. Kesemua ini dapat menanam semangat tidak putus asa dikalangan pendengar selain menanamkan semangat cinta akan tanah air yang tidak berbelah bahagi. Segala sikap, cara berfikir, pengorbanan watak dalam cerita legenda itu cepat meresap di hati para pendengarnya.

Cerita legenda dapat memberi sumbangan yang amat besar dalam kehidupan masyarakat dalam membentuk anggota masyarakat menjadi manusia yang mempunyai wawasan dalam hidupnya. Dalam hal ini juga, kita melihat setiap bangsa memang ada tokoh tokoh tertentu yang mereka agungkan serta kagumi. Baik cerita mitos, cerita binatang, cerita lipur lara, cerita legenda dan sebagainya itu kadangkala terlalu kental berbaur dengan dongeng-dongeng tertentu. Namun yang harus diperhatikan, ada segala nasihat dan teladan yang terdapat dalam cerita cerita tersebut. Tukang-tukang cerita, selain bertindak untuk
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

menyeronokkan hati khalayak yang mendengar, juga menekankan nasihat. Ungkapan yang sering diulang atau dinyatakan oleh tukang-tukang cerita, seperti "Jangan jadi seperti Si Tenggang" atau "Sang Kancil itu cerdik dan bijak" atau "Kalau-rajin bekerja mesti hidup senang" dan sebagainya.

Demikian cerita rakyat dapat menentukan arah tindak tanduk masyarakat pada masa itu. Kesan yang terlekat di hati mereka dengan mendengar cerita-cerita rakyat kekal dari mereka masih kanak-kanak hingga kehidupan mereka pada hari tua. Kemudian cerita-cerita tersebut bersambungan lagi kepada khalayak yang seterusnya.

18

BMB2203 Kesusasteraan & Kebudayaan Melayu

Soalan 1

Walaupun

perkembangan

masyarakat

dipengaruhi

oleh

segala

macam

perubahan namun nilai moral yang terdapat dalam cerita-cerita rakyat tetap sesuai dengan anggota masyarakat itu baik dalam era mana sekalipun. Pengalaman individu dalam masyarakat tersebut cepat sahaja diasosiasikan dengan gambaran yang terdapat dalam cerita-cerita yang mereka dengar.

viii.

Mengisi Masa Lapang kesusasteraan Melayu juga berfungsi bagi memberi hiburan.

Malah,

Kesusasteraan digunakan bagi mengisi masa lapang dan dijadikan hobi. Karyakarya sastera seperti Seloka Pak Pandir bukan saja memberi pengajaran tetapi juga menyeronokkan untuk dibaca. Malah jika pada zaman dahulu, cerita-cerita rakyat akan diceritakan pada waktu-waktu lapang bagi menghilangkan kebosanan dan anggota masyarakat dapat berkumpul pada malam hari setelah sibuk mencari nafkah pada siangnya. Pada waktu malam itulah, mereka berkumpul untuk berhibur sambil belajar melalui cerita rakyat.

Kesimpulan

Kesusasteraan Melayu dalam masyarakat Melayu lama wujud bersama-sama bangsa Melayu itu sendiri. Kewujudan sastera Melayu itu juga memperlihatkan segala-galanya itu digambarkan dengan cukup menarik. Keindahan itu juga terlihat pada gaya bahasa. Melalui cerita-cerita sedemikian, kita melihat kesinambungan budaya masa lalu dengan masa kini. Perkembangan budaya tahap demi tahap dapat membentuk peradaban atau tamadun manusia dari satu zaman ke satu zaman yang lainnya. Perkembangan budaya masa kini sebenarnya diasaskan oleh budaya silam. Manusia sentiasa mencari kemajuan. Fungsi sastera Melayu mewujudkan pemikiran yang bijaksana sentiasa memimpin manusia untuk mencapai kemajuan yang sesuai untuk kesempurnaan hidup. Sehubungan ini, pemikiran dahulunya dapat membentuk sosialisasi masyarakat dengan jelas. Pemikiran yang dimaksudkan itu masih utuh dan murni walaupun diletakkan dalam mana mana zaman yang sentiasa berubah.
KONSEP DAN FUNGSI KESUSASTERAAN MELAYU

19