PENGENALAN KEPADA KALKULUS PEMBEZAAN Konsep dan Definisi Terbitan Konsep terbitan 1. sebagai kadar perubahan / pertukaran 2.

sebagai cerun garis tangen kepada keluk fungsi

Kadar Perubahan/Pertukaran 1. Kadar perubahan purata perubahan dalam y untuk setiap unit perubahan dalam x
y x

hasil bahagi perubahan nilai pembolehubah tak bebas (bersandar) dengan perubahan nilai pembolehubah bebas (tak bersandar) Katakan

y = f ( x)

Jika x berubah sebanyak x , y juga akan berubah sebanyak y y + y = f ( x + x) Perhatikan bahawa :

y = f ( x + x) y = f ( x + x ) f ( x )

Dengan membahagikan kedua-dua belah persamaan dengan x

y f ( x + x) f ( x) = x x

2. Kadar perubahan serta merta/seketika

perubahan dalam y apabila x mengalami perubahan yang teramat kecil (x 0)

had

y f ( x + x) f ( x) = had x 0 x x 0 x

untuk memudahkan, kadar perubahan serta merta/seketika dipanggil sebagai kadar perubahan sahaja Cerun Garis Tangen Garis sekan ialah suatu garis lurus yang melalui mana-mana dua titik di atas suatu keluk. Contohnya, garis PQ.

f(x)

f(x2)

Q (x2, f(x2)) y P (x1, f(x1))

f(x1)

x1
Kecerunan garis sekan adalah
bsekan =

x2

f ( x 2 ) f ( x1 ) f ( x1 + x) f ( x1 ) f ( x1 + x) f ( x1 ) = = x 2 x1 ( x1 + x) x1 x

Jika titik P tetap dan titik Q digerakkan sepanjang keluk menghampiri titik P, cerun garis sekan akan berubah hingga garis sekan tersebut mencapai satu kedudukan pengehad. Ketika proses ini berlaku, perubahan x adalah semakin mengecil di mana x 0 . PQ f(x)

PQ1 PQ2

Garis tangen

Garis sekan pengehad itu dikenali sebagai garis tangen. Garis tangen ini menyentuh titik P pada keluk tersebut tanpa memotongnya.

Kecerunan garis tangen ini adalah kecerunan garis sekan pengehad iaitu
btan gen = had bsekan = had
x 0

x 0

f ( x1 + x) f ( x1 ) x

Takrifan Terbitan Rumus kadar perubahan purata dan cerun garis sekan adalah y f ( x + x ) f ( x ) = x x Rumus kadar perubahan seketika dan cerun garis tangen menakrifkan terbitan. Terbitan bagi fungsi f, ditanda f (x) pada sebarang titik x dalam domain ialah

f ( x) = had

x 0

y f ( x + x) f ( x) = had x 0 x x

Proses memperoleh terbitan fungsi dipanggil PEMBEZAAN

Tatatanda terbitan pertama y = f(x) c = f(q) dy d df , [ f ( x)] , , D x [ f ( x)], D x y, y , f , f ( x) dx dx dx

dc d df , [ f (q )] , , Dq [ f (q)], Dq c, c , f , f (q ) dq dq dq

Nilai terbitan bagi f di (x1, f(x1))

dy dx

,
x = x1

df dx

, f ( x1 ) , y ( x1 )
x = x1

Terbitan boleh didapati dengan dua cara :

1. kaedah prinsip pertama 2. petua-petua pembezaan

Kaedah Prinsip Pertama kaedah mendapatkan terbitan menggunakan takrif terbitan bagi fungsi.

Langkah-langkah: y = f(x) (1) (2) tambahkan perubahan pada x dan y dapatkan perubahan y y + y = f(x + x)

y = f(x + x) y y = f(x + x) f(x)

y f ( x + x) f ( x) = x x

(3) (4) (5)

bahagikan kedua-dua belah persamaan dengan x permudahkan ungkapan

y dengan menghapuskan x seboleh mungkin. x y f ( x + x) f ( x) = had x 0 x x

f ( x) = had

x 0

Contoh:

Dapatkan terbitan bagi fungsi berikut dengan menggunakan Kaedah Prinsip Pertama. y = 4x2 + 7 y + y = 4(x + x)2 + 7

(i)

y = 4(x + x)2 + 7 y
= 4(x2 + 2x x + 2x) + 7 (4x2 + 7) = 4x2 + 8x x + 42x + 7 4x2 7 = 8x x + 42x
y 8 xx + 42 x x(8 x + 4x) = = = 8 x + 4x x x x f ( x) = had 8 x + 4x = 8 x
x 0

(ii)

y=

2+ x 3 x 2 + ( x + x) 3 ( x + x) 2 + x + x 2 + x = 3 x x 3 x (3 x)(2 + x + x) (2 + x)(3 x x) = (3 x x)(3 x) =

y + y = y

6 + 3 x + 3x 2 x x 2 xx (6 2 x 2x + 3 x x 2 xx) (3 x x)(3 x) 5x = (3 x x)(3 x) 5x 5 y = = x x(3 x x)(3 x) (3 x x)(3 x) 5 5 = f ( x) = had x 0 (3 x x )(3 x ) (3 x) 2

Petua-Petua Pembezaan 1. Petua Pemalar

d (c ) = 0 dx dengan c adalah sebarang pemalar

Contoh:

y = 3 y = 0

y= y = 0

y = e2 y = 0

2.

Petua Kuasa
d n ( x ) = nx n 1 dx dengan n adalah sebarang nombor nyata

Contoh:

y=x y = 1x1-1 = x0 = 1

y = x5 y = 5x5-1 = 5x4

y= x
y = = 1 1 / 21 x 2
1 12 1 x = 2 2 x

3.

Petua Umum Kuasa

d n du (u ) = nu n 1 dx dx
dengan n adalah sebarang nombor nyata dan u adalah fungsi x

Contoh:

f(x) = (2x2 + 3)5 f(x) =5(2x2 + 3)5-1 (4x) = 20x(2x2 + 3)4

4.

Petua Logaritma
1 d (log b x) = log b e dx x 1 1 d (ln x) = log e e = dx x x dengan x > 0

Contoh:
y = log 2 x y = 1 log 2 e x

5.

Petua Umum Logaritma

du 1 d (log b u ) = (log b e) dx dx u d du 1 du 1 (ln u ) = (log e e) = dx u dx u dx y = log2 (3x2)

dengan u adalah fungsi x

Contoh:

1 dy 2 = 2 ( log 2 e )6 x = log 2 e dx 3 x x
y = ln(3x2)

Contoh:

1 2 dy = 2 (6 x ) = dx 3 x x

6.

Petua Eksponen
d x (a ) = a x ln a dx d x (e ) = e x ln e = e x dx

Contoh:
y = 5x dy = 5 x ln 5 dx

7.

Petua Umum Eksponen

du d u (a ) = a u ln a dx dx du du d u (e ) = e u ln e = eu dx dx dx

dengan u adalah fungsi x

Contoh:

y = 5x

+3

2 dy = 5 x + 3 (ln 5)(2 x) dx

= 2 x ln 5(5 x
Contoh:
y = ex
2

+3

+3

2 2 dy = e x + 3 (2 x) = 2 xe x +3 dx

8.

Petua Hasil Darab Pemalar

d [cf ( x)] = c f ( x) dx y = 5x4

dengan c adalah pemalar

Contoh:

y = 5(4) x3 = 20x3
Contoh :

y = 7e 4 x

y = 7e 4 x (8 x) = 56 xe 4 x
2

9.

Petua Hasil Tambah/Tolak

d [ f ( x) + g ( x)] = f ( x) + g ( x) dx d [ f ( x) g ( x)] = f ( x) g ( x) dx

Contoh:

y = x 3 10 +

1 = x3 10 + x-3 3 x

3 dy = 3x 2 0 3x 4 = 3x 2 4 dx x

Contoh:

y=

1 x e + 4x 2

dy 1 x = e +4 dx 2

10.

Petua Hasil Darab

d [ f ( x) g ( x)] = f ( x) g ( x) + g ( x) f ( x) dx y = (x2 x)(x 2) y = (x2 x)(1) + (x 2)(2x 1) = x2 x + 2x2 x 4x + 2 = 3x2 6x + 2

Contoh:

11.

Petua Hasil Bahagi

d f ( x) g ( x) f ( x) f ( x) g ( x) = dx [ g ( x)]2 g ( x)

Contoh:

y=

2x + 4 x+3

dy ( x + 3)(2) (2 x + 4)(1) = dx ( x + 3) 2

2x + 6 2x 4 2 = 2 ( x + 3) ( x + 3) 2

12.

Petua Songsangan
dy dx =1 dx dy

Contoh:

x=

1 3 y y2 +1 3

dx = y2 2y dy dy 1 1 = = 2 dx dx y 2 y dy

13.

Petua Rantai
dy dy du = . dx du dx y = 2u2

dengan y adalah fungsi u dan u adalah fungsi x

Contoh:

u = 3x2 + 5

dy dy du = . = 4u . 6 x = 4(3 x 2 + 5)6 x dx du dx = 24 x(3 x 2 + 5)

Contoh : Dengan menggunakan hukum-hukum yang sesuai, bezakan fungsi-fungsi berikut :

f(x) = (7x4 5x 9)1/2

1.

f ( x) =

1 1 1 (7 x 4 5 x 9) 2 (28 x 3 5) 2 1 1 = (7 x 4 5 x 9) 2 (28 x 3 5) 2 28 x 3 5 = 2 7 x 4 5x 9

2.

3t f (t ) = 2 1 t

3t f (t ) = 5 2 1 t 3t = 5 2 1 t 3t = 5 2 1 t
4

(1 t 2 )(3) (3t )(2t ) (1 t 2 ) 2

3 3t 2 + 6t 2 (1 t 2 ) 2 3 + 3t 2 (1 t 2 ) 2

3.

f (u ) = u 2 e 3u

f (u ) = u 2 e 3u (6u ) + e 3u (2u )
2 2

= 6u 3 e 3u + 2ue 3u
2

= 2ue 3u (3u 2 + 1)
2

4.

f ( x) = e 2 x ln(4 x 2 + 5) 1 .8 x + [ln(4 x 2 + 5)]e 2 x (2) f ( x) = e 2 x 2 4x + 5

= 8 xe 2 x + 2e 2 x ln(4 x 2 + 5) 4x 2 + 5

5.

y= w

dan

w = 7 t3 ,

dapatkan

dy dt

dy dy dw 1 1 / 2 1 = . = w 3t 2 = 1 / 2 (3t 2 ) dt dw dt 2 2w 3t 2 = 2(7 t 3 )1 / 2

6.

f ( x) = 2 x 3 10 x 2 + 4 x ,
f ( x) = 6 x 2 20 x + 4

dapatkan f (2)

f (2) = 6(2) 2 20(2) + 4 = 12

7. Dapatkan cerun garis tangen bagi keluk y = x 2 pada (1, 1)

dy = 2x dx dy = 2(1) = 2 dx x =1

8. Jika f ( x) = 2 x 2 + 2 x + 3 , dapatkan persamaan garis tangen bagi keluk pada (1, 7) dy = 4x + 2 dx dy = 4(1) + 2 = 6 dx x =1
y y1 = b( x x1 )

Persamaan garis tangen

y 7 = 6( x 1) y = 6x + 1

9. Fungsi permintaan suatu barang adalah p = 100 q 2 dengan p adalah harga (RM) dan q adalah kuantiti. Dapatkan kadar perubahan harga terhadap kuantiti pada q = 5. Berikan intepretasi.
p = 100 q 2 dp = 2q dq dp dq = 2(5) = 10
q =5

Apabila kuantiti diminta adalah 5 unit, 1 unit pertambahan dalam kuantiti diminta akan menurunkan harga sebanyak RM 10.

FUNGSI MENOKOK DAN MENYUSUT MENGGUNAKAN dy/dx Kecerunan

Kecerunan garis tangen bagi keluk pada suatu titik adalah terbitan pertama fungsi ( f ( x)) pada titik tersebut. Fungsi dikatakan menokok dalam selang (m, n) jika kecerunan adalah positif [ f ( x) > 0 ] pada semua x dalam selang (m,n) f(x) f(x)

f (x) > 0 f (x) > 0 f (x) > 0

f (x) > 0

(a) Fungsi menokok

(b) Fungsi menokok

Fungsi dikatakan menyusut dalam selang (m, n) jika kecerunan adalah negatif [ f ( x) < 0 ] pada semua x dalam selang (m, n) f(x) f(x)

f (x) < 0

f (x) < 0

f (x) < 0 f (x) < 0

(c) Fungsi menyusut

(d) Fungsi menyusut

Contoh : Daripada rajah, tentukan selang di mana fungsi menokok dan menyusut
y

y=f(x)

x1

x2

x3

x4

x5

x6

Contoh :

Tentukan selang menokok dan selang menyusut bagi y = f ( x) = x 2 5 x 6 . Langkah 1 : Bezakan y y = f ( x) = 2 x 5 Langkah 2 : Selesaikan f ( x) = 0 (cerun garis tangen sifar)
2x 5 = 0 x = 5/ 2

Langkah 3

: Tentukan selang
x < 5/ 2

dan

x > 5/ 2

Langkah 4

: Siasat Apabila x < 5 / 2 Apabila x > 5 / 2

f ( x) negatif f ( x) positif

Langkah 5

: Rumusan Fungsi menokok dalam selang (5 / 2,+) Fungsi menyusut dalam selang (,5 / 2)

Contoh :

Tentukan selang menokok dan selang menyusut bagi y = f ( x) = x 3 9 x 2 + 24 x + 2 . f ( x) = 3 x 2 18 x + 24 Selesaikan f ( x) = 0 3 x 2 18 x + 24 = 0 3( x 4)( x 2) = 0 x = 4,2 Tentukan selang

x<2 2 Siasat setiap selang

2< x<4 4

x>4

f (1) positif f (3) negatif f (7) positf

Fungsi menokok dalam selang (,2), (4, ) Fungsi menyusut dalam selang (2,4)

Contoh :

Tentukan selang menokok dan selang menyusut bagi y = f ( x) = x 3 6 x 2 + 9 x + 1 . f ( x) = 3 x 2 12 x + 9 Selesaikan f ( x) = 0 3 x 2 12 x + 9 = 0 3( x 3)( x 1) = 0 x = 3,1 Tentukan selang x <1 1 Siasat setiap selang 1< x < 3 3 x>3

f (0) positif f (2) negatif f (4) positf

Fungsi menokok dalam selang (,1), (3, ) Fungsi menyusut dalam selang (1,3)