Pembinaan Jatidiri melalui Kegiatan Seni Budaya Melayu Serumpun

Oleh: Azhar Abdul Latiff1 M.A. (UM), B.Eng (UTM)

Institut Seni Malaysia Melaka (ISMMA)

1.0 Pendahuluan
Malaysia dan Indonesia, dua buah negara berjiran yang memiliki warisan seni budaya
yang sama dan hubungan serantau yang telah wujud sejak beratus-ratus tahun dahulu.
Warisan seni-budaya kedua-dua negara ini saling berkait rapat sehingga mewujudkan
identiti Melayu Serumpun dalam bidang kesenian tradisi seperti muzik, tari dan puisi
tradisional. Kegiatan seni budaya Melayu Serumpun memiliki pelbagai fungsi guna di
dalam masyarakat. Pada masa kini kegiatan seni budaya bukan hanya digunakan untuk
menghiburkan masyarakat malah menjadi alat untuk memantapkan dan membina jatidiri
generasi muda. Program Latihan Insitut Seni Malaysia Melaka (ISMMA) dan Pesta
Gendang Nusantara (PGN) Majlis Bandaraya Melaka Bersejarah adalah contoh kegiatan
seni budaya Melayu serumpun di Malaysia yang berperanan membina jatidiri generasi
muda. Kegiatan-kegiatan ini melibatkan kerjasama institusi-institusi seni budaya
Malaysia-Indonesia dalam rangka program yang dilaksanakan meliputi aktiviti-aktiviti
seperti 1) pertemuan intelektual Seni Budaya, 2) persembahan dan latihan seniman
serumpun, dan 3) pendokumentasian seni budaya. Proses pembentukan jatidiri ini dapat
menghasilkan modal insan yang memahami realiti diri, reality bangsa dan kemudian
memahami kekuatan budaya serta tamadun sendiri. Generasi muda akan menggunakan
kekuatan jatidiri ini bagi mengharungi cabaran globalisasi sehingga mampu melahirkan
masyarakat Melayu Glokal.

Gagasan Glokal yang diperjuangkan oleh Dato’ Sri Mohd. Najib bersifat
pemikiran yang bertaraf antarabangsa dan menjangkau seluruh dunia. Disamping itu, kita
wajar bersifat nasional. Melayu Glokal yang berakar nasional dan berakal internasional.
Berperanan diperingkat antarabangsa serta hebat dalam negara.

Malaysia dan Indonesia, dua buah negara berjiran di Kepulauan Melayu

Nusantara yang memiliki hubungan yang erat dari segi seni budaya. Kedua-dua negara
memiliki teras kebudayaan yang sama iaitu kebudayaan dan ketamadunan Melayu yang
telah wujud beratus-ratus tahun lamanya. Proses interaksi budaya kedua-dua negara telah
wujud sejak zaman Kerajaan Srivijaya, Kerajaan Hindu-Majapahit, Zaman Kesultanan
Melayu Melaka dan zaman penjajahan masyarakat Eropah (Inggeris di Malaysia dan
Belanda di Indonesia).

1
Penulis adalah jurulatih muzik di Institut Seni Malaysia Melaka (ISMMA) dari tahun 2002-2007. Pernah
menyertai Pesta Gendang Nusantara (PGN) tahun 1995 – 2004 dan membuat pemerhatian ke atas PGN
tahun 1995-2007.

1
 Dewan Bahasa dan Pustaka (1994) melalui Kamus Dewan mendefinisikan budaya
sebagai kemajuan fikiran dan akal budi. Satu definisi yang telah dipersetujui masyarakat
antarabangsa melalui Deklarasi Universal Pelbagai Budaya Unesco (2002) iaitu “budaya
merangkumi kelompok bersama spiritual, kebendaan, intelektual dan emosi masyarakat
atau kumpulan sosial, ditambah dengan seni, kesusasteraan, gaya hidup, cara hidup
bersama, sistem nilai, tradisi dan kepercayaan.” Hakikatnya budaya memiliki isi berupa
tujuh unsur kebudayaan yang universal iaitu ; i) bahasa ii) sistem teknologi iii) mata
pencarian dan ekonomi iv) organisasi sosial v) sistem pengetahuan vi) agama vii)
kesenian (Muhammad Takari, 2006:1). Antara bidang budaya yang telah lama
berkembang di dalam proses hubungan Malaysia Indonesia ialah kesenian.

Sejak dari dahulu lagi, seni budaya di Malaysia mempunyai persamaan dan
menerima pengaruh daripada Indonesia terutama dalam bidang seni persembahan. Bidang
seni persembahan muzik, tarian, puisi dan teater tradsional yang ada di Malaysia
memiliki pelbagai persamaan dengan sama ada dari segi struktur persembahan mahupun
fungsinya dalam terhadap masyarakat Melayu.

Kesenian seperti muzik caklempong di Negeri Sembilan, Malaysia dibawa

daripada daerah Sumatera Barat, Indonesia oleh masyarakat Minangkabau yang berhijrah
ke Tanah Melayu. Wayang Jawa yang wujud di sekitar negeri Johor dikenali sebagai
Wayang Purwa tanah Jawa, Indonesia dan dibawa daripada tanah Jawa oleh masyarakat
Jawa yang berhijrah ke Tanah Melayu. Tarian joget dan zapin yang sering
dipersembahkan di Malaysia turut ada di kepulauan Melayu Riau. Muzik Gamelan di
Istana Pahang dan muzik nobat yang ada di Istana Terengganu pula berasal daripada
Kerajaan Riau-Lingga di Indonesia. Kewujudan kesenian-kesenian ini di kedua-dua
negara memaparkan hubungan budaya kedua-dua negara yang bersatu sebagai bangsa
serumpun iaitu bangsa Melayu yang memiliki identiti budaya yang sama.

Terdapat pelbagai jenis fungsi seni budaya di dalam masyarakat. Alan P.Merriam
(1964:210) telah menggariskan 10 fungsi seni muzik di dalam masyarakat iaitu 1)
meluahkan emosi, 2) penghayatan estetika, 3) hiburan, 4) komunikasi, 5) perwakilan
simbolik, 6) tindak balas fizikal, 7) penguatkuasaan nilai-nilai tradisi dan norma sosial, 8)
institusi sosial, 9) menyumbang kepada kesinambungan dan kestabilan budaya,dan 10)
menyumbang kepada integrasi sosial. Kewujudan fungsi-fungsi ini di dalam seni budaya
Melayu Serumpun mampu menyumbang kepada pembinaan identiti masyarakat dan
pembinaan jatidiri generasi muda.

Sehingga kini, Malaysia banyak menganjurkan pelbagai kegiatan seni budaya

Melayu serumpun yang dijalankan bukan sahaja tujuan untuk menghiburkan masyarakat
malah berusaha membina jatidiri generasi muda Antara program yang bertujuan
mendukung misi tersebut ialah Program Latihan Institut Seni Malaysia Melaka (ISMMA)
dan Pesta Gendang Nusantara (PGN) anjuran Majlis Bandaraya Melaka Bersejarah
(MBMB).

2
2.0 Kegiatan Seni Budaya di Institut Seni Malaysia Melaka
Institut Seni Malaysia Melaka (ISMMA) merupakan sebuah institusi seni budaya yang
mendapat sokongan Kerajaan Negeri Melaka. Insitutsi ini berperanan sebagai pusat
kegiatan dan pengembangan bidang kebudayaan kebangsaan terutama seni warisan yang
menggambarkan jati diri Melaka.

ISMMA2 pada awalnya dan ditubuhkan di bawah Akta Syarikat 1965 dengan
nama Akademi Seni Melaka (ASM) pada tahun 1994. Aktiviti yang dijalankan pada masa
itu ialah mengurus tadbir Kumpulan Kebudayaan Briged Seni dan menjalankan kursus
kemahiran seni jangka pendek. Bermula 1996 ASM telah menjalankan program Diploma
dalam bidang seni. Pada tahun 1997 nama ASM ditukar kepada Institut Teknologi Seni
Malaysia (ITTSM) dan insitusi ini berperanan mengembangkan program Diploma yang
menjurus ke arah teknologi seni. Bagi merealisasikan pembangunan yang seimbang nama
ITTSM telah ditukar kepada Institut Seni Malaysia Melaka (ISMMA) pada tahun 2001
dengan harapan dapat melahirkan warga seni Melaka yang mempunyai jati diri dalam
pelbagai bidang yang diamalkan penuh dengan disiplin dan kesopanan.

Bermula pada tahun 2001 ISMMA yang di pengerusikan oleh Prof. Datuk Dr.
Abdul Latiff Abu Bakar telah mula memperluaskan aktiviti-aktiviti yang dijalan meliputi,
1) persembahan, 2) latihan amali, 3) bengkel, 4) seminar, dan 5) penerbitan. Berikut ialah
program-program3 seni budaya Melayu Serumpun yang disertai dan dan anjurkan
ISMMA.

2.1 Persembahan

ISMMA telah menyertai dan menganjurkan pelbagai persembahan kesenian sama

ada di peringkat negeri, kebangsaan mahupun antarabangsa. Antara persembahan-
persembahan yang telah disertai dan dianjurkan ISMMA ialah:

i. persembahan kebudayaan di acara-acara seperti Konsert ISMMA 2006, seminar

dan kem latihan seni budaya anjuran ISMMA,
ii. persembahan jemputan pihak dalam dan luar negara seperti persembahan
kesenian sempena Pertemuan Konvensyen Dunia Melayu Dunia Islam di provinsi
Bangka-Belitung, Bengkalis dan Kalimantan Barat di Indonesia sert Festival Seni
Tari Serumpun di Singapura,
iii. persembahan acara-acara kerajaan negeri Melaka seperti persembahan
kebudayaan sempena Konvensyen Dunia Melayu Dunia Islam, Pesta Gendang
Nusantara,Festival Songket dan Batik dan Sambutan Hari Kemerdekaan peringkat
negeri Melaka, dan
iv. Perkampungan Seniman Melayu Serumpun (2002-2006) dan Pertemuan
Pemimpin Adat Melayu Serumpun (2003-2006).

2
Bersumberkan laman web: ismma.melaka.org.my
3
Berdasarkan pemerhatian penulis ke atas aktiviti-aktiviti ISMMA sepanjang tahun 2006-2007.

3
 Kumpulan kesenian ISMMA menerapkan unsur-unsur seni budaya serumpun apabila
membuat persembahan daripada yang berskala kecil menggunakan ensambel muzik asli
sehingga ke persembahan yang berskala besar menggunakan ensambel Orkestra Simfoni
Warisan. Persembahan yang dibuat biasanya menggunakan muzik dan tradisional seperti
persembahan dondang sayang, zapin, inang dan joget. Lagu-lagu yang sering dimainkan
sewaktu persembahan terdiri daripada lagu-lagu asli Melayu Serumpun seperti Dondang
Sayang, Zapin Budi, Makan Sirih, Gunung Banang, Aladom dan Joget Serampang Laut.
Persembahan kumpulan kesenian ISMMA turut memuatkan persembahan puisi
tradisional Nazam dalam perbagai bentuk seperti nazam asli, nazam Tangjung dan nazam
kreatif.

Persembahan yang diadakan ISMMA turut disertai bersama-sama dengan kumpulan-

kumpulan kesenian daripada Institusi-institusi seni budaya daripada Indonesia khususnya
yang datang daripada Kepulauan Melayu seperti Riau, Bangka-Belitung, Aceh,
Palembang, Jambi, Medan, Sumatera Barat, Kalimantan Barat, Kepulauan Riau dan
Bandung. Irama muzik Melayu Serumpun yang popular ialah zapin, joget, inang dan
senandung(asli).

2.2 Latihan dan Bengkel

ISMMA telah menyusun beberapa program latihan dan bengkel seni budaya untuk
generasi muda bagi memenuhi objektif untuk menghayati, mendidik dan
memperkembangkan warisan seni budaya kepada generasi muda. Antara program yang
telah diadakan ialah 1) program sekolah angkat ISMMA, 2) Kem Muzik Satu Parlimen
Satu Orkestra (Tarian, Biola dan Rebana Keras), 3) Bengkel Nazam Peringkat DUN, 4)
Bengkel Marhaban dan Berzanji, 5) Bengkel Qasidah, 6) Bengkel Silat, 7) Bengkel
Mengenali dan Penggunaan Songket, dan 8) bengkel tarian serumpun.

Pada awalnya, latihan seni budaya ISMMA boleh dibahagikan kepada tiga iaitu
latihan biola, latihan gendang dan latihan tarian. Latihan ini dijalankan secara mingguan
bertempat di sekolah-sekolah sekitar negeri Melaka dan studio latihan ISMMA. Bermula
daripada tahun 2001, ISMMA telah pun mengambil seramai 4 orang jurulatih daripada
Indonesia bagi memperkasakan program latihan seni budaya yang dianjurkannya.
Jurulatih-jurulatih yang dimaksudkan ialah:

i) jurulatih biola - Rita Dewi (Banda Aceh) dan Yade Suraya (STSI Padang
Panjang),
ii) jurulatih orkestra dan gendang – Drs Andranova (STSI Padang Panjang),
Muhammad Takari dan Fadlin Djafar (Universitas Sumatera Utara), dan
iii) jurulatih tarian – Rezal (Lhoksumawe Aceh) dan Dr. Nefi Imran (Universitas
Negeri Padang).

Jurulatih-jurulatih daripada Indonesia ini telah berkongsi kepakaran dan

pengalaman dengan jurulatih-jurulatih tempatan dalam membina jatidiri para pelajar
kearah menghayati seni budaya Melayu Serumpun.

4
 Bagi melengkapkan lagi program latihan seni budaya Melayu Serumpun di
ISMMA, beberapa sesi bengkel seni budaya telah diadakan pada musim cuti sekolah
berpusat di Kompleks Seni Budaya Muara Sungai Duyong. Bengkel ini berperanan
menyelaraskan program latihan mingguan yang telah diadakan sepanjang sesi
persekolahan. Di dalam bengkel ini latihan intensif biola, gendang, tarian dan serunai
diadakan secara tiga sehingga tujuh hari berturut-turut dengan bantuan jurulatih-jurulatih
ISMMA (tempatan dan Indonesia).

Selain daripada bengkel muzik (biola, gendang dan serunai) dan tarian, ISMMA
turut mengadakan beberapa siri bengkel yang bertujuan memartabatkan puisi tradisional
nazam, qasidah, marhaban, permainan rebana keras dan silat untuk generasi muda.
Beberapa kumpulan nazam, qasidah, marhaban, rebana keras dan silat daripada sekitar
negeri Melaka telah dikumpulkan dan diberikan latihan secara berpusat dengan bantuan
jurulatih-jurulatih ISMMA dan pakar-pakar jemputan yang diundang khas (dalam dan
luar negara).

Pengisian bengkel-bengkel seni budaya ISMMA diisi dengan ceramah pakar,

latihan praktikal berkumpulan dan latihan praktikal individu. Selain daripada latihan
kesenian, program bengkel ISMMA turut memasukkan elemen membina jatidiri serta
melahirkan individu yang berdisiplin melalui program berkawad dan senam silat.

Diakhir sesi bengkel, satu persembahan dan sesi ujian akan diadakan bagi
mengenal pasti tahap keberkesanan program-program yang dilaksanakan. Sesi ujian dan
persembahan ini juga ada kalanya diadakan dalam bentuk pertandingan antara kumpulan.
Hasil daripada program-program latihan dan bengkel seni budaya ISMMA ialah modal
insan yang berkualiti dan memiliki jatidiri Melayu Serumpun selaras dengan moto
ISMMA iaitu ‘Seni yang berilmu dan bersopan’.

2.3 Seminar

Selain daripada persembahan dan bengkel, ISMMA turut menganjurkan bersama

beberapa seminar seni budaya yang bersifat keilmuan. Program ini bertujuan bagi
percambahan ilmu kepada penggiat seni dengan menjemput tokoh - tokoh seni dalam dan
luar negara terutama daripada negara jiran Indoenesia sebagai penceramah. Ia juga
menghimpun semua penggiat seni terutamanya sasaran kepada penuntut sekolah dan
belia sebagai 'pewaris seni' serta pemimpin semua peringkat.

Topik seminar anjuran ISMMA biasanya menfokus kepada aspek-aspek seni

budaya Melayu Serumpun. Antara seminar-seminar yang telah diadakan ialah Seminar
Sosio-Budaya sempena Pertemuan Dunia Melayu Dunia Islam (Mac 2006), Seminar
Songket (September 2006), Seminar Adat Melayu (2004-2006), Seminar Jatidiri Seni
Budaya Melaka dan lain-lain.

5
 2.4 Penerbitan

Hasil penulisan ilmiah sarjana seni budaya yang telah dibentang di dalam seminar-
seminar ISMMA biasanya akan diterbitan dalam bentuk buku. Sehinggan tahun 2007,
ISMMA telah menerbitkan empat buah seni budaya iaitu:

i) Buku Kepimpinan Adat Perkahwinan Melayu Melaka (Abdul Latiff Bakar &
Hanipah Husin – 2004),

ii) Buku Kepimpinan Adat Melayu Serumpun (Abdul Latiff Abu Bakar 2004),

iii) Buku Pantun dan Ungkapan Indah Perkahwinan Melayu (Abdul Latiff Abu
Bakar & Rosli Salehuddin 2004), dan

iv) Buku Busana Melayu Serumpun (Abdul Latiff Bakar & Nefi Imran 2004).

Buku-buku yang telah diterbitkan ini menjadi rujukan kepada pelbagai pihak terutama
para pengkaji seni budaya dan pelajar-pelajar institusi pengajian tinggi. Buku-buku, kaset
serta DVD terbitan ISMMA bukan sahaja memainkan peranan penting mengembangkan
ilmu seni budaya serumpun dan mempertingkatkan lagi penghayatan jati diri masyarakat
terhadap seni budaya Melayu Serumpun.

Selain daripada penerbitan buku, ISMMA juga pernah menerbitkan dua album
rakaman audio iaitu rakam kaset muzik dan puisi-puisi tradisional Melaka. ISMMA juga
telah menerbitkan kesenian tradisional negeri Melaka dalam bentuk dokumentasi audio
visual iaitu DVD Mari Belajar Nazam, Rebana Keras, Marhaban/Berzanji/Qasidah dan
Silat Bunga.

Proses pendokumentasian seni budaya Melayu Serumpun melalui penerbitan buku

dan kaset telah melengkapkan misi pembinaan jati diri Melayu Serumpun melalui
kegiatan-kegiatan ISMMA bermula dengan latihan seni budaya, bengkel seni budaya,
persembahan seni budaya seterusnya seminar keilmuan Melayu Serumpun.

3.0 Pesta Gendang $usantara

Pesta Gendang Nusantara (PGN)4 merupakan sebuah program seni budaya
Melayu Serumpun bertaraf antarabangsa yang menghimpunkan para seniman daripada
Malaysia, Indonesia dan Singapura di dalam satu acara persembahan menggunakan alat
muzik rumpun Melayu gendang sebagai elemen persembahan dengan tema ‘Serentak
Sebudaya, Senada Seirama’. Program ini diadakan oleh Kerajaan Negeri Melaka melalui
Majlis Bandaraya Melaka Bersejarah (MBMB) sejak tahun 1995 dan menjadi acara
tahunan sehingga tahun 2007. Diadakan pada 14 April setiap tahun, PGN menjadi acara
kemuncak sempena sambutan pengiystiharan Melaka Bandaraya Bersejarah.
4
Berdasarkan pemerhatian yang dibuat penulis ke atas Pesta Gendang Nusantara (PGN) tahun
1995 – 2007.

6
 Kumpulan-kumpulan yang menyertai PGN datang dari negeri-negeri di seluruh
Malaysia seperti Melaka, Wilayah Persekutuan KL, Selangor, Negeri Sembilan,
Terengganu, Perlis, Kelantan, Pahang, Perak dan Sarawak. Manakala kumpulan-
kumpulan daripada Indonesia datang daripada provinsi-provinsi seperti Aceh, Sumatera
Barat, Riau, Bangka-Belitung, Sumatera Selatan , Kalimantan Barat dan Sumatera Barat.
Selain itu turut diundang ialah kumpulan daripada negara Singapura.Turut dijemput
untuk menyertai PGN ialah kumpulan daripada negara Thailand dan Filipina.

Terdapat pelbagai program yang diadakan sempena temasya PGN dan semua
delegasi yang terlibat menyertai program-program yang dijalankan sepanjang PGN
berlangsung selama lebih kurang 1 minggu. Antara aktiviti yang disusun penganjur ialah
1) Perkampungan Seniman, 2) Persembahan Perdana, 3) Persembahan Kumpulan, dan 4)
Bengkel dan Seminar anjuran ISMMA.

3.1 Perkampungan Seniman PG$

Para peserta yang menyertai PGN diundang seminggu lebih awal bagi menyertai
Perkampungan Seniman. Di dalam perkampungan seniman para peserta akan berkumpul
bersama-sama dan menyertai pelbagai aktiviti yang telah disusun oleh penganjur. Antara
aktiviti yang dijalankan di Perkampungan Seniman PGN ialah pertemuan seniman
serumpun serta seminar PGN, latihan bersama untuk Persembahan Perdana PGN dan
latihan kumpulan.

Pada tahun 1995 and tahun 1997, Perkampungan PGN yang diadakan di
Kompleks Muara Sungai Duyong telah mengadakan Seminar PGN. Seminar ini
berperanan mengumpulkan ahli-ahli seni budaya Melayu Serumpun yang terdiri daripada
tokoh-tokoh, ahli-ahli akademik dan para seniman seni budaya rumpun Melayu dari
Malaysia, Indonesia dan Singapura. Antara aktiviti yang dijalankan sepanjang seminar
berlangsung ialah diskusi dan pembentangan kertas kerja.

Topik-topik yang dibincangkan di dalam seminar PGN meliputi aspek sosio-

budaya dan seni persembahan rumpun Melayu seperti muzik, tarian dan puisi tradisional.
Antara tajuk-tajuk pembentangan kertas kerja seminar PGN 1995 ialah:
i. Hikayat Prang Sabi Gendrang Prang Nusantara,
ii. Rentak dan Pukulan Gendang Sebagai Muzik Pengiring Lakon dan
Pengantar Agenda Dalam Teater Tradisional Rumpun Melayu di Riau,
iii. Seni Gendang – Ke mana arahnya?,
iv. Peralihan Rentak Gendang,
v. Jenis dan Irama Gendang Melayu Riau,
vi. Muzik Gendang di Minangkabau,
vii. Transformasi Sosio-Budaya dan Kaitannya Dalam Menghasilkan Rentak,
Pelbagai – Tipe Gendang Melayu Pesisir Timur Sumatera Utara, dan
viii. Ensambel Muzik Gendang di Minangkabau.

7
 Di dalam PGN 1997 pula terdapat empat kertas kerja yang dibentangkan iaitu:
i. Penggunaan Pantun, Tari dan Seni Muzik Sebagai Sistem Komunikasi ada
Konteks Upacara Perkahwinan Dalam Kebudayaan Melayu Sumatera
Timur,
ii. Dari Mak Inang, Ronggeng, Chalti sampai ke Dangdut,
iii. Seni Pertunjukan Sebagai Ekspresi Komunikasi pada Kebudayaan
Masyarakat Nusantara, dan
iv. Pengembangan Muzik Tradisional Minangkabau Sebagai Kreativiti
Muzik.

(Abdul Latiff Abu Bakar. 2000)

Para pembentang kertas kerja seminar PGN terdiri daripada ilmuan seni budaya
rumpun Melayu yang pakar dengan bidang masing-masing. Antara pembentang-
pembentang kertas kerja seminar PGN ialah 1) Prof Datuk Dr Abdul Latiff Abu Bakar,
Universiti Malaya (UM), Malaysia, 2) Ahmad Usop dari Majlis Kebudayaan Negeri
Melaka, 3) Muhammad Takari & Fadlin Djaafar dari Universiti Sumatera Utara (USU),
Medan, Indonesia, 4) B.M. Syamsuddin dari Pekan Baru, Riau, 5) Elizar & Hanefi dari
Akademi Seni Kerawitan Indonesia (ASKI) Padang Panjang5, 6) Ahmad Azmi dari
Singapura

Pembentangan kertas kerja seminar PGN tidak hanya disampaikan secara teori
sahaja malah turut disertakan dengan contoh-contoh praktikal melalui persembahan
secara langsung oleh para penceramah. Persembahan ini dibantu peserta-peserta PGN
yang mewakili kumpulan-kumpulan persembahan dari negeri dan provinsi masing-
masing. Selepas mengadakan persembahan, pembentangan kertas kerja akan diakhiri
dengan sesi soal jawab dan peserta seminar akan menanyakan soalan, bertukar-tukar buah
fikiran dan berbincang mengenai sebagai isu yang berkaitan dengan seni budaya Melayu
serumpun.

Selain daripada seminar PGN, aktiviti Perkampungan Seniman PGN turut diisi
dengan sesi latihan bersama kumpulan-kumpulan kesenian. Latihan bersama ini dibuat
sebagai persediaan untuk menghadapi acara kemuncak temasya PGN iaitu Persembahan
Perdana. Saudara Bob Khalil dari Pusat Kebudayaan Dewan Bandaraya Kuala Lumpur
(DBKL) diberi tanggungjawab untuk melatih dan memimpin latihan Persembahan
Perdana PGN yang dijalankan di Perkampungan Seniman. Latihan ini diadakan pada
setiap malam sepanjang temasya PGN berlangsung. Latihan penuh akan diadakan pada
malam terakhir sesi latihan bertempat dilokasi Persembahan Perdana PGN.

Latihan kumpulan yang diadakan di Perkampungan Seniman PGN dibuat bagi

memastikan setiap kumpulan yang menyertai temasya ini bersedia untuk membuat
persembahan kumpulan yang diadakan disekitar Bandar Melaka. Latihan ini dikendalikan
oleh sesama kumpulan dan dipantau oleh jawatankuasa penganjur. Selain itu latihan

5
Nama Akademi Seni dan Kerawitan Indonesia (ASKI) Padang Panjang kini telah ditukar kepada Sekolah
Tinggi Seni Indonesia (STSI) Padang Panjang.

8
kumpulan juga digunakan untuk setiap kumpulan memantapkan persembahan yang bakal
dipersembahkan pada malam Persembahan Perdana PGN

3.2 Persembahan Perdana PG$

Malam Persembahan Perdana merupakan acara kemuncak PGN dan juga merupakan
acara kemuncak kepada sambutan Pengisytiharan Melaka Bandaraya Bersejarah.
Persembahan diadakan di lokasi strategik dan bersejarah di negeri Melaka seperti Kota
A.Famosa (1995), Light and Sound Kota Melaka (1997), Dataran Sejarah Air Keroh
(2000–2005), Melaka International Trade Centre (MITC)(2006) dan Dataran Bandaraya
MBMB (2007).

Persembahan Perdana PGN menjadi acara rasmi Kerajaan Negeri yang dihadiri
pemimpin-pemimpin Melayu Serumpun seperti Tuan Yang Terutama Negeri Melaka,
Gabenor Provinsi-Provinsi daripada Indonesia, Ketua Menteri Melaka dan wakil-wakil
kerajaan daripada luar negara. Turut hadir menonton persembahan ini ialah orang ramai
yang terdiri daripada rakyat negeri Melaka, pelancong tempatan dan pelancong asing
yang pernah mencecah sehingga 20,000 orang pada satu malam persembahan.

Aturcara Persembahan Perdana PGN dipengerusikan oleh Prof. Datuk Dr. Abdul
Latiff dan dipimpin oleh Bob Khalil (DBKL) dan dibantu oleh ahli-ahli professional di
dalam bidang seni persembahan rumpun Melayu seperti Drs. Andanova (STSI Padang
Panjang), Muhammad Takari (USU Medan) dan Fadlin Djaafar (USU Medan). Semua
peserta akan berhimpun di atas pentas persembahan dan disusun mengikut kumpulan.

Persembahan Perdana PGN disusun secara berstruktur dan didahului dengan

penyampaian puisi (deklamasi sajak) dengan iringan paluan gendang gabungan
kumpulan-kumpulan yang menyertai temasya. Seterusnya ensambel gendang gabungan
(gabungan kumpulan-kumpulan peserta PGN) akan bersama-sama memainkan overture
persembahan yang terdiri daripada lagu-lagu tradisional Melayu Serumpun seperti lagu
Dondang Sayang dan Lancang Kuning. Overture ini turut diisi dengan persembahan
tarian oleh penari-penari PGN daripada kumpulan-kumpulan peserta.

Persembahan overture PGN akan disambung dengan persembahan solo

kumpulan-kumpulan secara satu persatu. Setiap kumpulan akan mempersembahkan
elemen muzik, tarian dan puisi tradisional rumpun Melayu selama lima minit. Setiap
kumpulan akan mempersembahkan kesenian yang bercirikan kebudayaan tempat
kumpulan tersebut samaada elemen-elemen yang dipersembahkan kepada penonton
adalah elemen tradisi mahupun karya kreatif (yang diilhamkan daripada unsur-unsur
tradisional).

Di akhir persembahan, kesemua kumpulan akan digabungkan semula membentuk

ensambel gendang serumpun dan ensambel ini akan memainkan lagu-lagu Melayu
serumpun yang berentak cepat seperti zapin (Zapin Ya Salam) dan joget (Joget Bercerai
Kasih). Persembahan ini bukan sahaja diiringi oleh semua pemuzik malah semua penari-
penari PGN.

9
 Finale persembahan ialah persembahan lagu Joget Serampang Laut yang
dimainkan secara beramai-ramai. Pantun lagu yang disampaikan oleh para penyanyi
daripada yang mewakili delegasi-delegasi yang dipilih samaada daripada tuan rumah
(Melaka) mahupun tetamu daripada Indonesia.

Trancang akan dimainkan secara crescendo di akhir lagu Joget Serampang Laut
akan menutup tirai persembahan. Melodi trancang yang semakin lama semakin laju akan
meningkatkan nilai espresif dan kemeriahan persembahan yang diiringi dengan muzik
gendang dan tarian. Selepas melodi trancang berakhir peserta PGN beramai-ramai akan
melaungkan tema PGN iaitu ‘Serentak Sebudaya Senada Seirama’.

3.3 Persembahan Kumpulan PG$

Setiap kumpulan-kumpulan peserta PGN akan mengadakan persembahan kumpulan di

beberapa lokasi di sekitar Bandar Melaka sepanjang temasya PGN berlangsung.Lokasi
persembahan kumpulan PGN ialah pusat tumpuan orang ramai dan tumpuan pelancong
seperti 1) tempat-tempat bersejarah iaitu Kota Melaka dan Istana Melaka, 2) pusat-pusat
membeli-belah iaitu Mahkota Parade, Jaya Jusco dan Kota Mas, dan 3) tempat-tempat
rekreasi orang ramai iaitu Pantai Puteri dan Taman Mini Malaysia.

Persembahan kumpulan PGN dikenali sebagai pocket show dipersembahkan pada

waktu pagi bermula jam 10.00 pagi sehingga jam 5.00 petang dan setiap kumpulan
membuat persembahan mengikut jadual yang disediakan oleh pihak penganjur.Setiap
kumpulan akan membuat persembahan kumpulan selama 1 jam di atas pentas yang
disediakan oleh penganjur sambil disaksikan oleh orang ramai yang terdiri daripada
rakyat negeri Melaka, pelancong tempatan dan pelancong luar negara.

Elemen yang dipersembahkan oleh setiap kumpulan ialah kesenian tradisional

seperti muzik, tarian dan puisi tradisi yang dibawa daripada tempat asal kumpulan-
kumpulan tersebut. Sebagai contoh, delegasi daripada Aceh mempersembahkan tarian
Rapae Geleng, Seudati dan Dabus yang berasal daripada daerah-daerah Nangroe Aceh
Dar-al Islam. Delegasi daripada Padang (Sumatera Barat) mempersembahkan tari piring,
muzik taklempong dan randai. Delegasi daripada Johor (Malaysia) pula
mempersembahkan tarian zapin tegelu, zapin pekajang dan muzik ghazal.

4.0 Proses Pembinaan Jatidiri Melalui Kegiatan Seni Budaya

Erik Erikson merupakan salah seorang daripada ahli psikologi Barat terawal yang
berminat mengkaji identiti manusia. Kerangka Eriksonian yang dikenali sebagai ego
identity membahagikan identiti kepada dua iaitu 1) identiti personal: idiosinkresis
personal yang memisahkan individu daripada yang lain dan, 2) identiti budaya atau
identiti sosial: peranan-peranan sosial yang dimainkan oleh seseorang. Pembinaan identiti
budaya yang kuat berlaku apabila ego identity berinteraksi dengan masyarakat dan

10
budaya yang kukuh. Kesan daripada penolakkan identiti budaya akan membawa kepada
krisis dan kekeliruan identiti. (Cote 2002:17)

Malaysia dan Indonesia merupakan dua buah negara yang memiliki rumpun
budaya yang sama iaitu kebudayaan Melayu. Melalui kegiatan seni budaya bersama,
rakyat kedua-dua negara yang dipisah oleh sempadan politik dapat disatukan melalui
medium-medium penyatuan seperti muzik, tarian dan puisi tradisional Melayu.
Penyatuan rakyat kedua-dua negara melalui kegiatan-kegiatan ini khususnya dikalangan
generasi muda menggalakkan pembinaan identiti budaya yang dikenali sebagai jati diri
Melayu serumpun.

Kegiatan seni budaya Institut Seni Malaysia Melaka dan temasya Pesta Gendang
Nusantara merupakan contoh kegiatan seni budaya yang dapat membina jati diri yang
mampu memperkukuhkan hubungan Melayu serumpun terutama Malaysia-Indonesia.
Berdasarkan kedua-dua kegiatan ini, maka langkah-langkah pengukuhan jati diri Melayu
serumpun dapat dikenalpasti seperti berikut:

i) Menggalakkan pertemuan intelektual seni budaya Melayu serumpun

Para intelektual seni budaya Melayu serumpun yang terdiri daripada tokoh-tokoh budaya,
ahli-ahli akademik dan professional dalam bidang kebudayaan harus dipertemukan dan
berdikusi menerusi majlis-majlis ilmu seperti seminar, persidangan dan konvensyen seni
budaya.

Seminar PGN, Perkampungan Seniman PGN,Seminar Songket dan Seminar

Sosio-Budaya DMDI merupakan contoh-contoh kegiatan seni budaya yang berbentuk
keilmuan. Melalui kegiatan-kegiatan ini juga ahli-ahli seni budaya Melayu serumpun
berpeluang bertukar-tukar dan berkongsi pengetahuan. Peningkatan pengetahuan
terhadap seni budaya ini mampu mengukuhkan lagi kesedaran individu dalam usaha
mengenal identiti budaya sendiri.

ii) Mengadakan kegiatan kesenian, persembahan dan latihan seni budaya

bersama

Aktiviti-aktiviti seperti persembahan bersama dan latihan bersama melalui kegiatan

kesenian boleh mengeratkan hubungan sesama ahli serumpun. Persembahan Perdana
Pesta Gendang Nusantara (PGN) dan Konsert ISMMA merupakan contoh aktiviti
bersama Malaysia-Indonesia menerusi bidang kesenian yang menggunakan muzik, tarian
dan puisi tradisional Melayu sebagai media tradisional dan seni yang menjadi warisan
Melayu serumpun.

Rakyat Malaysia dan Indonesia juga boleh disatukan menerusi program-program

berbentuk pendidikan seni budaya seperti latihan seni budaya ISMMA, bengkel-bengkel

11
seni budaya ISMMA dan latihan persembahan Persembahan Perdana PGN. Melalui
kegiatan-kegiatan ini rakyat kedua-dua negara khususnya generasi muda dapat mengenali
identiti budaya bersama yang dikenali sebagai jati diri Melayu serumpun.

ii) Mendokumentasian unsur-unsur seni budaya Melayu serumpun

Aktiviti mendokumentasi seni budaya Melayu serumpun boleh membantu individu

memahami dan menghayati identiti-identiti yang ada pada kebudayaan Melayu. Proses
pendokumentasian ini boleh wujud dalam pelbagai bentuk sebagai sama ada buku, jurnal-
jurnal ilmiah atau pun rakaman audio-visual.

Selain daripada boleh membantu proses pembinaan jatidiri Melayu serumpun,

proses pendokumentasian turut bertujuan untuk memelihara dan memulihara seni budaya
yang semakin terancam dengan pengaruh budaya negatif Barat yang tidak bersesuaian
dengan norma-norma kehidupan masyarakat Melayu dan bercanggah dengan ajaran
agama Islam dan budaya Melayu.

5.0 Penutup
Antara ancaman kepada kesinambungan identiti budaya Melayu serumpun ialah proses
globalisasi. Dato’ Seri Najib Tun Razak (2005) menerusi idea Melayu Glokal6 telah
menggariskan beberapa cadangan sebagai persedian orang Melayu untuk menghadapi
cabaran globalisasi dan antaranya ialah memperkuatkan jati diri Melayu Glokal melalui
transformasi budaya.

Proses pembinaan jatidiri Melayu serumpun kini memerlukan formula baru yang
lebih dinamik agar perubahan budaya yang berlaku bersifat tempatan (lokal) dan mampu
bersaing diperingkat global. Kegiatan seni budaya Melayu serumpun seperti kegiatan-
kegiatan ISMMA dan temasya Pesta Gendang Nusantara (PGN) dapat disimpulkan
bahawa kegiatan seni budaya Melayu serumpun memerlukan pembaharuan sebagai
persedian mengharungi arus globalisasi.

Kerjasama pelbagai pihak daripada kedua-dua negara Malaysia-Indonesia

terutama pihak kerajaan kedua-dua negara, NGO-NGO dan Institusi Pengajian Tinggi
amat diperlukan dalam usaha mengukuhkan jati diri Melayu serumpun yang menjadi
milik kedua-dua negara. Melalui kegiatan seni budaya, pembinaan jatidiri Melayu
serumpun dapat direalisasikan melalui tiga formula iaitu 1) pertemuan intelektual seni
budaya, 2) aktiviti kesenian bersama melalui persembahan dan latihan seni budaya, dan
3) mendokumentasi seni budaya.

6
Glokal: Ia adalah gabungan antara dua perkataan iaitu global dan lokal. Global bermaksud, antarabangsa,
internasional dan menjangkau seluruh dunia. Lokal adalah nasional, tempatan, Melayu Glokal ialah Melayu
yang berakar nasional dan berakal internasional.

12
 Semoga gagasan Glokal yang disarankan oleh Dato’ Seri Mohd Najib Tun Razak
dapat direalisasikan dalam kegiatan seni budaya Melayu serumpun bagi memantapkan
lagi jatidiri Melayu Malaysia dan Indonesia. Negeri Melaka di bawah kepimpinan Y.A.B.
Datuk Seri Mohd Ali Rustam, Ketua Menteri Melaka telah berjaya melaksanakan usaha
murni ini dengan mengadakan program Pesta Gendang Nusantara (PGN) dan
mewujudkan Institut Seni Malaysia Melaka (ISMMA) sebagai medan memartabatkan
seni budaya dan memperkasakan warisan tamadun Melayu yang bersifat GLOKAL.

Rujukan

Abdul Latiff Abu Bakar, 2000. Media dan Seni Warisan Melayu Serumpun Dalam
Gendang usantara. Media dan Seni Warisan Melayu Serumpun dalam Gendang
Nusantara. Jabatan Pengajian Media, Universiti Malaya & maslis Perbandaran
Melaka Bandaraya Bersejarah.

Alan P. Merriam, 1964. The Anthropology of Music. Northwestern University Press,

United States of America.

Cote, James E. and Charles Levine (2002). Identity Formation, Agency, and Culture.
New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.

Kamus Dewan , Edisi Ketiga, 1994. Dewan Bahasa Dan Pustaka , Kuala Lumpur.

Muhammad Takari. 2005. ‘Studi Banding antara Tangga ada Pentatonik dan Diatonik’ dalam
Jurnal Etnomusikologi, Department Etnomusikologi Universiti Sumatera Utara, Medan,
Indonesia.

Mohd Najib Tun Abd Razak. 2005. Ucapan Perasmian Serentak Persidangan
Perwakilan Wanita, Pemuda dan Puteri UM O 2005, Pusat Dagangan Dunia
Putra (PWTC), Kuala Lumpur

UNESCO. 2002. Universal Declaration on Cultural Diversity.

www.unesco.org/education/imld_2002/unversal_decla.shtml

13