1.

0 PENGENALAN

Sejak zaman dahulu lagi isu jerebu yang berpunca daripada pencemaran alam

sekitar ini telah menjadi bahan wacana masyarakat. Hal ini disebabkan oleh impak

pembangunan dari segi kualiti hidup dan ia sering dikaitkan dengan faktor pencemaran,

contohnya kajian impak pembangunan terhadap kualiti kehidupan di bandar Kuala Lumpur.

Hal ini kerana proses kehidupan di bandar lebih terdedah kepada risiko impak

pembangunan yang negatif berbanding di kawasan luar bandar. Malah, bandar merupakan

pusat tamadun manusia yang memerlukan pemantauan tahap kualiti hidup yang berterusan

kerana terdapat pelbagai masalah alam sekitar yang mengiringi setiap pembangunan, salah

satunya ialah masalah jerebu.

Jerebu boleh didefinasikan sebagai kehadiran sebarang bahan asing di dalam udara

selain daripada kandungan udara tulen dan bersih yang boleh membawa kesan buruk

kepada manusia dan juga tumbuhan termasuk berbagai jenis binatang. Keadaan atmosfera

dikatakan berjerebu sekiranya terdapat partikulat terampai di dalamnya dalam kepekatan

yang tinggi dan kandungan kelembapan yang rendah . Ini menyebabkan jarak penglihatan

menjadi kabur atau kurang jelas. Di kawasan tropika, kelajuan angin biasanya perlahan.

Bagi tempoh-tempoh tertentu, keadaan atmosfera sangat stabil dan peredaran udara sangat

berkurangan. Dalam keadaan ini, pembentukan awan tidak aktif dan menyebabkan cuaca

kering. Tempoh cuaca kering yang panjang, atmosfera yang stabil dan pelepasan bahan

pencemaran ke udara sama ada daripada punca tempatan atau luar negara akan

menyumbang kepada pembentukan jerebu (Jabatan Alam Sekitar, Kementerian Sumber

Asli dan Alam Sekitar Malaysia).

1
 Hal ini termasuklah kandungan udara tulen yang wujud dalam keadaan yang lebih

dari kandungan sepatutnya. Jerebu ini merupakan zarah-zarah kecil yang boleh wujud

secara semulajadi ataupun wujud akibat daripada kegiatan seharian manusia. Asap kilang,

asap kenderaan dan asap pembakaran juga adalah faktor penyumbang kewujudan jerebu.

Apabila zarah-zarah kecil berkumpul dengan jumlah yang banyak, bertaburan dan terapung

di udara maka ia akan menyerap dan menghalang cahaya matahari untuk sampai ke

permukaan bumi. Keadaan ini kemudiannya akan menyekat pemandangan dan menurunkan

kadar penglihatan.

Jerebu telah menjadi satu fenomena yang begitu merunsingkan pada satu ketika

dahulu. Ia bukan sahaja membawa kesan buruk kepada individu tetapi juga kepada negara.

Jerebu selalunya berlaku di kawasan bandar. Kilang dan jumlah kenderaan yang banyak

menjadi penyumbang utama kepada fenomena ini. Selain daripada itu keadaan cuaca juga

memburukkan lagi keadaan, dimana pada tahun 1997, negara telah dilanda fenomena El-

Nino yang membawa cuaca kering dan panas berpanjangan. Jumlah hujan menurun dan

negara mengalami masalah bekalan air dan penurunan tekanan air. Antara daerah yang

mengalami masalah ini di Sabah ialah daerah Kota Merudu, Kota Belud dan Kudat.

2
2.0 PUNCA-PUNCA JEREBU /PENCEMARAN UDARA

2.1 Pembakaran

kejadian jerebu yang paling teruk dialami pada tahun 1997 adalah

disebabkan oleh pembakaran terbuka oleh negara jiran. Negeri Sabah telah terjejas

teruk akibat daripada fenomena ini. Pembakaran terbuka di Kalimantan nyata telah

membawa padah apabila api sukar dikawal dan menjilat sebahagian besar kawasan

hutan. Oleh kerana Kalimantan agak berdekatan dengan Sabah maka penduduk

semakin cemas dan langkah berjaga-jaga telah dilakukan. Asap akibat daripada

pembakaran tersebut telah meliputi negeri Sabah dan menyebabkan keadaan

semakin teruk. Negeri tersebut terpaksa menghantar bantuan kepada Kalimantan

dan Indonesia untuk memadam kabakaran. Jabatan Bomba dan Penyelamat Negeri

telah menghantar 80 orang anggotanya untuk tujuan tersebut. Pembakaran ini bukan

sahaja menimbulkan masalah kepada negara kita malah negara-negara lain yang

berdekatan seperti Thailand, Singapura, Brunai dan Filipina juga tercemar dengan

teruk. Hasil pembakaran ini telah menghasilkan gas Karbon Monoksida iaitu gas

yang sangat merbahaya dan boleh membawa maut jika dihidu dalam suatu jangka

masa yang panjang.

3
 Sumber: Jabatan Alam Sekitar Negeri Perak Darul Ridzuan

2.2 Pembakaran Bahan Api

Pembakaran bahan api seperti arang dan minyak juga adalah punca utama

pencemaran udara Bahan api juga adalah bahan organik dan mempunyai unsur karbon.

Oleh itu, pembakaran yang kurang lengkap akan menghasilkan karbon monoksida. Arang

adalah suatu bahan yang mengandungi sulfur. Apabila terbakar sulfur akan berpadu dengan

oksigen di sekeliling menghasilkan sulfur dioksida melalui persamaan:

S + 2O2-----------SO4

Sulfur dioksida ini kemudian akan berpadu dengan ion hidrogen dalam wap di udara dan

membentuk asid sulfurus. Selain itu, karbon dioksida juga berpadu dengan ion hidrogen

dan membentuk asid karbonat.

4
 Sumber: Jabatan Alam Sekitar negeri Perak Darul Ridzuan

2.3 Proses Perbandaran

Selain itu, wujudnya masalah jerebu ini adalah ekoran daripada proses urbanisasi

yang telah menggalakkan perkembangan sesebuah bandar dan wujudnya lokasi-lokasi

perindustrian yang menyediakan peluang pekerjaan. Masalah ini wujud ekoran daripada

proses pertambahan penduduk samada secara semulajadi atau migrasi. Jadi pertambahan

bilangan perindustrian yang terdapat di sesebuah bandar akan menghasilkan impak positif

dan negatif terhadap kehidupan masyarakat moden kini ( Tuan Pah Rokiah Syed Husin,

2003: 102).

5
 Pelepasan Asap Hitam
Dari Cerobong Kilang

Sumber: Jabatan Alam Sekitar negeri Perak Darul Ridzuan

Selain itu, pertambahan perindustrian juga banyak membawa bahan pencemar yang

akan dilepaskan oleh industri melalui proses pembakaran bahan api. Sekiranya bahan

pencemar ini tidak dikawal, kehidupan manusia akan terjejas kerana manusia berada di

sekeliling kehidupan alam sekeliling yang tercemar seperti pengeluaran asap dari kilang,

gas beracun, asap, debu dan sebagainya. Oleh yang demikian, hasil daripada keadaan ini

akan membahayakan kesihatan manusia kerana bahan pencemar tersebut boleh

menyebabkan sesak nafas di kalangan penyakit asma, gatal hidung, pedih mata dan

sebagainnya (Mohmadisa Hasyim dan Mohamad Suhaily Che Ngah, 1997: 147-148).

6
3.0 KESAN-KESAN JEREBU

3.1 Kesihatan

Komponen-komponen yang terdapat pada jerebu seperti karbon monoksida, sulfur

dioksida, nitrogen dioksida, ozon, habuk dan logam boleh membawa kesan yang buruk

pada kesihatan manusia terutama kepada golongan kanak-kanak, warga tua dan juga

kepada mereka yang menghidapi penyakit-penyakit tertentu seperti asma, alahan,

pneumonia dan penyakit paru-paru. Perokok dan para pekerja di kawasan terbuka juga

mempunyai risiko yang tinggi dalam kesihatan mereka. Jadual 1 di sebelah menunjukkan

kesan jerebu kepada kesihatan manusia.

Jadual 1: Kesan pencemaran udara/jerebu terhadap kesihatan manusia.

Bahan
Punca Kesan
Pencemar

- Pembakaran bahan
api
-Pembakaran sampah
-Menggangu pernafasan normal
a)Asap sarap
- Pembentukkan asbut yang mengganggu
-Cerobong asap kilang
penglihatan
-Ekzos kenderaan
bermotor

-Kilang papan, kuari,

-Serangan lelah pada pesakit asma
simen,asbestos,batu
b) Debu -Batuk-batuk
kapur
- Sesak nafas

- Menggangu keupayaan badan membina

-Petrol berplumbum
Sel darah baru
-Pembakaran bahan
c) Plumbum - Kerencatan dan kecacatan otak pada kanak-
bercat
kanak

7
 -Menghalang pembentukan oksihemoglobin
Berpadu dengan hemoglobin untuk
membentuk karboksihemoglobin yang akan
-Pembakaran bahan api
d)Karbon menggantikan oksigen dalam darah
yang tidak lengkap
monoksida -Melembabkan otak
- Ekzos kenderaan
-Boleh membawa maut sekiranya diambil
dalam jumlah yang banyak

-Menurunkan rintangan badan kanak-kanak

-Pembakaran bahan api terhadap selsema
pada suhu tinggi dalam -Mengganggu tisu peparu dan menyebabkan
kenderaan berat atau bronkitis serta kanser
e) Oksida
kilang -Bertindak balas dengan hidrokarbon untuk
nitrogen
- Tindakan bakteria membentuk pengoksida fotokimia yang
dalam tanah memedihkan mata dan merosakkan tisu
peparu

3.2 Sektor Ekonomi

Apabila masalah jerebu ini semakin meruncing, ia mula memberi kesan yang lebih

besar pula. Ia boleh mangacam pendapatan negeri apabila mula menjejaskan sektor

ekonomi negeri Sabah. Industri pelancongan misalnya adalah punca pendapatan yang

paling berpotensi di Sabah, industri ini teruk terjejas kerana para pelancong bimbang

dengan keselamatan mereka.

8
 Sumber : New Straits Times, 25/9/1997, 4/8/1997 & 2/9/1997

4.0 LANGKAH-LANGKAH MENGATASI

4.1 Melalui Pendidikan

Pengurusan alam sekitar boleh juga dilakukan melalui program pendidikan alam

sekitar iaitu samada secara formal atau tidak formal. Program pendidikan ini juga boleh

dijalankan oleh JAS dan lain-lain agensi kerajaan serta badan bukan kerajaan ditujukan

kepada setiap peringkat masyarakat iaitu pentadbir, orang ramai dan juga kanak-kanak

sekolah. Aktiviti ini dapat mempertingkatkan kesedaran orang ramai terhadap alam sekitar

serta tanggungjawab bagi memperbaiki dan menjaganya. Aktiviti ini dianggap penting

kerana ia merupakan satu strategi pencegahan dan pengurusan alam sekitar (Department of

Invironment, 1989).

Selain itu juga melalui pendidikan ini kita dapat memperluaskan tahap kesedaran

orang ramai kerana pengetahuan terhadap isu alam sekitar dari segi pemuliharaan alam

sekitar atau terhadap implikasi sosial dan ekonomi dalam mempengaruhi keputusan

mengenai soal alam sekitar adalah didapati kurang maju jika dibandingkan dengan rakyat

di negara lebih maju. Bahagian Alam Sekitar memainkan peranannya sebagai kuasa

9
perimbangan, antaranya ialah dengan berusaha memberi pendidikan yang mana boleh

dilakukan melalui sebaran am seperti surat khabar, penerbitan Bahagian Alam Sekitar,

‘Sekitar’ dan penubuhan Unit Maklumat dan Pendidikan Bahagian Alam Sekitar, sebaran

radio, televisyen, kursus dan seminar (Sham Sani, Abdul Samad Hadi, 1990: 402).

4.2 Larangan Pembakaran Terbuka

Untuk mengelakkan fenomena jerebu ini semakin menular dan berulang semula,

kerajaan dan juga badan-badan bukan kerajaan menggariskan beberapa peraturan yang

harus diikuti kepada semua warganegara Malaysia. Kerajaan telah melarang pembakaran

terbuka kerana asap adalah penyumbang utama kepada jerebu. Selain daripada itu

pembakaran terbuka juga boleh menyebabkan kebakaran yang tidak dapat dikawal

contohnya seperti yang berlaku di hutan Indonesia yang berpunca daripada aktiviti

pembakaran hutan oleh golongan petani sara diri da ia telah merebak ke Malaysia dibawa

oleh angin lazimnya monson barat daya (Tuan Pah Rokiah Syed Hussain, 2003: 120).

Sikap golongan yang dinyatakan di atas ini telah mewujudkan masalah kepada alam

persekitaran sehinggakan Malaysia terpaksa mengisytiharkan darurat jerebu pada 23-24

September 1997.

4.3 Pembenihan Awan

Akibat daripada fenomena El-Nino, cuaca kering dan kemarau telah melanda

negara. Keadaan ini telah memburukkan lagi keadaan, oleh yang demikian kerja

pembenihan awan terpaksa dilakukan untuk mendapatkan hujan. Apabila cuaca kering,

suhu awan menjadi tinggi, titisan air menjadi ringan, titisan yang sangat ringan ini tidak

10
dapat jatuh ke bumi sebagai hujan. Oleh yang demikian iodin perak ataupun ais kering

akan ditabur untuk menurunkan suhu awan tersebut. Ais kristal akan terbentuk dan semakin

membesar lalu ditarik oleh graviti, ia akan jatuh ke bumi dan bertukar menjadi titisan air

apabila cair akibat daripada suhu bumi yang panas. Hujan boleh membantu keadaan

apabila ia membawa bersama jerebu jatuh ke bumi.

4.4 Kempen Hijau

Kerajaan juga menjalankan kempen hijau dan menggalakkan penanaman pokok di

rumah, pejabat, sekolah mahupun di tempat membeli-belah. Pokok-pokok hijau mambantu

menyerap karbon dioksida di udara. Hutan mempunyai nilai yang amat besar kepada alam

sekitar kita kerana ia mempunyai fungsi-fungsi yang amat penting seperti dapat

mengukuhkan tanah, membenarkan peredaran air, berfungsi mengawal komposisi

atmosfera, menghadkan perubahan iklim serta melindungi flora dan fauna. Namun kerana

proses urbanisasi yang tidak terkawal menyebabkan berlakunya kemusnahan alam sekitar

yang serius pada masa kini. Justeru itu pihak kerajaan sepatutnya mengambil inisiatif

dengan melakukan penggezetan hutan yang sedia ada (Sham Sani, Abdul Samad Hadi,

1990: 442).

Contoh hutan simpan yang telah di gezetkan ialah Taman Negara, Hutan Belum,

Taman Endau Rompin, dan Hutan Simpan di Cameron Higlands mestilah di luaskan dan

digezetkan untuk memelihara dan mengekalkannya. Contohnya seperti yang dilakukan oleh

Kerajaan Negeri Pulau Pinang yang menggezetkan hutan simpan Pantai Aceh sebagai

Taman Negara untuk tujuan menebat banjir (Chan dan Wan Ruslan, 2000).

11
4.5 Penggunaan CFC

Kloroflorokarbon (CFC) adalah bahan yang stabil dan dikenali dengan nama am

Freon dan pemusnahan lapisan ozon ini adalah disebabkan oleh atom klorin. Bahan-bahan

aerosol biasanya dimampatkan ke dalam tin-tin di bawah tekanan tinggi. Kloroflorokarbon

(CFC) digunakan sebagai mangkin dalam proses itu. Selain itu, CFC digunakan dalam peti

sejuk, penghawa dingin dan sebagainya sebagai bahan rejan(propellant), pembentukan

buih, dan alat pemadam api. Sebenarnya, pemusnahan lapisan ozon dilakukan oleh atom

klorin. Didapati satu molekul CFC mampu memusnahkan 1000 molekul ozon. Oleh itu,

sumber alternatif harus digunakan untuk menggantikan kloroflorokarbon misalnya dengan

hidrokloroflorokarbon (HCFC) (Abdul Latif Ibrahim, 1992: 57) .

4.6 Perundangan Dan Dasar Kerajaan

Semua agensi kerajaan, pertubuhan-pertubuhan, pihak swasta dan sebagainya boleh

memainkan peranan yang berkesan dalam menangani masalah jerebu. Jabatan Alam Sekitar

( JAS) telah menjalankan program pengawasan kualiti udara di seluruh Negara. Parameter

yang diawasi termasuklah Karbon Monoksida, Sulfur Dioksida, Nitrogen Dioksida, ozon

dan habuk terampai (PM10). Selain itu, pelbagai undang undang digubal dengan tujuan

mengawal kualiti alam sekitar.

Peraturan ini dibahagikan kepada 6 bahagian. Antaranya ialah, Peraturan Kenderaan

Bermotor dan Peraturan Kualiti Alam Sekitar. Peraturan Kenderaan Bermotor (Kawalan

perlepasan asap,1977)

Peraturan ini menghadkan perlepasan asap kenderaan iaitu dihadkan kepada 50 HDU.

12
 Seterusnya, Peraturan Kualiti Alam Sekitar (Udara Bersih,1978) Di bawah

peraturan ini, Jarak industri dengan kawasan kediaman di hadkan kepada 1000 meter (Chan

Ngai Weng, 2002: 43). Jabatan Alam Sekitar juga telah merancang satu Indeks Pencemar

Udara yang juga dekenali sebagai (IPU). IPU adalah satu sistem yang dibangunkan bagi

memaklumkan kepada orang awam tentang tahap kualiti udara dan impaknya terhadap

kesihatan mereka dengan cara yang termudah. lanya juga suatu sistem kepekatan pencemar

yang diukur pada skala antara 0-500.

Sumber: Jabatan Alam Sekitar negeri Perak Darul Ridzuan

Selain itu, menurut bab X1 dalam Rancangan Malaysia Ketiga berdasarkan satu

kenyataan yang telah di buat secara ringkas oleh kerajaan, satu dasar kerajaan Malaysia

berkaitan pembangunan dan alam sekitar telah ditetapkan. Kualiti hidup rakyat dapat di

tingkatkan dengan adanya pembangunan yang pesat dalam sektor perindustrian dan

pertanian, malah secara tidak langsung dapat menggalakkan pertumbuhan ekonomi dan

sosial. Walau bagaimanapun aktiviti-aktiviti ini sebenarnya boleh menyebabkan

kemerosotan kualiti alam sekitar. Oleh itu yang paling penting sekali dalam dasar ini ialah

13
keseimbangan dalam kedua-dua proses tersebut iaitu wujudkan “Pembangunan Tanpa

Kemusnahan”. Untuk mencapai matlamat ini kerajaan Malaysia telah menetapkan bahawa

Dasar Alam Sekitar Malaysia yang bersifat pragmatik dan bertujuan untuk mengurangkan

kesan-kesan buruk alam sekitar dan memelihara berbagai-bagai ekologi1 (Sham Sani,

Abdul Samad Hadi, 1990: 398).

4.7 Tanggungjawab Orang Ramai

Selain daripada tindakan yang dilakukan oleh kerajaan dan pihak berkuasa, orang

awam haruslah bertangungjawab dan sama-sama menjaga alam sekitar ini. Antara tindakan

yang boleh dibuat ialah elakan mengunakn kenderan persendirian sebaliknya gunakan

kenderaan awam atau berkongsi kereta dan pada masa yang sama juga pemilik kenderaan

tersebut hendaklah memastikan kenderaan mereka tidak melepaskan asap hitam dengan

mengambil langkah-langkah yang ideal contohnya hantar kereta ke bengkel untuk

pemeriksaan dan penyelenggaraan terutama bagi karburetor dan pam minyak supaya

berada dalam keadaan baik. Orang awam juga boleh membuat aduan kepada Polis DiRaja

Malaysia, Jabatan Bomba dan Penyelamat serta Pihak Berkuasa Tempatan yang terdekat

jika terdapat pembakaran sisa pepejal dan laporan juga boleh dibuat kepada JAS mengenai

sebarang pembakaran terbuka yang dilakukan oleh industri, tred dan ladang-ladang.

1
“Adalah amat penting bagi pembangunan dan pemeliharaan alam sekitar diimbangkan supaya faedah-faedah
yang didapati dari pembangunan tidak disia-siakan oleh kos-kos bagi mengatasi pencemaran alam sekitar”.

14
5.0 CARA MENCEGAH PENYAKIT AKIBATJEREBU

Perkara utama yang harus diambil berat ialah dengan menjaga system pernafsan

iaitu penutup hidung (nasal mask) hendaklah digunakan oleh semua penunggang

motosikal, mereka yang bekerja di luar bangunan atau di tempat-tempat yang berhabuk dan

juga mereka yang dalam kumpulan berisiko tinggi. Bagi prerokok ynag mempunyai anak

kecil, ibu bapa tua dan sanak saudara yang berpenyakit, jangan merokok di dalam rumah

kerana orang yang menghidu akan menghadapi kesan yang lebih buruk berbanding dengan

perokok tersebut. Selain itu, aktiviti sukan di luar rumah haruslah dikurangkan dan orang

ramai dinasihatkan supaya sentiasa membasuh muka dan bahagian kulit yang terdedah

kepada jerebu dengan air bersih. Bagi mereka yang mengalami penyakit-penyakit seperti

batuk, selsema, asma, sakit mata, sakit jantung atau penyakit paru-paru yang kronik

hendaklah datang ke klinik dengan segera jika keadaan penyakit bertambah buruk. Mereka

yang berisiko tinggi dinasihatkan mengambil cuti di luar kawasan yang berjerebu sekiranya

keadaan jerebu berterusan pada tahap berbahaya di kawasan mereka.

15
6.0 PENUTUP

Secara amnya masalah alam sekitar dan khususnya jerebu ini bukan lagi menjadi

isu di peringkat sesebuah negara tetapi sudah menjadi isu di peringkat global. Masalah

alam sekitar yang terbit daripada proses urbanisasi perlu di pandang serius oleh pihak-

pihak tertentu dalam cuba mengawal dan merancang supaya aktiviti-aktiviti yang dilakukan

tidak merosakkan alam sekitar. Dalam mengejar arus pembangunan manusia tidak

searusnya mengorbankan alam sekitar untuk meningkatkan kualiti hidup mereka. Tanpa

mereka sedar di sebalik arus pembangunan tersebut tersirat kesan yang amat menakutkan

iaitu impak negatif terhadap kualiti hidup mereka berdasarkan pencemaran-pencemaran

dan bencana yang telah di nyatakan. Manusia perlu sedar ada cara yang lebih baik untuk

berinteraksi dengan alam sekitar dalam membentuk satu ikatan yang harmoni di antara

manusia dan alam sekitar. Manusia perlu bertanggungjawab terhadap kesalahan yang telah

dilakukan oleh mereka sendiri. Hal ini disebabkan tidak akan wujud lagi satu alam sekitar

fizikal yang baru sekiranya alam sekitar yang ada terus di musnahkan. Setiap kata-kata

Mahatma Gandhi haruslah dihayati dengan seadanya iaitu “kita bukan mewarisi alam ini

daripada datuk nenek kita tetapi kita meminjamnya daripada anak cucu kita”.

16
LAMPIRAN 1

Gambarajah 1: Seluruh kawasan dilanda jerebu

Gambarajah 2: Jerebu di Kuala Lumpur pada 2006

Sumber: http://ms.wikipedia.org/wiki/Jerebu

17
LAMPIRAN 2

Pembakaran sisa pertanian

PEMBAKARAN SAMPAH SARAP

Sumber: Jabatan Alam Sekitar negeri Perak Darul Ridzuan

18
LAMPIRAN 3

Firman Allah:

“Berlakulah kerosakan (bencana) di daratan dan

di lautan oleh kerana usaha manusia sendiri,
sehingga Allah menimpakan pada mereka
sebahagian azab daripada perbuatan mereka itu,
agar mereka kembali kejalan yang benar
(bertaubat).”

( Surah Ar Rum ayat 41)

Gambarajah 3 : Manusia seharusnya menghargai anugerah alam

19
BIBLIOGRAFI

Ab. Latif Ibrahim (1992). Pembangunan dan Kesannya Terhadap Alam Sekitar di
Malaysia: Satu Pendekatan Geografi, Bahagian Geografi Pusat Pengajian Ilmu
Kemanusiaan, Pulau Pinang: Universiti Sains Malaysia.

Chan Ngai Weng (2002). Pembangunan, Pembandaran dan Peningkatan

Bahaya dan Bencana di Malaysia, Pulau Pinang: Universiti Sains
Malaysia.

Department of Environmental (1989). Environmental Quality Report 1988.

Kuala Lumpur: Ministry of Sciences, Technology and the Environment.

Mohmadisa Hashim dan Mohamad Suhaily Che Ngah (2005). Pembangunan

dan Alam Sekitar Di Malaysia, Perak: Universiti Pendidikan Sultan Idris.

Sham Sani, Abdul Samad Hadi (1990). Pembangunan dan Alam Sekitar di
Malaysia Isu dan Pengurusannya, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan
Pustaka.

Tuan Pah Rokiah Syed Hussain (2003), Masalah Pembangunan Industri di

Malaysia, Selangor: Utusan Melayu (Malaysia) Berhad.

Jabatan Alam Sekitar, Kementerian Sumber Asli dan Alam Sekitar Malaysia

Jabatan Alam Sekitar negeri Perak Darul Ridzuan

New Straits Times, 25/9/1997, 4/8/1997 & 2/9/1997

http://members.tripod.com/lttan/

http://ms.wikipedia.org/wiki/Jerebu

20