34584

SEJARAH BRUNE!
MENJELANG KEMERDEKAAN
S EJARAH BRUNEI
MENJELANG KEMERDEKAAN
Sabihah Osman Muhamad Hadi Abduflah Sabullah Hj. Hakip
Dewan Bahasa dan Pustaka Kementerian Pendidikan Malaysia Kuala Lumpur 1995
KK 959-76985 4101
Cetakan Pertama 1995 Sabihah Osman, Muhammad Hadi Abdullah dan Sabullah Hj. Hakip 1995
Hak Cipta Terpelihara. Tidak dibenarkan mengeluar ulang mana-mana bahagian artikel, ilustrasi, dan isi kandungan buku mi dalam apa juga bentuk dan dengan cara apa jua, sama ada secara elektronik, fotokopi, mekanik, rakaman, atau cara lain sebelum mendapat izin bertulis daripada Ketua Pengarah, Dewan Bahasa dan Pustaka, Peti Surat 10803, 50926 Kuala Lumpur, Malaysia. Perundingan tertakiuk kepada perkiraan royalti atau honorarium. Perpustakaan Negara Malaysia Data Pengkatalogan-dalam-Penerbitan
Sabihah Osman Sejarah Brunei menjelang kemerdekaan 1984 I Sabihah Osman. Muhammad Hadi Abdullah, Sabullah Hj. Hakip. Bibliografi: hlm. 235243 Mengandungi indeks. ISBN 983-62-4816-1 ISBN 983-62-4267-8 (kkt.) 1. BruneiHistory. 2. BruneiPolitics and governmentHistory. 3. NationalismBruneiHistory. I. Muhammad Hadi Abdullah. II. Sabullah Hj. Hakip. III. Judul. 959.55
Diatur Huruf oleh Maamal Grafik Muka Taip Teks: Times Roman Saiz Taip Teks: 10/12 poin
Dicetak oleh Dayasitis Sdn. Bhd. Lot 1911, Jalan Sungai Besi Bt. 13, Kg. Barn Balakong 43300 Cheras RM28.00
KANDUNGAN
PRAKATA PENGHARGAAN
vii
ix
Babl Bab2 Bab3 Bab4 BabS Bab6 Bab7
Sejarah, Masyarakat dan Ekonomi Brunei Brunei sebagai Negara Naungan British Brunei pada Zaman Pendudukan Jepun Brunei ke Arah Berkerajaan Sendiri Brunei dan Gagasan Malaysia Pemberontakan Brunei 1962 Penutup
1
58
94 110 140 184 211 229

233
LAMPIRAN BIBLIOGRAFI INDEKS
243
PRAKATA____________ B
uku tentang sejarah ringkas Brunei mi menggarapi beberapa tema penting dalam arus perjalanan awal kesultanan Brunei hingga zaman menjelang kemerdekaan pada bulan Januari 1984. Antara tema penting yang dibincangkan adalah sejarah awal Brunei, Brunei pada zaman kegemilangan, Brunei pada zaman pemerintahan Residen British, Brunei pada zaman Jepun, Brunei ke arah berkerajaan sendiri dan Brunei menuju kemerdekaan. Tema-tema mi dipilih dan dikupas supaya kita sama-sama memahami tentang sejarah salah sebuah kesultanan Melayu yang pernah mengecap zaman kegemilangannya pada abad ke-16. Buku mi cuba mengelakkan tema biasa yang cuma menekankan sejarah kegemilangan dan keruntuhannya. Dalam buku mi kami cuba mengemukakan beberapa tema penting yang mendasari sejarah Brunei moden. Tema yang dianggap penting dan dianalisis dalam buku mi ialah Perlembagaan Negara Brunei tahun 1959, Gagasan Malaysia dan Brunei, Parti Rakyat Brunei dan Pemberontakan pada tahun 1962. Selain itu buku mi juga membincangkan peranan yang dimainkan oleh Sultan Omar Ali Saifuddien III dalam menangani masalah yang begitu mencabar demi mengekalkan negara Brunei sebagai sebuah negara Melayu Islam beraja. Buku mi dibahagikan kepada enam bab. Bab I merujuk kepada sejarah awal, masyarakat dan ekonomi Brunei sejak negara itu wujud sebagai sebuah negara hingga zaman keruntuhannya pada abad ke-19. Bab 2 membicarakan kedudukan Brunei di bawah pentadbiran Residen British, di samping membincangkan perkembangan nasionalisme dan ekonomi ketika itu. Seterusnya Bab 3 meninjau pula pendudukan Jepun di Brunei. Bab 4 meninjau usaha Brunei ke arab berkerajaan sendiri melalui pengenalan Perlembagaan Negara Brunei tahun 1959. Bab 5 membincangkan penglibatan Brunei dalam isu gagasan Malaysia dan bagaimana akbirnya Brunei mengambil keputusan untuk tidak turut serta dalam persekutuan itu. Bab 6 membicarakan Parti Rakyat Brunei dan vii
SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN
pemberontakan pada tahun 1962. Seterusnya, buku mi juga mengemukakan tentang bagaimana Brunei menangani masalah yang begitu berat dan persediaan Brunei sebagai negara naungan British sementara menunggu masa yang sesuai baginya berdikari, iaitu sebagai sebuah negara yang merdeka pada tahun 1984.
Sabihah Osman Muhammad Hadi Abdullah Sabullah Hj. Hakip

Jabatan Sejarah UniVersiti Kebangsaan Malaysia Bangi
Viii
PENGHARGAAN IJ
ntuk menerbitkan buku mi kami amat berterima kasih kepada pihak Dewan Bahasa dan Pustaka atas kesediaan menerbitkan buku mi. Kami terhutang budi kepada beberapa orang tertentu terutama kepada Puan Hajah Rahimah Harun dan Encik Baharin Aiyob yang banyak memberi kerjasama dan membantu dan aspek penerbitan buku mi. Ucapan terima kasih juga ditujukan kepada Perpustakaan dan Arkib Pusat Sejarah Brunei, dan Jabatan Muzium Brunei yang telah membantu menguruskan bahan-bahan penting untuk buku mi. Terima kasih diucapkan kepada Saudari Rashidah dan Puan Zarimah kerana kesudian mereka untuk menaip manuskrip buku mi.
Sabihah Osman Muhammad Hadi Abdullah Sabullah Hj. Hakip

Jabatan Sejarah UniVersiti Kebangsaan Malaysia Bangi Ogos 1993
ix
3-
C,,)
C,,)
C.)
E
.0 0
L
Cl~C~ C6D -
zc~
~Ch
2
c~
.~
z.~
SENARAI SINGKATAN ____

BARIP BFSP
BMA BNO BUP CO. KMB KMM MPD MMN MPSI NKKU PGGMB PSPB PRO. PRB TNKU UMNO PM STTJ TNI
Barisan Pemuda Brunei Freedom Struggle Party

British Military Administration Brunei National Organisation Brunei United Party Colonial Office Kesatuan Melayu Brunei Kesatuan Melayu Malaya Majlis Penasihat Daerah Majlis Mesyuarat Negeri Maktab Perguruan Sultan Idris Negera Kesatuan Kalimantan Utara Persatuan Guru-Guru Melayu Brunei Persatuan Sahabat Pena Malaya Public Record Office Parti Rakyat Brunei Tentera Negara Kalimantan Utara United Malaya National Organization Parti Komunis Indonesia Setiausaha Tanah-Tanah Jajahan Tentera Nasional Indonesia
XII
BAB1
SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI SEJARAHAWAL
ejarah Kesultanan Brunei dapat disorot kembali berdasarkan sejarah tamadun manusia yang terawal yang ditemui di kawasan yang dikenal dengan nama Kota Batu. Di tempat mi terdapat makam-makam pemerintah Brunei terutamanya makam sultan Brunei yang agung, iaitu Sultan Bolkiah. Pada satu ketika Brunei merupakan pusat empayar yang menguasai sebahagian Pulau Borneo dan selatan Filipina. Brunei merupakan pusat peradaban manusia pada zaman antara 500 hingga 1000 tahun yang lampau. mi terbukti dengan terdapatnya jumpaan-jumpaan lama seperti tembikar, mata wang lama dan China dan Brunei. Tambahan pula pada zaman kegemilangan kemaharajaan Buddha Sriwijaya pada abad ke-8, Borneo Barat merupakan tempat persinggahan yang paling disukai ahli pelayaran dan pedagang dan India dan China. Apabila kemaharajaan Hindu-JawaMajapahit muncul pada abad ke- 13 Borneo menerima pula pengaruh Majapahit) Fakta-fakta sejarah mi sekurang-kurangnya telah dapat menunjukkan bahawa sejak abad ke-5 sudah wujud satu unit politik di sekitar Brunei. Wujudnya unit politik mi dapat ditegaskan lagi menerusi catatan daripada sumber bertulis China dalam hubungan dagang dengan negara-negara di Asia Tenggara dan sumber-sumber Eropah. Catatan-catatan itu menyebut beberapa nama seperti Vijayapura, Po-lo, Po-ni dan Bunlai yang cuba dikaitkan dalam usaha-usaha untuk menempatkan sejarah Kesultanan Brunei yang awal.2 Vijayapura merupakan negeri yang mula-mula disebut dan dipercayai tenletak di barat laut Brunei pada abad ke-7. Walau bagaimanapun, nama itu membayangkan adanya penga1 2 Untuk makiumat lanjut tentang hal mi, lihat James P. Ongkili 1973. Pre-Western Brunei. Sarawak and Sabah, Nusantara. Bil. 3, Januan, him. 4968. Ibid., him. 51.
ruh empayar Sniwijaya yang berpusat di Palembang kerana pada waktu itu belum lagi wujud perhubungan secara langsung antara Borneo dengan China yang ada kemungkinan bahawa Vijayapura adalah negara uftian kepada Sniwijaya. Tetapi bukti bahawa ada hubungan Vijayapura dengan Sniwijaya kurang jelas. Nama Po-ni sebagai sebuah negeri di kawasan Brunei telah tencatat dalam sumben bertulis China pada abad ke-9. OIeh sebab sebutan nama Po-ni hampir sama dengan sebutan Brunei atau Bruni, ada kemungkinan bahawa negeni Po-ni itu sebenarnya dirujukkan pada negara Brunei atau Bruni. Dalam catatan sumber China, ada menyebutkan pada tahun 977 Raja Po-ni bernama Hianzta telah menghantar satu rombongan ke istana China.3 Rombongan tersebut telah menerima layanan yang baik dan pulang dengan membawa hadiah-hadiah. Pada tahun 1082, Raja Po-ni, Sri Maja telah menghantan ufti lagi tetapi penghormatan tiaptiap tahun tidak dipenuhi. Menurut catatan rasmi sejarah Dinasti Ming, Maharaja China telah menghantar rombongan ke seberang laut pada tahun 1370 dan setelah melawat Jawa mereka telah singgah di Po-ni. Oleh sebab Jawa menghantar ufti ke China maka pihak rombongan telah menasihati Po-ni supaya turut benbuat demikian. Dengan itu, pada tahun 1371, Raja Po-ni yang bernama Ma ha ma sa telah menghantar rombongan dan ufti ke China. Lebih-lebih lagi kini Poni diserang oleh Sulu dan dalam pertempuran itu Po-ni telah dibantu pula oleh Jawa. Catatan tentang Brunei secara langsung terdapat dalam sumber Jawa bentanikh tahun 1365. Catatan berupa syair Nagarakertagama yang ditulis oleh Prapanca itu ada menyebut nama Bnunei sebagai Buruneng.4 Dalam catatan tersebut, nama Brunei atau Buruneng disenaraikan sebagai salah sebuah negara uftian Empayar Majapahit. Catatan mi ditegaskan lagi oleh Silsilah Raja-raja Brunei yang menyatakan bahawa Brunei sebagai negara uftian Majapahit. Dengan kejatuhan Majapahit pada akhir abad ke-15 dan kemangkatan Maharaja Yung-lo, dan negeni China pada tahun 1424, maka negara Brunei mengalihkan pandangannya ke arah satu kuasa besan yang baharu muncul ketika itu, iaitu kerajaan Melaka. Bnunei telah mengadakan penhubungan diplomatik dengan Kesultanan Melaka sebagaimana yang dilakukan dengan Majapahit, Sniwijaya dan China demi menjamin kedudukan politik negaranya. Pada ketika itu Bnunei belum lagi muncul sebagai sebuah kuasa politik yang agung. Brunei terpaksa menjalankan dasan mempermain antara sebuah kuasa besar dengan sebuah kuasa besan yang lain menerusi pemberian ufti untuk menjaga keselamatan negerinya. Dasar yang demikian telah dapat mengekalkan kedudukan Brunei sebagai suatu unit politik yang akhirnya pada awal abad ke-16 (setelah kejatuhan Melaka), Bnunei muncul sebagai sebuah kesultanan yang agung.
3 4
Ongkili, Pre-Westem Brunei, Sarawak and Sabah, hIm. 52. Yura Halim dan Jamillemar 1958. Sejarah Brunei. Bandar Brunei: Brunei Press, hIm. 3.
SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI
Kemunculan Brunei sebagai sebuah negeri yang merdeka dan berdaulat pada pertengahan kedua abad ke- 14 dapat dirujuk kepada kejatuhan kerajaan Majapahit dan pengislaman raja Brunei, Awang Alak Betatar. Menurut Silsilah Raja-Raja Brunei, Awang Alak Betatar yang dikenali sebagai Sultan Muhammad Syah setelah baginda memeluk agama Islam telah berkahwin dengan puteni Johor (Singapura Tua)* pada sekitar tahun 1368.~ Selain faktor kejatuhan Majapahit dan pengislaman sultan Brunei, kemunculan Brunei sebagai negara yang merdeka dapat dikaitkan dengan pengunduran China daripada melibatkan din dalam hal ehwal di seberang laut selepas tahun 1424.6
CORAK MASYARAKAT DAN PEMERINTAHAN SEBELUM ISLAM

Brunei atau Po-ni seperti selalu disebut dalam sejarah Dinasti Sung (9601 368) adalah negara yang mempunyai penduduk seramai lebih kurang 10000 orang. Mereka tinggal di kawasan yang dilmndungi kubu-kubu kayu. Rumah mereka dibuat daripada kayu dan rumput. Sementara itu, raja atau pemerintah pula mendiami istana yang sederhana tetapi berdarjat yang diperbuat daripada kayu dan beratap nipah. Golongan pemerintah nampaknya dipengaruhi unsur tamadun Hindu yang pada umumnya banyak meresapi masyarakat bumiputera di Asia Tenggara daripada zaman Funan pada abad ke-2 hingga zaman keruntuhan kerajaan Hindu-Majapahit pada abad ke-15.7 Unsur Hindu itu bercampur-baur pula dengan unsur tempatan. Hose dan McDougall menyatakan bahawa percampuran unsur-unsur mi menjadikan Brunei sebelum Islam sebagai sebuah kerajaan di bawah pengaruh Buddha dan pengaruh Hindu.6 Pada ketika itu Po-ni telah mencapai suatu peradaban maju dan mewah. Kemajuan mi dapat dikesan menerusi tinggalan-tinggalan berunsur kehinduan yang ditemui di Santubong.9 Sungguhpun demikian, pengaruh Hindu mi tidaklah sampai secara langsung dan India tetapi melalui orang Hindu atau orang Melayu yang telah terpengaruh dengan unsur Hindu dan telah lama bermastautin di Sumatera dan Jawa. Oleh itu, ketika Brunei dipenintah oleh Sultan Muhammad Syah, pengaruh
5 6 Muhammad Abd. Latif 1992. Latar beiakang Islam di Brunei, Jurnal Darussalam. BiI. I, him. 112. Lihat Wang Gung Wu 1968 The First Three Rulers of Malacca, JMBRAS. Jil. 41, Bhg. I, him. 2 122.
~ Singapura Tua adalah merujuk kepada kerajaan Melayu yang wujud pada zaman pemerintahan Sang Tn Buana. (Susur galur pada zaman keturunan Sang Tn Buana dan kaitannya dengan Sultan Brunei dipamerkan di Jabatan Pusat Sejarah Bnunei). 7 Ongkili, Pre-Western Brunei Sarawak and Sabah, him. 53. 8 C. Hose dan M. McDougall 1971. The Pagan Tribes of Borneo. London: Macmillan, him. II. 9 Ongkiii, Pre-Western Brunei, Sarawak and Sabah, him. 54.
Hindu masih kuat di Brunei. Walau bagaimanapun, setelah Sultan Sharif Ali ditabal sebagai Sultan Brunei Ketiga, Islam telah mula berkembang. Dengan demikian, ada kemungkinan Brunei menenima pengaruh Islam setelah Kesultanan Melaka berkembang sebagai sebuah kerajaan Islam. Pada ketika itu, iaitu pada tahun-tahun 1420-an, Brunei telah mengadakan hubungan diplomatiknya dengan Melaka.Hujah-hujah mi dapat ditegaskan lagi menerusi Silsilah Rajaraja Brunei yang menyebut bahawa raja Brunei yang pertama memeluk agama Islam ialah Awang Alak Betatar. Setelah ditabalkan menjadi raja, baginda dikenal dengan nama Sultan Muhammad. Sumber mi menjelaskan bahawa pengislaman Brunei bermula dengan pertabalan Sultan Muhammad setelah baginda berkahwin dengan kerabat diraja Johor, (Singapura Tua), Shahdan tersebut pula negeri Johon. Adapun mula-mula pada zaman itu Sultan Bahteri naik kenajaan di dalam negeri Johor, maka zamannya itu dipanggilnyalah Awang Alak Betatar dan Pateh Menbai di dalam negeri Brunei ke Johon. Maka apabila sudah sampai di negeri Johor, Awang Alak Betatan itu Sultan Muhammad ialah jadi raja yang pentama dalam Brunei, dan patch digelannya jadi Pengiran Bendahani Sen Maharaja. Maka sultan itu dianugenahi Yang DiPentuan Johor nobat negara dan genta alamat dan negeni lima buah, iaitu negeni
mi
Kalaka dan negeni Saribas dan negeri Samarahan dan negeri Sarawak dan
Mukah. Maka tiada berapa lamanya Sultan Muhammad itu di
angkat pulang ke Brunei.
Johor, ia pun ben-
Seterusnya dalam Silsilah Raja-raja Brunei itu ada menyebutkan,

kerajaan daiam kandang daerah negeri Brunei DaruIaman yang turun-
temurun, yang mengambil pesaka nobat negara dan genta alamat dan negeni Johor Kamalu-maqam dan mengambil nobat negara dan genta dan alamat Minangkabau, iaitu negeri Andalas. Dan adalah yang bernama kerajaan di ne-
geni Brunem membawa agama Islam
dan mengikut shariat nabi kita Muhammad, sallallahu alaihi wasallam, iaitu Paduka Sri Sultan Muhammad dan
saudaranya Sultan Ahmad, maka benanak seorang perempuan dengan isterinya saudara raja China yang diambil danipada China Batangan.
sebuah negara
Adalah dipercayai bahawa pada masa keemasannya Brunei merupakan yang kuat dan menguasai sebahagian besar Pulau Borneo hingga Saludang (Manila). Sultan yang memerintah ketika itu ialah Sultan Bolkiah atau lebih terkenal dengan nama Nakhoda Ragam. Baginda ialah raja Islam yang kelima di Brunei.14 Keagungan Sultan Bolkiah lebih ketara dengan pemenin10 Ibid., him. 55.
11
12
Amin Sweeney 1968. Silsilah Raja-raja Brunei, JMBRAS, 12(2) him. 51. Ibid., him. 52. 13 Ibid., him. 11. 14 W.H. Treacher 1889. British Bomeo: Sketches of Bnunei, Sarawak, Labuan and North Borneo, JMBRAS, No. 20, him. 26.
SFJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI
tahannya yang lebih berkesan terhadap wilayah-wilayah Brunei. Baginda telah menyusun semula struktur pentadbiran dengan mewujudkan jawatan Pengiran Bendahana dan Pengiran Temenggung sebagai pegawai terkanan untuk membantu urusan pentadbiran negara. Zaman pemerintahan Sultan Bolkiah dianggap sebagai zaman keemasan empayar Brunei. Kegemilangan Bnunei ketika itu setanding dengan kerajaan-kerajaan Nusantara sebelumnya seperti Majapahit, Melaka dan Acheh. Untuk menunjukkan kebesaran pemerintahan Sultan Bolkiah, Hughes Hallet mengatakan bahawa,
This was the golden age of Brunei a kingdom embracing the whole of a new Sarawak and British North Borneo. Brunei sovereignty in all probability exten-
ded over the remainder of Borneo as represented by what subsequently become the vassal Sultanate of Sambas, Tuli-Tuli, Banjar and Bolongan, over the Sulu Archipelago and over the Island of Balabac, Bangi, Balambangan, Mantani and the South West and Palawen.5 Sebelum kedatangan Barat pada awal abad ke-16 Brunei sudah wujud sebagai sebuah negara yang mempunyai organisasi masyarakat yang teratur dan lebih kompleks sifatnya daripada masyarakat pagan Borneo. Sistem politik, pentadbiran, ekonomi dan ketenteraannya sudah mencapai tahap yang tinggi. Dengan adanya hubungan dagang dengan negara China serta lawatan saudagarsaudagar Arab-China dan Portugis ketika itu menambahkan lagi makmur kerajaan dan negara Brunei.6 Kemunculannya sebagai sebuah negara Islam telah menanik banyak saudagar Islam dan Arab dan Melaka. Keadaan mi bersesuaian dengan suasana politik di Alam Melayu waktu itu. Kerajaan Majapahit dan Kesultanan Melaka telah lama lenyap, sementara itu negara China pula sibuk dengan hal ehwal dalam negeri dan tidak begitu menghiraukan negara-negara di rantau bahagian sini. Keadaan yang sedemikian membolehkan Brunei berkembang dan maju serta mengambil tempat yang dikosongkan oleh Melaka. Banyak saudagar Islam telah Ian berdagang dan Melaka ke Brunei pula. Pemerian tentang kemakmuran dan keagungan Brunei pada awal abad ke-16 jelas digambarkan oleh Antonio Pigafetta jurutulis pelayaran Magellan. Deskripsi yang teliti itu menunjukkan corak pemerintahan beraja yang lengkap dengan keadaan negara yang kaya. Penggunaan gajah, pertukaran hadiah dan istiadat dalam istana semasa menghadap sultan serta corong suara, kesemuanya mengingatkan kita kepada gambaran tentang kebesaran raja pada masa lampau.7 Begitu juga tentang peng-
15 16
Ibid.,hlm.27. Manuel Teixeira 1964. Early Pontugese and Spanish Contacts With Borneo, Separata Do Boletim DA Sociedade Dc Geognafla De Lisboa, him. 303. 17 Gambaran seperti mi dapat dilihat juga dalam Sejarah Melayu apabila pengarang memerikan tentang keagungan Kesuitanan Melaka.
gunaan langsir dan broked, minuman daripada bunga cengkih dan kayu manis, dan makanan yang terdiri daripada tiga puluh atau tiga puluh dua macam daging di samping ikan dengan cawan yang bertangkai emas serta permata dan sudu emas. Walaupun desknipsi itu mungkin agak berlebihan, tetapi ia sudah cukup untuk menampakkan kemewahan dan kemakmunan Brunei pada masa Bolkiah. Selain Pigafetta, sumber Portugis yang ditulis oleh Tome Pines dalam bukunya Suma Oriental ada menyebutkan tentang kegiatan perdagangan Brunei.8 Sumber tersebut mengatakan bahawa terdapat beberapa pedagang Brunei bendagang di Melaka. Ada pula setengah-setengahnya tinggal di Melaka walaupun ketika itu Melaka diperintah oleh Portugis. Pedagang itu beragama Islam tetapi raja mereka tidak beragama. Ada kemungkinan negeri itu adalah sebahagian daripada wilayah Brunei. Mungkin pada ketika Pigafetta sampai, wilayah atau negeni yang tidak beragama itu telah ditakiuki Brunei Islam. Elok diperhatikan bahawa catatan Portugis itu ditulis pada tahun 1514)~Seperti yang tersebut dalam Silsilah Raja-raja Brunei, Low menerangkan bahawa pada zaman Sultan Bolkiah atau Nakhoda Ragam, Brunei begitu giat menjalankan dasar penakiukan dan berjaya menguasai pulau-pulau berhampiran dengan Borneo, Sambas, Kotaningin, Pontianak, Coti, Pasir, Baran, Tuli-tuli, Banjar dan Bolongan dan di Sulu, Balabac, Banggi, Balambangan, Mantanani dan barat laut Palawan.2 Pada masa Pigafetta benlabuh di kuala Sungai Brunei, rombongannya telah bertemu dengan angkatan perang Bnunei yang baru balik daripada penang. Setelah kemangkatan Bolkiah, kegemilangan Kesultanan Brunei mulai merosot walaupun sultan yang kesembilan, Sultan Muhammad Hasan (15821698) cuba mempentahankannya. Baginda telah menyusun semula Hukum Kanun Brunei, menambahkan jawatan pembesar seperti Pengiran Di-Gadong. Baginda juga telah berusaha memantapkan perkembangan agama Islam. Selepas kemangkatan baginda, pengganti-penggantinya gagal mengekalkan kegemilangan Kesultanan Brunei. Keadaan yang lemah mi menyebabkan Bnunei tidak dapat mengawal tanah-tanah jajahan secara berkesan, terutamanya apabila Brunei menjadi sasaran senangan Sepanyol pada akhir abad ke-16. Tetapi semua serangan Sepanyol itu akhirnya dapat dipatahkan oleh Brunei. Pada saat yang tidak stabil inilah, pembesar-pembesar Bnunei mengambil kesempatan dan benebut-nebut menguasaijajahan seperti yang berlaku pada abad ke-18 dan abad ke-19. Kelemahan Kesultanan Brunei berkebetulan pula dengan kehadiran Banat seperti Sepanyol di Filipina, Portugis di Melaka dan Belanda di Kepulauan Indonesia. Ini diikuti pula oleh penjelajahan saudagar Inggenis di perainan Borneo dan Selat Melaka. Apatah lagi selama mi Brunei amat bergantung pada perdagangan sebagai sumber utama pendapatan negara. Kedatangan Barat ten18 Teixeira, Early Portugese and Spanish Contacts, hIm. 302. 19 Ibid., 20 Hugh Low, Silsiiah (Book of the Descent) of the Raja Brunei, JSBRAS, No. 5, (1880), hIm. 3.
utamanya di Filipina telah meruntuhkan jaringan perdagangan Brunei dengan China dan membataskan penguasaan perdagangan Brunei di penainan Borneo.21 Faktor mi pula disokong oleh keadaan dalam negeri kerana selepas kemangkatan Bolkiah dan Sultan Muhammad Hasan, Sultan Brunei yang kesembilan, teraju pemerintahan tidak lagi dipegang oleh pemimpin yang berkebolehan. Perbalahan tentang takhta selalu berlaku dan menyebabkan negara kucan-kacir. Dalam keadaan Bnunei yang demikianlah orang Barat mengambil kesempatan dan meneka berlumba-lumba mendapatkan pengaruh politik dan pendagangan di sekitar perairan Borneo. Satu demi satu tanah jajahan Brunei jatuh ke tangan mereka. Benmula dengan kejatuhan Manila ke tangan kuasa Sepanyol, diikuti jajahanjajahan lain di persisiran Pulau Borneo seperti Sarawak dan Sabah. Secara ningkas dapat dihuraikan bahawa kegiatan Banat di rantau mi (perairan Borneo) pada abad ke-l7 hingga abad ke-19 telah memusnahkan sedikit demi sedikit unit-unit politik Melayu di Asia Tenggara. Pada ketika itu, kesultanan Melayu yang masih wujud ialah Kesultanan Brunei dan Kesultanan Sulu. Tetapi kedua-dua kesultanan mi telah lemah. Keadaan mi bertambah bunuk dengan kedatangan orang Belanda dan Inggenis. Kedua-dua bangsa mi sering bersaingan antara satu dengan yang lain. Di samping menjalankan dasar penjajahan, onang Belanda misalnya menjalankan dasar monopoli perdagangan di Kepulauan Melayu.22 Dasar mi banyak memusnahkan sistem perdagangan tempatan. Penguasaan Banat terhadap sistem politik, sosial dan ekonomi negeni, mengakibatkan banyak pembesar negeni berkecimpung dalam kegiatan pelanunan dan perdagangan hamba abdi untuk menebus kembali kehilangan mata pencanian mereka. Kegiatan pelanunan dan perdagangan hamba abdi mi benleluasa di sekitar perainan Borneo dan di Kepulauan Melayu yang lain. Sebenarnya soal pelanunan mi bukanlah soal banu di Alam Melayu seperti juga di Eropah. Sebelum itu soal pelanunan tidak begitu jelas dan meluas. Pembesar mempunyai tanggungjawab politik dan ekonomi masing-masing. Ketika itu ada kuasa kuat yang dapat mengawal mereka, seperti Kesultanan Melaka dan Kesultanan Bnunei. Kejatuhan empayar tersebut itu telah membeni kesempatan untuk kegiatan mi diluaskan. Misalnya, Kesultanan Bnunei sedikit demi sedikit telah kehilangan kuasa politik di samping keruntuhan ekonomi tradisionalnya. Segala peristiwa itu dapat dihubungkan dengan kehilangan kuasa politik dan ekonomi pembesar dan saudagar Brunei, tenutamanya saudagar keturunan Arab yang selalunya lebih berpengaruh di sungai-sungai seperti sungai Skrang dan sungai Sanibas.23 Di daerah mi, mereka berjaya mempenganuhi pen21 DE. Brown 1970. Brunei: The Structure and History of a Bornean Malay Sultanate. Brunei: The Star Press, him. 43. 22 0. Rutter 1930. The Pirate Wind: Tales of the Sea Robbers of Malaya. London: Hutchinson, him. 36. 23 Emily Hahn 1953. James Brooke of Sarawak. London: Arthur Barker, him. 3738.
duduknya menyentai kegiatan pelanunan.24 Selain mata pencanian anak negeni tertutup, negara Brunei sendini kehilangan pendapatan negara. Dengan itu, tidak hairanlah jika Bnunei terus merosot dan kerajaan Brunei tentu sekali tidak dapat menguasai jajahan-jajahannya. Segala anahan dan penintah sultan tidak akan dipatuhi. Sementana itu di jajahan Sarawak, kekacauan berlaku kerana orang tempatan menentang Gabenon Bnunei, Pengiran Makota. Raja Muda Hasim, bapa saudana sultan dihantar ke Sarawak bagi mententenamkan keadaan. Walau bagaimanapun, kekacauan terus berlaku dan dalam keadaan yang huru-hara inilah James Brooke tiba untuk menghantar sunat penyataan tenima kasih dan hadiah kepada Raja Muda Hasim danipada Gabenon Negeni-negeni Selat, Bonham kerana jasa Hasim membantu anak-anak kapal Inggenis yang karam dulu. Kedatangan Brooke bertujuan untuk mendapatkan tempat yang mempunyai kemungkinan ekonomi yang baik dan berkebetulan semasa di Singapura, Brooke mendapat tahu tentang kekayaan antimoni Sarawak. Minat Brooke untuk menjelajah tempat sebegini kelihatan dalam tulisan dan sunat-suratnya yang disunting oleh Templer.25 Dalam tulisan-tulisannya menunjukkan sikap penjajahan yang dipengaruhi idea penjajahan Raffles yang mementingkan unsur pen kemanusiaan dalam penjajahan. Sebagai peminat Raffles, beliau banyak membaca kanya Raffles tentang tempat-tempat di Alam Melayu. James Brooke telah membaca Sejanah Jawa sebagai pensediaan untuk datang ke Alam Melayu.26 Beliau menyokong pendapat Raffles dan percaya bahawa pengunduran Syanikat Hindia Timun Inggeris dan Jawa adalah kesilapan yang besar. Oleh itu, beliau benharap mahu menjadikan Borneo sebagai Jawa kedua.27 Beliau mengutuk dasar Belanda di Timur yang mementingkan perdgangan dan melupakan pen kemanusiaan. Tujuan James Brooke bukanlah semata-mata mendapatkan tempat berniaga tetapi mahu menguasai tempat itu. Jika tujuannya datang untuk benniaga sahaja maka sudah tentu beliau membantu terus Raja Muda Hasim untuk mewujudkan keamanan di Sanawak. Tetapi seperti ternyata, Brooke hanya sedia membantu selepas beliau ditawarkan Sarawak. Setelah mendapat Sarawak, Brooke mencari jalan pula agan Raja Muda Hasim meninggalkan Sanawak, kerana pada pendapatnya kehadiran Raja Muda Hasim di Sarawak akan mencaban kedudukan politiknya. Sebenarnya, Raja Muda Hasim tidak mempunyai kuasa untuk menjadikan Brooke sebagai Gabenon Sarawak, kerana Raja Muda Hasim bukanlah raja Brunei. Beliau hanyalah bapa saudara sultan Bnunei dan Sanawak adalah sebahagian danipada Brunei. Kelewatan Raja Muda Hasim mendesak Brunei supaya mengiktinaf kedu24 R. Pringle 1970. Rajahs and Rebels. London: Macmillan, him. 60. 25 J. Tempier 1853. The Private Letters of Sir James Brooke. London: Bentley, iii. 1. 26 Emily Hahn 1953. James Brooke of Sarawak, him. 19. 27 Templer 1853. The Private Letters, Jil. 11, hIm. 42.
dukan Bnooke telah menyebabkan beliau mengancam Raja Muda Hasim.26 Pada 24 September 1841, beliau telah membuat ugutan dengan mengepung kediaman Raja Muda Hasim dengan bantuan kapal tentera H.M.S. Diana. Oleh sebab takut pembenontakan akan meletus semula maka Raja Muda Hasim telah memperkenan permintaan Bnooke. Sekinanya Raja Muda Hasim enggan, Bnooke mengugut akan membedil bandan Bnunei dengan kapal H.M.S. Phlegethon.29 Pada 21 Disemben 1845, Raja Muda Hasim dan saudana-mananya telah dibunuh oleh onang yang anti-Inggeris yang diketuai oleh Penginan Usop. Kematian Raja Muda Hasim telah membawa penjelajahan Brooke ke Brunei. Pemergiannya kali mi menentukan kedudukan politiknya di Sarawak. Brooke menggunakan peluang mi untuk mendapat pengiktirafan sepenuhnya terhadap Sarawak tanpa bayanan tahunan, di samping menjalankan kempen bagi menarik minat British supaya mengambil Pulau Labuan danipada Brunei pada tahun 1846. Dengan adanya British di Labuan, Bnooke benasa kedudukannya akan tenjamin. James Bnooke mula menjalankan dasan peluasannya. Melalui tipu muslihatnya, James Bnooke berjaya menempatkan dininya sebagai pemegang kuasa yang kuat di Sanawak dan cuba untuk meletakkan kerajaan Brunei di bawah pengaruhnya. Danipada Sarawak Proper, iaitu Bahagian Kuching Sanawak sekarang, beliau telah menyerang wilayah Bnunei. Senangan dibuat dengan alasan pelanunan dan untuk melindungi penniagaan British. Hasilnya, beliau telah mendapat kawasan Mukah, Bintulu, Oya dan Tatau antara tahun 1856 hingga tahun 1861. Dasar peluasan setenusnya dilaksanakan oleh penggantinya, iaitu Charles Bnooke. Penaklukan terhadap wilayah Bnunei dijalankan secana beransun-ansun dengan menggunakan tipu helah. Darmpada Mukah, Oya dan Tatau pada tahun 1861, seterusnya ke Banam dan Trusan pada tahun 1883 dan tahun 1885 sehingga penaklukan Limbang yang tenletak di utara bandan Brunei secara paksa pada bulan Mac 1890. Dinasti Brooke yang berkuasa di Sanawak juga bencita-cita hendak mengambil alih kuasa sultan Bnunei di daenah Tutong dan Belait, dengan alasan sultan Brunei tidak dapat mentadbin dan mengamankan kedua-dua daenah tensebut. Tetapi alasan yang dikemuka oleh Rajah Brooke mi tidak benjaya mempengaruhi kerajaan British supaya menyokong dasar peluasan empayannya. mi menyebabkan Rajah Bnooke menghantar onang Kayan dan Banam untuk menyerang daerah Belait pada tahun 1883, tetapi gagal.3Kedudukan Brunei kini semakin lemah dan tenhimpit. Di timur laut jajahannya dikuasai oleh Syanikat Berpiagam Borneo Utana British. Manakala di banat daya, ditakluki rejim Bnooke.
28 R. Mundy, Narrative of Events in Borneo and Celebes, down to the occupation of Labuanfrom thejournals of James Brooke Esq., iii. i, London: John Murray, him. 527 1. 29 G.E. Saunders 1969. James Brookes Visit to Bomeo in 1844. SMJ, Jil. XVII, him. 307. 30 Brown Brunei, him. 155; dan G. Irwin 1967. Nineteenth Century Borneo. Singapore: Donald Moore Books, him. 19 1194.
Memandangkan kedudukannya semakin kecil, dan genting, lebih-lebih lagi dengan tindakan nejim Brooke yang semakin agnesif, maka Brunei bersetuju menandatangani penjanjian dengan British pada tahun 1888. Pada pihak British pula, mereka sememangnya menunggu seperti onang mengantuk disonongkan bantal. Sebenarnya British mempunyai rancangan tersendiri tenhadap Bnunei. Penganuh awalnya di Brunei sudah diasaskan melalui pengambilan Pulau Labuan pada tahun 1846. Ini diikuti dengan penjanjian pada tahun 1847, iaitu penjanjian yang dikenali sebagai Perjanjian Pensahabatan dan Pendagangan yang ditandatangani pada 27 Mei l847.~ Perjanjian tahun 1847 mi penting dan segi pengiktinafan beberapa hak keistimewaan kepada British dan segi perdagangan dan kewarganeganaan British di nantau itu. Seterusnya, peluasan penganuh British di nantau tensebut dilakukan oleh wanganegara British melalui kegiatan dan pendudukan nejim Brooke di Sanawak dan Syanikat Berpiagam Borneo Utara di Sabah. Dengan perjanjian tersebut, Brunei benharap British akan melindungi negara Brunei daripada diceroboh oleh rejim Brooke dan kuasa Banat yang lain. Tetapi Brunei tidak dapat dilindungi British sepenuhnya. British mungkin janji apabila mereka membenankan Limbang, sebuah jajahan Brunei ditakluki rejim Brooke pada tahun 1890, iaitu dua tahun selepas Penjanjian Protectorate ditandatangani. Dengan penaklukan Limbang, negara Brunei terbahagi dua dan tinggal seperti yang wujud sekarang serta dikeliling oleh Sarawak. Walau bagaimanapun, cita-cita Charles Brooke untuk menghapuskan negara Brunei sama sekali gagal setelah kerajaan British campur tangan pada tahun 1906 dan menempatkan seorang Residen British di situ. British bentindak demikian kerana sedar bahawa dalam keadaan negara Brunei yang begitu lemah, British boleh bertindak apa sahaja untuk kepentingan kedudukan politik dan ekonomi mereka di rantau in Dengan demikian, negara
Brunei yang hampir terhapus itu perlu dipertahankan.
Sementara itu, antara tahun 1845 hingga tahun 1865 pula tendapat kegiatan onang Amenika di perairan Borneo. Seperti onang Barat yang lain, mereka juga tidak mahu ketinggalan untuk mencani tanah jajahan di Asia Tenggara dan seterusnya menandatangani perjanjian pendagangan dengan pihak kuasa tempatan bagi merebut punca ekonomi di situ. Antana onang Amerika yang bertanggungjawab melibatkan din dalam perlumbaan mi ialah Charles Lee Moses. Pada masa mi, sultan yang memenintah Bnunei ialah Sultan Abdul Momin iaitu sultan yang dianggap lebih berpengalaman dan benkebolehan danipada Sultan Omar dulu. Baginda tidak puas hati terhadap layanan British kerana pada akhir-akhir mi British tidak membuat bayaran tahunan sepenuhnya sebagaimana termaktub dalam perjanjian seperti Perjanjian Penyerahan Labuan. Sementara itu, pada
31
Sir W.G Maxwell dan W.S. Gibson 1924. Treaties and Engagements AJjcring the Malay States and Borneo. London: Jes. Tnuscott, him. 143.
10
awal tahun 1860-an, sultan hanya menunggu peluang untuk mengikis kawalan
politik British terhadapnya. Kesempatan tiba apabila Charles Lee Moses sampai di Brunei. Moses telah berjaya mendapat pajakan untuk selama 10 tahun tenhadap wilayah Brunei di Borneo Utara daripada sultan Brunei pada tahun 1865.32 Perjanjian tahun 1865 itu merupakan asas kepada penaklukan British di Borneo Utara. Danipada perjanjian inilah Overbeck dan Dent dapat bertapak di Borneo Utara. Moses berjaya memujuk sultan supaya memberi pajakan terhadap Borneo Utara dan membuka pejabat Konsul Amenika di Brunei dengan bayaran Sebanyak $4500 kepada sultan dan $4000 kepada Pengiran Temenggung. Tujuan Moses berbuat demikian ialah untuk mendapatkan keuntungan danipada tanah pajakan tadi secepat mungkin. Beliau kemudiannya telah pergi ke Hong Kong dan menjual hak pajakan tadi kepada dua orang saudagar Amenika di Hong Kong, iaitu Joseph Torrey dan Thomas Harris dengan sepenuhnya. Joseph Torrey dan Thomas Harris selepas itu telah pergi ke Borneo Utara dengan membawa seramai lebih kurang 60 orang buruh China, tujuh orang Amenika dan Kanada, dan seorang Sweden di samping modal sebanyak $7000 pada bulan Disember 1865. Dengan penyerahan pajakan itu, Torrey dibeni gelaran Raja Ambong dan Marudu, dan berhak terhadap sumber kekayaan pertanian dan galian di kawasan ganisan lintang keempat ke utara Borneo. Di Borneo Utara, mereka telah membuka tanah seluas 90 ekar dan cuba menanam padi, tebu dan tembakau. Petempatan dibuka di kuala Sungai Kimanis dan tempat itu dinamakan Ellena. Tetapi penerokaan itu gagal kenana The American Trading Company yang mengendalikan pembukaan tersebut menghadapi kekurangan wang dan makanan. Syarikat sendiri mengalami kerugian, gaji buruh tidak dibayar dan Thomas Harris, iaitu rakan kongsi utama telah meninggal dunia di Kimanis. Keadaan mi telah memaksa Torrey pulang ke Hong Kong dan Charles Moses sendin tidak mendapat apa-apa bayaran. Kesulitan kewangan seterusnya menyebabkan sultan tidak lagi menenima apa-apa bayaran sebagaimana dijanjikan. Memandangkan kesulitan itu, Moses cuba berpaling kepada Jabatan Negara Amerika untuk mendapatkan bantuan tapi malangnya pada masa itu Amenika tidak berminat terhadap negeni-negeri di luar Amenika dan sibuk pula menghadapi Perang Saudara dalam negara mereka sendiri. Oleh sebab itu, mereka menafikan sebarang tanggungjawab terhadap kegiatan Moses yang bertindak untuk kepentingan din sendini sahaja.
Sebelum habis tempoh pajakan 10 tahun, J. Torrey cuba mengadakan perundingan semula dengan sultan. Oleh sebab masalah kewangan, Torrey mendapati sukar untuk membaharui konsesi tahun 1865 dulu. Oleh itu, beliau cuba mencari pembeli baru dan akhirnya berjaya menjualkan haknya kepada Konsul
32 G. Irwin, Nineteenth Century Borneo, him. 195.
11
SEJARAH BRUNEL MENJELANG KEMERDEKAAN
Austria-Hungary di Hong Kong, iaitu Baron de Overbeck pada bulan Januani 1877 dengan harga $15 000. Pada bulan Jun 1877, Overbeck berjaya membaharui pajakan untuk selama 10 tahun lagi hingga tahun 1885. Setelah mendapat pajakan, Overbeck cuba mempengaruhi saudagar Austria supaya membuka tanah di Borneo Utana. Apabila gagal, beliau telah pergi ke London dan menghubungi bekas majikannya Alfred Dent. Beliau akhirnya berjaya memujuk Dent berkongsi alas hak pajakannya di Borneo Utara. Sebelum Overbeck berkongsi dengan Alfred Dent, sultan alas nasihat Gabenor Labuan, Hugh Low enggan memperbaharui pajakan Overbeck. Tetapi setelah bergabung dengan orang Inggenis, keadaan telah berubah. Overbeck bersama-sama dengan Torrey dan The American Trading Company telah pergi ke Labuan untuk menemui pemangku Gabenor, W.H. Tneachen untuk menyokong pembaharuan pajaknya daripada sultan Brunei dengan syarat pertama, pembaharuan itu tidak lagi merupakan pajakan tetapi penyerahan, dan ia hendaklah mendapat kebenaran daripada kerajaan British; dan kedua, ia tidak boleh ditukar milik kepada wanganegara asing tanpa persetujuan kerajaan British. Walau bagaimanapun, dalam perjanjian baru antara Overbeck, Dent dan sultan tidak tenikat dengan syarat-syarat Treacher tadi. Tetapi perjanjian yang ditandatangani pada 29 Januani 1877, telah mengesahkan bahawa tanah yang telah dipajakkan oleh sultan Brunei kepada Overbeck dan Dent adalah pembenian untuk selama-lamanya. Dengan perjanjian itu, sultan Brunei telah mengurniakan: a. b. c. Kesemua wilayah di barat laut Borneo termasuk Papar dan Benoni dengan bayaran sebanyak $4000 setahun. Kesemua wilayah dan Sungai Sulaiman di barat laut Borneo dengan bayaran $6000 setahun. Kesemua wilayah yang mengandungi jajahan Paitan, Sugut, Bangaya, Habuk, Sandakan, Kinabatangan, Musing dan wilayah-wilayah danpada Timur hingga Sungai Sibuku. Dengan mi, sultan mendapat $2000 setahun.
Melalui perjanjian dengan Pengiran Temenggong pula, Overbeck dan Dent mendapat wilayah Kimanis dan Benoni di pantai barat laut Borneo dengan bayaran $3000 setahun. Setelah selesai perundingan, Overbeck mendapati bahawa sebahagian danpada wilayah yang dikurniakan kepada mereka itu adalah hak milik sultan Sulu. Untuk menyelesaikan masalah itu beliau terpaksa meminta bantuan Treacher. Dengan pertolongan Treacher, beliau terpaksa pula memasukkan syarat-syarat yang diberi oleh Treacher dulu. Pada masa itu, Sulu sedang menghadapi peperangan dengan Sepanyol. Treacher mengambil kesempatan dengan membawa kapal perang British ke Job bersama-sama dengan Overbeck. Beliau menggu12
nakan kapal perang itu dengan tujuan untuk menunjukkan kekuatan British kepada Sulu sekiranya sultan enggan menurut nasihatnya. Akhirnya, Sultan Jamal Al Alam atas nasihat Treacher telah memindahkan kedaulatannya atas semua kawasan dan Sungai Pandasan di utara dengan Sibuku di selatan dan menerima bayaran ganti rugi sebanyak $5000 setahun. Dalam perjanjian yang ditandatangani pada 22 Januani 1878 itu juga dimasukkan syanat-syarat Treacher. Syarat-syarat tersebut adalah seperti yang berikut: a. b. Kawasan-kawasan itu tidak boleh ditukar milik kepada negara-negara lain tanpa persetujuan kerajaan British. Segala pertikaian antara sultan atau bakal sultan dengan Overbeck atau penggantinya mestilah dirujuk kepada kerajaan British.
Setelah Overbeck mendapat konsesi-konsesi itu, beliau ingin meletakkan

kedaulatan hak-haknya di bawah kerajaan Austria. Tetapi mengikut syarat-sya-
rat penjanjian seperti yang disebutkan tadi, cita-cita Overbeck itu tidak berjaya untuk dilaksanakan. Campur tangan Treacher dalam soal penyerahan konsesi tersebut dan akibat kekurangan modal, telah memaksa Overbeck menjual kesemua hak miliknya di Borneo Utara kepada Alfred Dent. Sementara itu, Alfred Dent juga begitu terikat dengan syarat perjanjian sebelum mengambil sebarang tindakan di luar kebenaran kerajaan British. Untuk kepentingan syarikatnya, beliau telah mengambil keputusannya untuk meletakkan Borneo Utara itu di bawah naungan British. Sebelum mengambil sebarang langkah, beliau tidak lupa mendapatkan hak kepentingan The American Trading Company yang masih ada di Borneo daripada J. Torrey. Setelah kesemua tanah di Borneo Utara dapat dimilikinya, maka beliau telah menubuhkan Persatuan Sementara yang akan mengendalikan pengumpulan modal bagi membuka tanah di Borneo Utara. Untuk menjamin kekukuhan syarikat British itu dan meninggikan lagi imej syarikat
beliau telah berikhtiar untuk mendapatkan satu piagam diraja. Dengan adanya piagam maka ahli persatuan berpendapat kedudukan persatuan akan dapat berjalan dengan baik dan dilindungi serta diiktiraf oleh kerajaan. Oleh sebab Alfred Dent mempunyai kedudukan yang tinggi dalam masyarakat dan mendapat sokongan daripada orang yang berpengaruh seperti Richard Biddulph, Sir Henry Keppel dan Sir Rutherford Alcock, beliau dengan senang mempengaruhi Sir Julian Paunceforte, Penasihat Undang-undang yang akhirnya menjadi Setiausaha Subit Pejabat Luar British bagi mendapatkan piagam tersebut. Ahli persa-
tuan telah merayu kepada Setiausaha Luar British, Lord Salisbury dengan memben alasan bahawa Borneo Utara adalah sebuah tempat yang baik untuk dijadi-
kan pangkalan tentera laut British. Jika kerajaan British tidak memberi pengiktirafan rasmi kepada syarikat Dent, maka besar kemungkinan kuasa-kuasa Barat lain seperti Sepanyol, Jerman dan Belanda akan mengiktirafnya, dan jika keadaan mi berlaku, maka perdagangan British di perairan Borneo mi akan terancam. Walaupun pada awalnya kerajaan British menolak rayuan itu tetapi me13
mandangkan Dent membeni jaminan bahawa sekiranya piagam itu dikunniakan,

beliau sedia menenima syarat-syarat yang diberi oleh Kerajaan British. Antara syarat yang dikemukakan oleh kerajaan British ialah pengawasan dasar luar negara, kuasa pembatal terhadap pemindahan kawasan-kawasan Bonneo Utara kepada kuasa atau orang perseorangan yang lain dan perlantikan pegawai-pegawai
tinggi syanikat adalah tertakluk kepada persetujuan Kenajaan British. Dengan persetujuan mi, pada 1 November 1881, syarikat Borneo dikunniakan piagam dinaja. Kenajaan Liberal banu yang diketuai oleh Gladstone telah mengubah dasar daripada tidak campur tangan kepada dasar campun tangan. Apabila syanikat Borneo dikurniakan piagam tersebut, kenajaan British mempunyai hak terhadap Borneo Utara. Kuasa-kuasa luan yang lain tidak berpeluang menentang kerajaan British. Oleh itu, kerajaan British dapat mempengaruhi sebanang kegiatan syanikat tersebut. mi terbukti dalam beberapa fasal
tertentu dalam piagam yang dikurniakan.33 Kedudukan Brunei kini semakin lemah dan terhimpit. Jajahan Bnunei di timun laut dikuasai Syanikat Berpiagam Borneo Utara British. Manakala di bahagian baratnya ditakiuki oleh rejim Brooke. Memandangkan kedudukan Brunei semakin kecil, maka Bnunei bersetuju menandatangani penjanjian dengan British pada tahun 1888. Dengan perjanjian tensebut, British akan melindungi negara Brunei danipada diceroboh oleh rejim Brooke dan kuasa-kuasa Banat yang lain.
Tetapi, bumi Bnunei tidak dapat dilindungi British sepenuhnya. British mungkir
janji apabila meneka membenarkan Limbang, sebuah tanah jajahan Brunei di-
takluki rejim Brooke pada tahun 1890. Penaklukan Limbang bukan sahaja memperlihatkan betapa penjanjian perlindungan itu mudah dicerobohi oleh kuasa asing yang berkait dengan kepentingan British, malah perjanjian itu menunjukkan kebunukan sikap British yang secara tidak langsung membantu membahagikan negana Brunei kepada dua petak dengan Limbang benada di tengah-tengah. Sultan Brunei sedar bahawa perjanjian tahun 1888 itu tidak dapat menjamin kedudukan Brunei. Tambahan pula, satu demi satu kekacauan meletus sehingga akhirnya sultan tidak dapat lagi mempertahan kemerdekaan dalam negeni untuk keselamatan negana Brunei. Sultan terpaksa menyenah dan dijajah secana tidak
Iangsung. Penyerahan benlaku apabila sultan bersetuju menenima penlantikan
Residen British pada tahun 1906. Bnunei menerima perlantikan Residen British sebagai penasihat sultan dalam semua perkara kecuali agama Islam. Akan tetapi, perampasan Limbang masih menjadi dun dalam daging dalam hubungan antana Bnunei dengan British. Sultan Brunei tidak pernah membeni pensetujuan terhadap penaklukan Limbang sehingga sekarang. Dalam Bab 1 buku mi, telah diteliti cara Brunei wujud sebagai satu unit
33 Lihat ibid., him. 195214; dan N. Tarling 1971. Britain, The Brookes and Brunei. Kuala Lumpun: OUP, him. 240294 dan lihat juga KG. Tregonning, A History of Modern Sabah 18811 963, Pustaka Ilmu, Kuala Lumpur, him. 412 dan hIm. 1230.
14
politik sehingga menjadi sebuah empayar Islam yang tenkenal pada abad ke- 16. Walau bagaimanapun, keagungan Brunei itu hanya sementara apabila menjelang abad ke-19 kegemilangannya kian menurun sedikit demi sedikit dan negara Bnunei telah dipecahbelahkan oleh pihak British menerusi wangsa Bnooke, Syarikat Benpiagam Borneo Utara dan penjajahan British sendini. Dalam keadaan yang tensepit itu, Bnunei terpaksa menandatangani penjanjian pada tahun 1888 dan selepas penakiukan itu, Brunei tenpaksa pula menenima Residen British pada tahun 1906. Dengan pengenalan Sistem Residen negara Brunei menjadi negana naungan British. Bnunei dipenintah oleh sultan yang mendapat nasihat Residen British
dan Majlis Mesyuarat Negeni. Sistem pentadbiran British mulai kukuh pada akhir tahun 1909. Mulai saat in sistem pentadbiran benubah mengikut conak dan nentak pentadbinan British. Sungguhpun institusi dan pegawai tnadisionalnya dikekalkan tetapi institusi itu kehilangan kuasa dan fungsi asalnya. Kedudukan Bnunei mi lebih kurang sama dengan kedudukan negeni-negeni Melayu di Seme-
nanjung Tanah Melayu. Residen British yang pertama dihantar ke Bnunei ialah M.S.H. MacArthur. Pada masa ketibaan beliau, kedudukan ekonomi Brunei amat lemah. Wang kenajaan yang tendapat dalam perbendaharaan negara hanya tinggal $272 115.58. Kedudukan ekonomi yang menosot mi menyebabkan Mac Arthur melaksanakan nancangan bagi mempenbaiki keadaan ekonomi negara. Sebagai langkah pentama, beliau melaksanakan sistem pungutan cukai cana British iaitu mengenakan cukai terhadap barang import, cukai danipada bayaran lesen, cukai tanah dan Sebagamnya. Tetapi kemenosotan ekonomi itu hanya benlaku buat sementara waktu kerana pada 5 April 1929, minyak mentah telah ditemui di Senia daenah Belait. Dengan terjumpanya sumber in kedudukan negana Brunei telah berubah. Danpada sebuah negana yang kecil dan miskin, Brunei muncul sebagai sebuah negana yang kaya di dunia mi. Penemuan mmnyak mi juga telah membawa beberapa perubahan kepada penkembangan ekonomi dan sosial kerajaan British. Dalam jangka waktu di antana tahun 1932 hingga tahun 1959, kenajaan Bnunei telah mendapat sebanyak $340 juta noyalti danipada hasil minyak yang dikendalikan oleh Syanikat Shell, British Malayan Petroleum Company. Hasil danipada pendapatan tensebut Brunei dapat
terus membangun dalam bidang sosial dan ekonomi. Selain Senia, telaga minyak ditemui juga di barat daya Ampa, iaitu di luar Pantai Brunei pada tahun 1963.
Penemuan kedua mi telah mempenkukuh lagi kedudukan ekonomi Bnunei. Sumben minyak menjadi punca pendapatan utama, iaitu kina-kira 90 peratus danipada hasil pendapatan negara Bnunei. MASYARAKAT DAN PETEMPATAN ORANG MELAYU
BRUNEI
Kajian tentang petempatan awal orang Melayu Brunei telah banyak dikemuka 15
oleh pengkaji sejarah Brunei. Mengikut Robert Nicholl, orang Melayu Brunei
berasal
dan Funan. Mereka telah dihabau oleh orang Cina sebagai orang pe-
lanian. Kemudian mereka mencani petempatan baru di Jawa Tengah pada abad ke-7. Sebahagian meneka berhijrah ke pesisiran pantai barat Borneo dan terus ke 34 Teoni Robert Nicholl mi ditolak oleh Sanib Said dengan alasan Teluk Brunei. bahawa Robert Nicholl tidak membeni alasan yang cukup berdasarkan buktibukti sejarah daripada sumben tempatan. Malah Sanib lebih bensetuju dengan teoni yang dikemukakan oleh Pehin Orang Kaya Ratna Diraja Dato Sen Utama (Dr.) Haji Mohd. Zain bin Haji Seruddin yang mengatakan bahawa orang Melayu Brunei berasal dan Pagar Ruyung,35 alasan bebiau ialah perkataan Sniwijaya yang terdapat di Borneo selari dengan penkataan Sniwijaya di Palembang.
Persamaan nama mi wujud berdasarkan pendapat yang dikemuka oleh Robert Nicholl dan J.L. Moens yang mengatakan bahawa, di utara pulau Borneo mi wujud sebuah kerajaan yang bernama Sniwijaya.36 Penghijnahan mi dikatakan berlaku pada abad ke-9. Selain perkataan Sniwijaya, banyak lagi perkataan yang hampin serupa dikemuka untuk menguatkan hujah-hujah di atas. Misalnya, perkataan Serawai: Sarawak, Sibao: Sibu, l~elimbang:Limbang dan Padang Lawas:
Lawas. Penghijnahan tadi memakan masa yang lama. Akhirnya mereka membuat petempatan di Teluk Brunei hingga menjadi sebuah kerajaan yang setanding kekuatannya dengan kerajaan Sumatena. Penghijrahan mi tidak hanya setakat di Teluk Bnunei, malah diteruskan hingga Sabah. Berdasarkan kedua-dua teoni tadi, nampaknya tidak jauh penbezaanya antara satu dengan yang lain. Cuma kelemahan Robert Nicholb, beliau tidak menge-
mukakan bukti sejarah danipada sumber tempatan benbanding dengan teori yang kedua. Walau bagaimanapun, leon Robert Nicholl adalah teoni yang lebih awal. Kedua-dua teoni di alas dikuatkan lagi dengan bukti-bukti yang tendapat dalam Syair Awang Semaun. Awang Semaun dikatakan telah tentanik dengan kawasan Teluk Brunei dan beliau ingmn membuka negeni di situ. Kenyataan mi dapat dilihat danipada petikan syain tersebut,
Sampai ke hulu habis ditanggari Banyak beroieh yu dan pan Patih memandang ke kanan dan kin
Terlalu patut tempat bernegeni.37
Penghijnahan pada peringkat awal

34
mi
begitu tertumpu ke kawasan Teluk
Robert Nichoil 1980. Bnunei Rediscovered, A Survey of Early Times, Brunei Museum Journal, Jil. 4, No.4, Muzium Brunei, him. 219. 35 Sanib Said 1987. Pembentukan Kenajaan Brunei Lama: Huraian Teoni Penghijrahan, Seminar Antarabangsa: Bahasa, Kesusastenaan dan Kebudayaan Melayu, Negara Brunei Danussalam, Universiti Brunei Darussalam, 38 Ogos, him. 3. 36 Ibid., hIm. 8. 37 Syair Awang Semaun, (Tidak dinyatakan nama pengarang, penerbit dan tahunnya), him. 1.
16
Brunei kerana beberapa faktor. Pertama, Teluk Brunei merupakan suatu tempat
dan petempatan. Keadaan mi wujud kerana Teluk Brunei dikelilingi tanah tinggi yang berbukit-bukit terutama di
yang begitu penting dan segi pertahanan kawasan Kota Batu yang memberi perlindungan daripada serangan musuh. Ke-
dua, airnya yang cetek menghalang kapal-kapal besar, terutama kapal-kapal
musuh untuk menyerang Brunei dengan serta-merta. Sungai Brunei juga hanya
boleh dilayani kapal-kapal kecil. Sebaliknya, keadaan
Brunei membuat serangan balas terhadap pihak musuh. Bukti mi dapat dilihat danipada kesan peninggalan sejarah yang terdapat di Kota Batu dilengkapi meriam lama, semata-mata sebagai kota pertahanan orang Brunei. Selain itu, terdapatnya beberapa buah pulau di kuala Sungai Brunei yang begitu penting dan segi kedudukannya. Pertama, pulau-pulau mi dapat membeni perlindungan dan-
mi
menyenangkan orang
pada angin nibut. Umpamanya, Pulau Cermin dan Pulau Muara Besar, merupakan dua buah pulau yang menjadi penghalang utama angin kencang yang bertiup dan Laut China Selatan. Selain membeni perlindungan kepada orang Brunei, pulau-pulau mi juga merupakan pintu masuk dan sekatan bagi kapal-kapal terutama bagi pendatang yang ingin masuk ke Brunei.
Penduduk atau puak yang mendiami Teluk Brunei mi pada peringkat awal sukar ditentukan. Mengikut al-Idnisi, beliau mengenali penduduk yang tinggal di 35 Menurut Zakaryal alTeluk Brunei sebagai orang Pagan yang berkulit hitam. Khazwini dalam tulisannya pada tahun 1253, penduduk yang tinggal di sini adalah serupa dengan orang Dayak.39 Kedua-dua pendapat di atas adalah bercanggahan. Begitu juga dengan pendapat D.E. Brown. Beliau tidak dapat menentukan dengan jelas bentuk atau rupa penduduk awal in Walau bagaimanapun, beliau telah dapat mencari penyelesaian berdasarkan kesan-kesan arkeologi dan tinggalan sejarah.4 Mengikut pendapat Brown, penduduk awal Brunei merupakan suatu kelompok masyarakat yang hidup secara mudah sahaja. Mereka bergantung pada hasil buruan dan pertanian. Jika ditinjau danipada keterangan mi, jelas kepada kita bahawa kumpulan bangsa atau puak yang gemar berburu binatang biasanya ialah puak Funan. Sementara itu, puak Iban lebih geman hidup dengan bercucuk tanam dan menanam padi bukit. Puak Dusun pula lebih gemar menanam padi sawah. Kehidupan kedua-dua puak mi bergantung pada pertanian. Jika dikaji dalam Syair Awang Semaun, puak asal yang menduduki Teluk Bnunei terdiri danipada orang Sakai. Kenyataan mi jelas dilihat dalam nangkap syair tersebut seperti yang benikut,
38 Robert Nicholl, Al-idrisi The Islands of Muja, Suma, Mayd and the island of Cloud AD. 1154, Sources of the early History of Brunei, him. 1. 39 Roberti Nichoil, Ibn Al-Fakih The Island of Bartayil AD. 902, ibid., hIm. 3. 40 D. E. Brown, op. cit., him. 3.
17
Bersua pula Pateh Berbai Untuk masuk ke negeri Brunei Sembilan puluh banyaknya ramai 4 Sekaliannya itu semuanya Sakai
Istilah Sakai dalam Syair Awang Semaun, sama ertinya dengan Dayak. Kaum Dayak di Bnunei boleh dikategonikan kepada dua kumpulan, iaitu Dayak Darat dan Dayak Laut. Istilah Dayak Darat terdini daripada onang Iban, sementana Dayak Laut ialah penduduk yang hidup di pesisiran pantai atau sungai. Mata pencanian meneka bengantung pada hasil tangkapan ikan. Kenyataan mi sesuai dengan apa yang disebutkan dan digambarkan dalam Syair Awang Semaun
Semapi ke hulu habis di tanggari Banyak beroleh yu dan pan
Patih memandang ke kanan ke kin

Terlalu patut dibuat negeri42
Memandangkan petempatan mereka di Teluk Brunei, yang dekat dengan Laut China Selatan, mereka mahir dalam sebok-belok laut. Jadi tidak hairan meneka mi mahir dalam bidang pelayaran dan pendagangan. Biasanya puak yang hidup dalam suasana demikian dikenal sebagai Dayak Laut atau lebih dikenal sebagai orang Melayu. Mengikut pengkajian yang telah dibuat, hanya tujuh kelompok puak yang diiktiraf sebagai orang-orang Melayu Brunei. Mereka terdini danipada orang Melayu Bnunei, Bisaya, Belait, Tutong, Dusun, Munut dan Kedayan. Daripada ketujuh-tujuh kelompok mi, puak Melayu Brunei merupakan kumpulan atau puak yang terbanyak sekali, berbanding dengan puak yang lain. Meneka membuat petempatan dan mendiami di sepanjang sungai Brunei dan Teluk Bnunei, khususnya di Kampung Ayer. Mereka merupakan wanis yang sah sejak dulu lagi hingga membentuk sebuah kenajaan Melayu Brunei, setelah memeluk agama Islam. Orang Melayu Brunei tenkenal dengan adat dan kebudayaan meneka sendin. Mereka hidup dalam Iingkungan adat yang diwarisi turun-temurun sehingga sekarang. SUSUN
LAPIS MASYARAKAT MELAYU BRUNEI
Masyarakat Melayu Brunei terdiri daripada berbagai-bagai peningkat atau golongan yang ditentukan oleh adat yang sudah disemai sejak dulu lagi. Mengikut kajian awal D.E. Brown, susunan lapis masyanakat Melayu Brunei terdini danpada:
41 SyairAwang Semaun, op. cit., him I. 42 Ibid., him. I.
18
SEJARAH. MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI
i. ii. iii. iv. v. vi. vii.
Raja-raja Bertaras (Anak-anak raja) Anak-anak Raja dan Pengiran-pengiran Ampuan (taraf ampuan adalah serupa dengan golongan Pengiranpengiran. Awang Rakyat Sakai Hamba (Ulun-ulun).
Susun lapis masyarakat Melayu Brunei mi sudah wujud sejak abad ke-16 lagi. Walau bagaimanapun apa yang jelas di lihat danipada pembahagian yang dibuat oleh D.E. Brown itu, masih kurang jelas kenana pembahagiannya masih bencampun aduk di antana satu dengan yang lain. Adalah lebih baik pembahagian itu dibuat dalam dua ketegori yang besar iaitu: i. Golongan yang terdini danipada kerabat dinaja, penginan-pengiran dan pehin-pehin. (Pehin-pehin menupakan golongan yang menerima gelanan). Golongan yang tendiri daripada rakyat biasa yang hidup di bawah penintah golongan atasan. Golongan mi menupakan golongan yang berpendapatan sederhana, yang berkhidmat dengan pihak kerajaan alan swasta. Golongan mi kalau diistilahkan dalam masyarakat tnadisi, merupakan golongan yang taat kepada raja.
ii.
Ditinjau danipada skop masyarakat Brunei, kedua-dua gobongan mi tersusun begitu rapi, menjiwai struktun politik, sosial dan ekonomi Bnunei. Dengan jalinan adat tradisional, mereka yang dikenal sebagai golongan bangsawan adalah mereka yang terdini danipada gobongan kerabat diraja, penginan-pengiran dan pehin-pehin. Golongan mi menupakan gobongan yang mempunyai kuasa dalam adat istiadat, yang memonopoli penuh dalam pemenintahan tradisi. Golongan mi juga dianggap elit yang benkuasa sebelum dan selepas merdeka. Mengikut Haji Hashim Hamid, meneka inilah yang dikenal sebagai elit tradisional yang menjadi pemimpin berdasarkan tradisi, ketununan dan upacana.43 Golongan yang menjadi pemimpin tradisional atau bangsawan disebut sebagai golongan pengiran-pengiran yang bertanas. Golongan atasan (gobongan naja-naja bentanas) menupakan golongan yang terdini danipada golongan bangsawan yang dikenali sebagai kenabat dinaja berketununan asal dan pengiran-penginan. Mengikut kajian D.E. Brown, golongan mi pada abad ke-18, dianggankan sebanyak 500 onang. Keterangan mi kurang
43 Haji Hashim Abd. Hamid 1987. Meiayu Islam Benaja; Rantai Kesinambungan Kebudayaan Brunei, Seminar Antarabangsa, Bahasa, Kcsusastenaaan dan Kebudayaan Meiayu, Univensiti Brunei Darussalam, 38 Ogos, him. 35.
19
jelas benbanding dengan bilangan penduduk Bnunei ketika itu. Walau bagaimanapun mengikut ramalan yang dibuat oleh beliau, di Kampung Ayen saja terdapat kina-kina 2000 orang bangsawan.44 Keadaan mi wujud disebabkan keutuhan politik Brunei yang sudah bertapak sejak Bnunei menenima kedatangan Islam. Keutuhan Brunei mi tidak dapat dmnagukan lagi, apabila kewibawaannya sudah pun teruji semasa kedatangan Sepanyol ke negeni mi yang bentujuan untuk menyenang dan menakluki Bnunei pada tahun 1578. Percubaan onang Sepanyol mi gagal disebabkan oleh perpaduan yang diamalkan oleh rakyat negeri mi terhadap naja dan negara meneka. Perpaduan mi lahin disebabkan nasa taat setia kepada raja, yang dijalin oleh adat istiadat yang menjadi syarat penting dalam pemenintahan tradisi di negeni mi. Adat istiadat sengaja diujudkan yang bentujuan adalah semata-mata untuk memelihara dan mengukuhkan institusi beraja, apabila sultan adalah sebagai ketua negana sekali gus sebagai ketua adat dan agama. Istilah golongan Penginan menupakan gelanan yang dibenikan kepada golongan bangsawan yang biasanya mereka tendini danipada kerabat diraja. Sementana golongan penginan yang bukan benketununan bangsawan dipanggil Penginan Kebanyakan. Meneka mi juga menupakan golongan penginan yang tidak dikenal lagi jurai keturunan mereka danipada ketununan asab. Keadaan mi wujud adalah disebabkan oleh penkembangan masa, penduduk dan sosial. Golongan Ampuan menupakan golongan yang mempunyai status sosial yang agak tinggi juga dalam masyanakat. Mengikut D.E. Brown, golongan mi mempunyai berbagai-bagai masalah danipada asal ketununan meneka. Walau bagaimanapun meneka mi digolongkan juga dalam kategoni orang bangsawan pada akhin abad ke-19.45 Contohnya dalam satu-satu upacara dinaja seperti upacana penabalan anak-anak naja (Penpuspaan) atan perkahwinan diraja, golongan ampuan mi ditugaskan untuk membawa atau menyendang penalatan kelengkapan dinaja yang dipenlukan dalam sesuatu majlis tensebut. Umpamanya mengangkat usungan atau kenderaan diraja. Golongan Awang-awang adalah golongan yang tendekat dengan istana. Mereka mempunyai kedudukan yang tinggi dan tenhormat dalam masyanakat Brunei. Kebanyakan mereka dibeni gelaran atau pangkat oleh sultan. Golongan kedua atau golongan rakyat biasa. Golongan mi merupakan golongan yang tenbanyak dalam masyarakat Melayu Bnunei. Lebih tegas lagi mereka yang tidak mempunyai apa-apa gelanan sepenti gobongan di atas. Secara umumnya orang Melayu Bnunei memanggil golongan biasa mi dengan panggilan Awang bagi lelaki dan Dayang bagi wanita. Walau bagaimanapun golongan bangsawan atau golongan penginan biasanya menyebut atau memanggil
44 D. E. Brown, op. cit., him. 14. 45 D. E. Brown 1972, Ampuan in Brunei, Brunei Museum Journal, Jil. 2, Bil. 4, hIm. 207.
20
anak-anak mereka dengan gelaran Awangku bagi anak lelaki dan Dayangku bagi anak penempuan. Istmlah Awangku dan Dayangku dibenikan kepada anak golongan bangsawan yang belum berumahtangga. Apabila mereka sudah berkahwin panggiban mi sudah tidak dipakai lagi. Mereka akan dipanggil Pengiran sama ada dia lelaki mahupun penempuan. Berlainan halnya dengan onang biasa istilah Awang dan Dayang tidak berubah walaupun meneka sudah benkahwin atau tidak. Panggilan Awang dan Dayang mi merupakan istilah umum untuk memanggil nama seseorang sama ada dia dikenali atau tidak. Secara keselunuhannya tingkat sosial golongan masyarakat biasa boleh dikategonikan kepada beberapa kelompok atau puak. Mereka terdini daripada orang Melayu Brunei berketununan biasa, Belait, Munut, Bisaya, Dusun, Kedayan dan Tutong. Pada keseluruhannya orang Melayu Brunei (biasa), adalah beragama Islam, tetapi tidak semestinya orang-orang yang tinggal dan bercakap Melayu serta beragama Islam, dikategorikan sebagai orang Melayu Brunei. Walaupun mereka benagama Islam dan berbahasa Melayu serta bergaul mesra dengan orang Brunei sendini, mereka bukanlah diistilahkan sebagai orang Melayu Brunei. Contohnya ialah orang Islam yang tinggal atau diam di pantai banat di sebelah utana, dikenal dengan nama orang Bajau, Melanau, Sulu dan lain-lain. Jadi untuk mengesan siapakah yang dikatakan onang Brunei walaupun mereka beragama Islam atau benbahasa Melayu perlu dilihat daripada beberapa ciri-cininya yang tertentu. Umpamanya cara mereka berbahasa, berpakaian dan cara mereka hidup adalah berlainan dengan puak-puak yang tensebut di atas tadi. Contoh yang jelas sekali ialah penggunaan bahasa ash Melayu Brunei. Bahasa ash Melayu Brunei tentu saja benbeza loghatnya dengan bahasa Melayu orang Sarawak. Orang Melayu Bnunei akan menyebutnya dengan betul dan dapat difahami dengan mudah oleh mereka. Kebanyakan orang Melayu Brunei tinggal di bandar terutama di sekitan Kampung Ayen. Mengikut laporan Dr. Hoops, seorang pegawai perubatan Negeni-negeri Selat yang telah pernah melawat Brunei pada tahun 1920 melaporkan bahawa Two-fifths of the total population of Bnunei State inhabits the capital town of Brunei, well styled the Venice of the East: for 777 of the houses within the town limits, containing 7623 people are raised on piles in the mid stream shallows of the riven46 Puak Kedayan menupakan satu nama yang dibenikan kepada puak ash yang tinggal di kawasan sebelah darat (pedahaman). Meneka mencani penghidupan dengan cara berpindah-randah tenutama di kawasan sebelah banat Brunei terutama di daerah Tutong.47 Mengikut Winsted dalam buku Classical Malay Dictionary mengatakan bahawa perkataan Kedayan adalah timbul danipada perkataan Jawa
46 Annual Report State of Brunei, 1921, hIm. 6. 47 Annual Report State of Brunei, 1910, him. 13.
21
yang bermakna retainer.
45 Sementara pengertian yang dibenikan oleh Kamus De-
wan, perkataan Kedayan benmakna pengiring atau hamba.49 Mengikut Bantong Antara, orang Kedayan benasal dan Jawa, Indonesia. Mereka dijangka tiba di Brunei semasa pemenmntahan Sultan Bolkiah di kawasan Jerudong.5Kadangkadang orang Kedayan mi dipanggil juga sebagai onang dusun kampung sebab mereka tinggal di kawasan penkampungan. Seperti juga dengan onang Sakai di Tanah Melayu dan onang Chin di utara Burma, cara penghidupan orang Kedayan adalah benladang. Meneka benpindah-randah apabila tanah yang meneka tanami tidak begitu subun. Dan segi ekonomi pekenjaan meneka mi adalah membazir.5 Memandangkan puak Kedayan mendiami di kawasan pedalaman, pada awal abad ke-20 meneka dipanggil Raja Darat walaupun nama mi sudah dimansuhkan. Nama mi wujud kerana mereka telah menguasai sebahagian besan kawasan tanah di pedalaman. Jadi adalah sukan bagi onang luan untuk menenoka tanah tensebut, tanpa mendapat kebenaran danipada mereka. Buktinya pada tahun 1909 kedapatan onang Enopah yang cuba membuka tanah untuk perladangan bagi menanam getah di kawasan mereka. Keadaan mi menyebabkan sebahagian orang Kedayan menentang penenokaan tanah meneka.52 Orang Kedayan juga terkenal dengan adat dan tradisi meneka turun-temunun iaitu upacara makan-taun yang diadakan setahun sekali. Keseluruhannya konsep makan-taun adalah satu pesta makan secana benamai-namai yang diadakan setahun sekali. Biasanya mereka akan berkumpul benamai-namai seluruh kampung sebagai menandakan kesyukunan setehah selesai menuai padi. Kaum Murut, Dusun, Bisaya, Belait, dan Tutong diistilahkan oleh D.E. Brown sebagai onang Pagan.53 Dan segi kenakyatan meneka mi juga diiktinaf sebagai nakyat Brunei, yang benketununan Melayu. Puak Melayu Belait menupakan puak ash yang tinggal di daerah Belait. 99 peratus danipada mereka memeluk agama Islam dan menggunakan bahasa pentuturan loghat Belait. Puak Melayu Bisaya pula mendiami daerah Tembunong dan di kawasan pedalaman daenah Brunei Muara. Mengikut Haji Hasim Hamid jumlah bilangan mereka adalah kina-kina 4000 onang. Mereka mengamalkan kepencayaan yang diamalkan oleh nenek moyang mereka iaitu Pagan. Bahasa yang mereka gunakan ialah dialek Bisaya.54 Sementana puak Tutong, merupakan puak yang tinggal di daenah Tutong. Meneka juga sama sepenti puak-puak yang lain menggunakan dialek mereka sendini iaitu bahasa Tutong. Pada keseluruhan meneka adalah benagama
48 Bantong Antara 1985, Puak Kedayan dan masalah Terminologinya, Berita Muzium, Jii. 7, Bii. 1. Jan.Jun, hIm. 43. 49 Kamus Dewan, Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuaia Lumpur. 50 Bantong Antara, op. cit., hIm. 43. 51 Annual Report State ofBrunei; 1910, him. 13 52 Ibid., him. 13. 53 D. E. Brown, op. cit., him. 6. 54 Haji Hashim bin Abd. Hamid, op. Cit., him. 11.
22
Islam dan mengamalkan kebudayaan Melayu. Tingkat sosial yang paling nendah sekali ialah golongan Hamba atau Ulun. Golongan mi sudah wujud sejak awal lagi iaitu sejak Bnunei mengamalkan sistem beraja. Dalam sistem mi rakyat biasanya mempenhambakan din meneka kepada raja, walau bagaimanapun tidak semuanya diistilahkan sebagai hamba. Mengikut pengkaji-pengkaji Barat, golongan yang dikategonikan sebagai hamba mi dibahagikan kepada dua golongan. 1. 2. Orang yang berhutang diperlakukan sebagai hamba Orang tawanan atau tebusan.
Golongan hamba di Brunei dipanggil ulun. Boleh dikatakan golongan hamba pada han mi sudah tidak wujud lagi, kerana golongan mi sudah tenhapus
sedikit demi sedikit. Lebih-lebih lagi pada zarnan Bnunei sudah menenim Sis-
tern Residen dan terpisahnya Brunei danipada wilayah Sabah dan Sarawak. Perpisahan mi sekali gus telah membebaskan mereka yang digolongkan sebagai hamba.55 Terhapusnya golongan hamba mi juga adalah atas usaha Sultan Oman Ahi Saiduffin II sendini yang membebaskan perhambaan dan negeni mi. Tambahan pula British juga menghapuskan amalan perhambaan di negeri mi pada tahun 1845. Kedatangan orang Banal menyebabkan bebenapa perubahan telah berlaku,. majhis duduk bersila tidak lagi diadakan. Majlis mengadap diadakan secara moden yang menggunakan kerusi khas mengikut tanaf dan kedudukan masingmasing.
PENTADBIRAN TRADISI BRUNEI

Sistem pemenintahan, ekonomi dan sosial Brunei pada awal abad ke-16 dapat di-
numus berdasarkan fakta sejanah dan kajian tentang institusi Brunei yang dibuat pada tahun-tahun selepas itu. mi disebabkan kerana apa juga sistem politik, ekonomi dan sosial yang wujud pada abad ke-18 atau abad ke-19 sudah pasti sekunang-kurangnya hampir sama dengan sistem yang wujud pada zaman sebelumnya. Sebelum kedatangan Banal pada awal abad ke-16, Bnunei adalah sebuah negeni yang sudah mempunyai organisasi masyarakat yang teratun dan lebih kornpleks sifatnya danipada rnasyarakat pagan Borneo. Sistern pohitik, pentadbinan, ekonomi dan ketentenaannya sudah mencapai ke peningkat yang tinggi. Dengan pengislaman Bnunei dan adanya perhubungan dagang dengan negana China serta
55 D. E. Brown, op. cit., him. 17.
23
lawatan saudagan Arab-China dan Portugis ketika itu, kerajaan Brunei bertam-
bah makmun. Pada zaman pernenintahan Sultan Bolkiah, iaitu pada zaman Bnunei mencapai puncak kegemilangannya telah wujud suatu penadaban yang maju dengan institusi tententu bercinikan campuran Hindu dan Islam. Sistem sosial dan undang-undang negeni berdasarkan Hukum Kanun Brunei dan Islam. Dalam
menjalankan tugasnya, sultan dibantu oleh majlis pembesar tenkanan atau Wazin
Berempat. Mereka
mi
dikenal sebagai Pengiran Bendahara yang bentanggung-
jawab sebagai Perdana Menteri dan Penginan Temenggung sebagai Menteni
Penang dan Tentena merangkap Ketua Turus Angkatan Laut senta bentanggungjawab untuk membicanakan kes-kes jenayah dan awam di bandan Bnunei.56 Kedua-dua jawatan wazir mi rnerupakan jawatan pembesar yang terawal dalarn pentadbiran tnadisional Bnunei. Selepas itu, pada masa pemenintahan Sultan Muhammad Hasan pada abad ke-17, dua lagijawatan wazir dicipta, iaitu Pengiran Di-Gadong sebagai Penyimpan Mohor dan Canselon Perbendaharaan; dan
Pengiran Pemancha benfungsi sebagai Setiausaha Daham Negeni.57 Di bawah
Wazin Benempat
mi
tendapat kelas pegawai yang bergelar Ceteria yang terdini
danipada Onang Besar Lapan, iaitu Pengiran Syahbandar, Paduka Tuan, Maharaja Dinda, Suma Negara, Kuma Indera, Si Raja Muda, Setia Negara dan Perma Putena. Antana jawatan yang tenpenting ialah Penginan Syahbandan atau selalu
disebut Syahbandan sahaja. Syahbandan bertanggungjawab terhadap dagang-senten, onang keluar masuk, pelabuhan dan cukai-cukai pelabuhan di Brunei.55 Di bawah wazir dan cetenia terdapat kelas menteni yang dipihih daripada golongan rakyat biasa sepenti ketua kampung. Kelas mi terdini daripada enam belas orang
menteni.
Sebenannya sultan tidak dapat bertindak sendini dalam semua hal melainkan bermesyuarat dengan Wazir Berempat. mi disebabkan dalam semua perkara, tanda tangan danipada sekunang-kurangnya dua orang pembesar itu adalah perlu
bagi mengesahkan sesuatu surat penjanjian. Pembesar-pembesan mi mempunyai kuasa politik yang agak besan kerana pandangan dan nasihat meneka selalu di-
minta oleh sultan yang memerintah.59 Danipada gambaran sistem Onang Besar Empat, Lapan dan Enam Belas, terdapat titik-titik persamaan (walaupun fungsinya mungkmn berbeza) dengan sistem pemerintahan di Melaka. Dalam catatan Pigafetta, ada disebutkan gelanan gabenon, tetapi fungsinya tidak dinyatakan dengan jelas. Mungkin gabenor yang dimaksudkan itu ialah bendahana yang bentanggungjawab menyusun acara-acana sambutan dan menjadi tuan numah kepada
56 W.H. Treacher 1889. British Borneo: Sketches of Bnunei, Sarawak, Labuan and North Borneo, JMBRAS. No. 20, him. 37. 57 Ibid. 58 Ibid. 59 S.St. John 1862. Life in the Forest of the Far East. London: Smith Eidere Co., Jii. ii, him. 245.
24
rombongan Pigafetta. Kemampuan gabenor memberi tetamu makan dengan menggunakan sudu emas dan memihiki kaki him perak itu sudah menunjukkan kekayaan gabenor sendiri. Sebagairnana masyarakat tradisi di Asia Tenggana, khususnya di negeninegeni rnaritirn, golongan pemenintah Brunei bergantung pada pendapatan danpada pemihikan tanah dan perdagangan sebagai sumber hasil. Pernihikan tanah bukan sahaja sebagai sumber kehidupan, malah sebagai asas kekuasaan pohitik. Benhubung dengan tanah dan rakyat, biasanya pemilikan dibahagi kepada tiga jenis, iaitu Kerajaan, Kuripan dan Tulin atau Pusaka.6Antara ketiga-tiga jenis mi, pemihikan Tuhin hanya boieh diwarisi oleh orang besar atau raja secara tidak rasmi. Tuhin (private hereditary domains) adalah mehiputi hak-hak penghasilan tenhadap tanah-tanah jenis itu tetapi hak kedaulatan tanah itu terletak dalam tangan sultan, Hanta pemihikan di bawah Kerajaan hererti menjadi hak negana (crown property) dan sultan berhak memungut cukai sehagi baginda menduduki takhta. Jika baginda mangkat atau jawatan dilucutkan, maka dengan sendininya hak memungut cukai itu bei-tukar kepada sultan yang baru. Kuripan pula merupakan pemilikan harta yang dikuasai orang besar atau pegawai-pegawai perkhidmatan awam (khususnya wazir). Kuasa pemihikan itu dibeni semasa mereka hidup, iaitu ketika mereka memegang jawatan tertentu. Jika pegawai itu mening-
gal dunia, maka hak rnilik itu akan tersenah kepada pihak pemenintah sehingga pegawai baru dilantik. Hak milik kunipan berdasarkan jawatan dan bukannya warisan. Tentang hal in Tarling dalam kajiannya menuhis,
The Sultan and the main officers were supported by the assignment of particular districts, generally named after the rivers which flowed through them, as appanages of office, called kerajaan in the case of the sultan and kuripan in the case of the wazirs and others. This stopped short of feudalism, since the property in such districts was not hereditary. But many other rivers were tulin or pusaka, private inheritable property. Such might be in the hands of those who also held office. But some pengirans who held tulin districts could be strong enough to challenge a sultan who was personally weak or by accident of inheritance unable to add to his kerajaan revenues the resources of large tulin properties.61
Surnber hasH lain yang penting di Brunei ialah perdagangan. Berkaitan dengan
hal
mi, Brown
telah membicanakan dengan jelas dan memberi tiga ciri utama
perdagangan Bnunei. Pertama, perdagangan barang-banang eksport tendini danpada keluaran barang-barang hutan, bahan makanan dan logam. Kedua, perdagangan banang-barang import kebanyakannya adahah keluanan yang telah siap,
60 W. H. Treachen 1889. British Borneo Sketches of Sanawak, Lahuan and North Borneo, JMBRAS, No. 20, him. 37. 61 Nicholas Tarling 197i. Britain the Brookes and Brunei. Kuala Lumpur: OUP, hIm. 45.
25
62 gangan berbentuk eksport barang-barang mentah. Kepentingan perdagangan mi dapat dihihat daripada jawatan syahbandar dan nakhoda yang wujud dalam rnasyarakat Brunei. Jawatan syahbandan merupakan jawatan penting dalam susunan pentadbiran Orang Besar Lapan atau cetenia di Brunei. Di samping bertanggungjawab kepada orang asing, syahbandarjuga herfungsi rnengawas pedagang asing dan cukai pelabuhan di ibu kota Brunei. Nakhoda pula berfungsi sebagai jeragan dan jurumudi. Kawalan perdagangan sebahagian besar terletak dalam tangan orang bangsawan.63 Tetapi kehicinan kawalan dan keberkesanannya bengantung pada atau dekatnya sesuatu daerah yang ditadhin. Jika daerah itu jauh maka kawalan perdagangan dan kutipan cukai hergantung puha pada penanan pegawai-pegawai tempatan dan ejen rneneka. Pegawai dan ejen mi biasanya bukan danipada golongan bangsawan. Sekiranya daerah itu dekat, rnaka proses pengawasan dagangan dan kutipan cukai berjalan dengan hicin dan di bawah pengawasan bangsawan itu sendini. Perdagangan sebagai sumber hasil Brunei bukan sahaja penting dan segi ekonomi malah juga dan segi politik. Pendapatan yang diperoleh danipada hasil perdagangan menentukan kedudukan politik pembesar kenana biasanya pendapatan itu dibahagi-bahagikali kepada pengikut mereka. Oleh sebab itu, jika perdagangan rnaju maka pendapatan akan bertarnbah dan mi diikuti pula dengan penambahan pengikut. Jika pengikut bertambah, maka bertambah kukuhlah kedudukan seseorang pembesar. Jika perdagangan merosot maka akan menjadi Sebahiknya pula, pendapatan semakin kurang dan pengikut benansur hilang. Kerajaan atau negeri dalam istilah tradisi tidaklah ditentukan dengan batasbatas sempadan pohitik seperti yang diketahui sekanang, tetapi ia ditentukan oheh batas-batas sungai, banjanan bukit atau gunung. Batas-batas inihah merupakan sempadan sernula jadi bagi menentukan sesuatu wilayah atau daerah. Malah sungai sendiri dapat menentukan batas-batas bahagian atau kawasan yang tertentu, urnpamanya ulu dan kuala sungai itu sendiri. Kuala Sungai atau pengkalan merupakan tempat pensinggahan yang penting bagi sesebuah negeni atau wilayah, kerana ianya boleh diiktiraf sebagai pintu masuk bagi sesebuah negeri. Untuk menyenangkan pentadbiran negeri, baginda telah membahagikan negeri Brunei kepada beberapa daerah atau wilayah. Pembahagian wihayah mi sebenarnya sudah wujud sejak abad ke-13 lagi.
Di setiap wilayah tadi ditadbirkan oleh wakil-wakil baginda, biasanya
kain-kain dan tembikan. Ketiga, pendagangan tertakluk kepada pentadbiran pusat. Brown menyimpulkan bahawa ekonorni Brunei bergantung pada perda-
disebut Pengiran. Gohongan inilah yang diamanahkan oleh baginda untuk mengutip cukai sebagai hasil pendapatan negara. Jadi segala harta yang didapati
62 D. E. Brown. II. 63 Ibid. 26
(it..
hIm. 133.
danipada daerah berkenaan yang digunakan oleh pembesar-pembesar atau wakil

sultan tadi dipanggil Kunipan. Hanta mi hanya sah digunakan oleh pembesar-
pembesan berkenaan selagi dia memegang jawatan tersebut. Apabila behiau bensara atau tidak lagi memegang jawatan tersebut, harta itu bukan lagi haknya. Harta itu akan jatuh kemudiannya kepada pegawai banu yang memegang ja64 watan tensebut. Sementana istilah tulin pula adalah harta wanisan yang tidak boleh dipindah mihik. Harta mi tetap rnenjadi mihik siwanis. Bagi onang Brunei ia diistilahkan sehagai harta rakyat jati atau tulin. Perkara tuhin mi telah banyak menimbulkan masalah kepada pentadbiran negara apabila British campun tangan ke atas pen-
tadbiran Bnunei, terutama semasa Bnunei rnenerima sistem residen pada tahun
1906. Contohnya perampasan daerah Limbang yang dilakukan oleh Charles
Brooke danipada kerajaan Bnunei adalah dianggap tidak sah, walaupun bagi
pihak British ianya dianggap sah. Bagi pihak Brunei, penduduk asal Limbang tetap diiktiraf sebagai nakyatjati.65 Penginan-pengiran yang diwakilkan oleh Sultan adalah sernata-mata untuk rnentadbir di wilayah yang tertentu yang telah diamanahkan. Mereka sentiasa
diawasi oleh pernbesar-pembesar Bnunei khususnya Sultan, yang juga dilantik

berdasankan keturunan yang sah dan rakyat negeri mi. Mereka tidak boleh dilantik dan golongan onang yang mendatang. Harta-harta wanisan atau jawatan mi biasanya tidak boleh dipindah milik tanpa dipersetujui ahhi-ahli dan kaum kerabat siwanis atau sultan, kerana sultan lebih berkuasa menentukan dalam soal penselisihan waris nanti.
Dalam bidang kuasa, setiap wakil yang diamanahkan mempunyai kuasa yang sarna antara satu dengan yang lain. Tetapi bidang kuasa mereka tidaklah sama seperti kuasa yang dimiliki oleh sultan walaupun meneka mernpunyai
kuasa yang penuh ke atas wilayah yang rnereka kuasai. Bidang kuasa mi bukan saja dalam soal mencukai tetapi juga dalam soal hukum-rnenghukum ke alas kesalahan anak buah mereka seperti hukum bunuh, jenayah dan sebagainya. Bidang kuasa yang dirniliki oleh mereka mi cukup terbatas. Meneka rnestihah rnerninta kebenaran tenlebih dahulu daripada sultan sebelum rnenghukum atau mengambil keputusan ke atas anak buah rnereka terutama dalam kes bunuh atau seurnpamanya. Daripada kenyataan di atas jelaslah bahawa dalam hubungan bidang kuasa antara pernbesar dengan sultan nampaknya kuasa sultan melebihi danipada kuasa pembesar tadi. Seandainya tidak ada kesenasian di antara pembesar negana, sultan tidak ada pihihan yang lain selain rnenggunakan bidang kuasa bagmnda bagi menolak atau membatalkan sesuatu keputusan, sebab baginda berkuasa di
64 D. E. Brown, op. cit.. him. 80. 65 Ibid., him. 80.
27
keseluruhan daerah atau wilayah. Jadi di sini sultan mempunyai kuasa yang tertinggi, tenkecuahi di mana daerah yang sudah diserahkan, bagmnda tidak rnernpunyai kuasa lagi ke atas wilayah itu. Dalam bidang kuasa penyenahan wilayah, mana wilayah yang hendak diserahkan, tenlebih dahulu mendapat pengesahan danipada bagmnda untuk men-
dapat pengesahan. Pengesahan penyenahan mi dibuat dalam bentuk: i. ii. Penyenahan dalam bentuk penjanjian bertuhis dan Penyerahan kuasa dan kedaulatan.
Danipada perbincangan di atas jelaslah kepada kita bahawa bidang kuasa
antara wakil-wakil naja dan baginda sendini terlalu jauh perbezaannya. Dalarn
hal mi bidang kuasa yang dimihiki oleh seseorang pengiran atau pembesar adalah tenbatas kepada kes-kes yang tertentu. Mereka juga tidak mempunyai kuasa
untuk memindah milik atau gelanan kepada orang lain tanpa kebenanan danipada
sultan, umpamanya menyerahkan sesuatu wilayah kepada kuasa asing seperti di
atas. Begitu juga perlantikan wakil-wakil yang baru didapati wakil yang lama di
daerah itu sudah meninggal. Maka penggantinya mestilah disahkan oleh sultan. Mengikut D.E. Brown, cara atau sistem pentadbiran tradisi sepenti yang di-
amalkan di Brunei adalah serupa dengan seperti yang diamalkan oleh Kerajaan
Johon. Persamaan mi wujud adalah kenana adanya hubungan kekeluargaan antara Brunei dengan kerajaan Johon iaitu dengan perkahwinan dan pengislaman
Awang Ahak Betatar yang menjadi sultan yang pertama di Bnunei. Begitu juga hukurn kanun yang diamalkan di Bnunei adalah hampmn serupa dengan hukum kanun Melaka. Bukan itu saja, cini-cini gelaran pembesar-pembesan Brunei tidak jauh bezanya dengan cana gelaran yang dmgunakan di Melaka ataupun di Johor, misalnya nama-nama gelaran sepert~ Temenggung, Bendahana dan Syahbandan.66 Tujuan bagmnda melantik pembesan-pembesar yang tensebut di atas tadi
adalah semata-mata untuk mehicinkan pentadbiran negana. Cara penlantikan meneka adalah melalui adat istiadat ataupun gelaran herein yang khusus kepada golongan bangsawan. Sebelum seseonang itu digelar ia terlebih dahulu diselidiki asal-usul keturunannya.67 Setelah selesai disiasat barulah upacara mengagai (rnembenitahu bahawa ia akan digelar). Setiap onang yang hendak digelan mestilah mempunyai jasa-jasa yang tententu dan mempunyai kelayakan yang sesuai. Misalnya seonang yang hendak digelan itu sanggup rnenjahankan pekerjaan yang akan dipikulnya. Mempunyai pengetahuan dan kebijaksanaan dalam adat istiadat dan undang-undang negeni, taat setia kepada sultan dan negara. Perkana
yang lebih penting beliau mestilah mempunyai sikap mengambil tahu hal ehwal
kebajikan rakyat.65
66 Ibid., him. 87. 67 P. M. Yusuf, Adat istiadat Diraja Bnunei Danussalam, Brunei Museum Journal, him. 64. 68 Ibid., him. 64.
28
Biasanya orang yang digelar itu terdiri daripada kerabat di raja seperti Pengiran Perdana Wazir*, Pengiran Bendahara, Pengiran Di-Gadong, Pengiran Pemanca dan Temanggong termasuk Ceteria 4, 8, 16 dan 32. Sementara menterimenteri, menteri agama, menteri dagang dan menteri istana, merupakan golongan yang dilantik atau digelar sama seperti golongan ceteria di atas. Sebaliknya menteri darat, ketua kampung, penghulu dilantik adalah melalui pegawai daerah. Gelaran mi tidaklah berciri seperti menteri-menteri yang lain. Gelaran tidak berciri mi termasuk juga gelaran kepada mudim, panglima, hulubalang, pahlawan, patih dan damong. Seperti yang sudah makium, sultan sebagai ketua negara adalah menjadi wakil kepada rakyat yang telah mewakilkan dan menyerahkan kuasa mereka kepada raja. Raja akan menjadi turus negara bagi mengawasi dan menjalankan pentadbiran negara dengan berlandaskan hukum Kanun, sara, Resam dan 69 Sultan biasanya dipilih daripada putera raja, biasanya anak gaadat istiadat. hara (yang tertua). Tahap anak gahara, akan dipilih berdasarkan peraturan dan adat istiadat yang tertentu. Dalam hubungan antara rakyat dengan pemerintah, sultan tidak boleh menzalimi rakyat dalam mentadbir negara, begitulah sebaliknya rakyat tidak boleh menderhaka.7Baginda sendiri mestilah patuh kepada undang-undang terutama undang-undang Islam, sebab baginda sekali gus sebagai ketua agama dan negara. Seandainya mi berlaku maka sultan dianggap lemah di depan mata rakyat. Sultan sebagai seorang pemerintah tidak akan dapat berdiri tanpa dibantu oleh para pembesar (kerabat di raja), iaitu Wazir-Wazir, Ceteria-ceteria dan Menteri-menteri. Mereka mi merupakan satu rangkaian yang sentiasa bekerjasama di antara satu dengan yang lain. Walaupun istilah raja dan raja-raja merupakan istilah yang hampir sama tetapi raja dan raja-raja tetap berbeza mengikut fungsi masing-masing. Kenyataan mi dapat dibuktikan daripada kenyataan yang dibuat oleh D.E. Brown. Mengikut beliau istilah raja atau sultan adalah kepala negara atau pemerintah, sementara raja-raja adalah kelompok yang diistilahkan kerabat diraja. Kedua-duanya dapat disatukan sebagai keturunan raja bertaras sebab ada masanya mereka mi dapat dilantik menjadi raja atau sultan dengan sebab-sebab tertentu, mahupun ketiadaan raja atau tidak ada anak raja yang gahara.7 Sementara golongan menteri dan pengiran merupakan golongan yang taat setia kepada raja. Mereka dilantik dengan gelaran yang tertentu, merupakan satu faktor yang penting dalam pemerintahan tradisi. Golongan yang berkhidmat untuk raja dipanggil hamba (ulun). Sebenarnya istilah hamba atau ulun tidak lagi wujud pada han i, sebab sistem perhambaan
*
Jawatan Perdana Wazir wujud daiam pemerintahan SOAS III.
69 Ibid., him. 43. 70 Ibid., him. 44. 7i D. E. Brown, op. cii., him. 90.
29
SEJARAH 8RUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN
sudah pun dihapuskan. Walau bagaimanapun pada zaman pemerintahan tradisi, golongan hamba mi boleh dinaikkan ke taraf biasa iaitu menjadi golongan ke72 Mereka banyakan (merdeka). Kategori mi diistilahkan sebagai diperkayakan. yang diperkayakan mi akan dilantik sama ada dalam golongan menteri, hulubalang atau pegawai. Wazir, merupakan tahap atau peringkat kedua selepas sultan yang dianggap mempunyai kuasa tertinggi dalam susunan pembesar negara dan adat istiadatnya.73 Mengikut Pengiran Yusuf, ada 4 wazir yang terpenting, yang berpengaruh dalam pemerintah tradisi. Pertama, Pengiran Bendahara Sen Maharaja Permaisuara, yang dianggap sebagai Pengetua Pemerintah Agong Yang Tertinggi untuk menjalankan kuasa sultan. Kedua, Pengiran Di-Gadong, menjadi Pengetua dalam hal ehwal kewangan. Ketiga, Pengiran Pemanca Sahibul Raewal Mashuarat, bertanggungjawab dalam hal ehwal urusan pemerintahan dalam negeni, dan keempat, ialah Pengiran Temenggung Sahibul Bahar menjadi Pengetua yang .Tertinggi dalam hal ehwal ketenteraan laut.74 Kalau diistilahkan pada han mi keempat-empat jawatan tersebut merupakan empat menteni yang memegang empat jabatan seperti Perdana Menteri, Menteri Kewangan, Menteri Hal Ehwal Dalam Negeri dan Menteri Pertahanan. Tetapi istilah dalam pemerintahan tradisi begitu terhad sekali dalam situasi yang tertentu saja dengan diawasi oleh sultan. Di kalangan keempat-empat wazir tadi, Pengiran Bendaharalah merupakan wazir yang paling terdekat dengan sultan, sebab beliau dianggap sebagai Perdana Menteri, yang biasa memegang jawatan sultan, apabila sultan berada di luar negeri atau mangkat. Mengikut D.E. Brown, di bawah Pengiran Bendahara ada 8 ceteria atau pembantu yang amat rapat hubungannya dengan sultan.75 Pendapat DE. Brown dilengkapkan lagi oleh Pengiran Mohd. Yusof yang mengatakan sebelum 8 cetena terdapat 4 kepala ceteria yang penting. Pertama, Pengiran Syahbandar Sahibul Bandar. Kedua, Pengiran Maharaja Lela Sahibul Kahar. Ketiga, Pengiran Peduka Tuan dan keempat ialah Pengiran Maharaja Adinda. Selepas itu barulah ada ceteria 8 dan 16. Secara keseluruhannya tugas keempat-empat wazir itu berhubung kait antara satu dengan lain, sesuai dengan tugas masing-masing. Contohnya dalam hal ehwal dalam negeri, adat istiadat di bawah tanggungjawab Pengiran Pemanca. Bahagian pertahanan tertakiuk di bawah pengawasan Pengiran Temanggung. Beliaulah yang menentukan keselamatan dan keamanan negara dan kesejahteraan rakyat, ceruk rantau daerah yang dikuasal oleh Brunei. Begitulah halnya dengan
72 Ibid., him. 90 73 P. M. Yusuf, op. cit., him. 45. 74 Ibid., hirn.45. 75 D. E. Brown, op. cit., him. i09.
30
SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEL
memberi kewangan yang diselengganakan oleh Pengiran Di-Gadong. Satu keistimewaan Pengiran Di-Gadong, beliau juga bertugas menjadi Pengetua Tentinggi dalam hal ehwal ketentenaan dan pemerintahan negara-negara yang ditakluki. Dua tugas yang serupa mi juga dijawat oleh Pengiran Temenggung. Tugas demikian hanya akan dipegang oleh Penginan Di-Gadong setelah 76 Pengiran Temenggung menyelesaikan kerja-kenja beliau dalam penaklukan. Dan apa yang dibmncangkan tugas keempat-empat wazir tadi tidak lepas di antara satu sama lain, mereka saling bantu-membantu, di samping tugas yang khas yang mereka pegang. Buktinya selain daripada Pengiran Temenggung yang bentanggungjawab dalam hal ehwal ketenteraan, Pengiran Temenggung juga merangkap tugas-tugas sebagai hakim dan juga sebagai menteri perhubungan dan penerangan. Begitu juga dengan Pengiran Di-Gadong. Selain wazir sebagai pembantu sultan, ceteria juga menupakan jawatan atau gelaran yang memainkan peranan penting dalam menjalankan jentera pemerintahan tradisi. Mengikut Pengiran Mohd. Yusuf ada tiga kategoni yang diistilahkan sebagai ceteria: i. ii. iii. iv. Kepala Cetenia 4 Ceteria Besar 8 Cetenia Pengelasan 16 Ceteria Damit 32.
Kepala Ceteria 4 menupakan jawatan yang penting berbanding dengan ceteria-ceteria yang dibawahnya. Mereka yang memegang jawatan Ceteria 4 adalah tendini danipada Pengiran Syahbandar Sahibul Bandar, Pengiran Maharaja Lela Sahibul Kahan, Pengiran Peduka Tuan dan Pengiran Maharaja Adinda. Nama Syahbandar memang tidak asing lagi dalam mana-mana gelaran di Negeni-negeni Melayu, terutama dalam sejarah negeni Melaka. Dalam pemenintahan tradisi Bnunei, Pengiran Syahbandar bertugas untuk mengawasi hal ehwal bandan terutama hal ehwal perdagangan dan kebajikan saudagar yang berniaga di negeri itu.77 Keseluruhannya kepada cetenia sepenti yang disebutkan adalah sebagai pembantu kepada wazin-wazir 4. Begitu juga dengan tugas Cetenia Besar 8, 16 dan 32. Apa yang lebih ketara wazin-wazmr 4 mi membahagikan tugas-tugas mereka kepada keempat-empat golongan cetenia sebagai melicinkan tugas mereka. Sementara sultan adalah sebagai penyelaras dan penaung jentera pentadbinan tradisi. Bahagian kedua yang menjalankan jentera pentadbiran tradisi ialah golongan yang dipanggil Menteni-menteni. Menteni-menteni mi dapat digolongkan kepada lima kumpulan iaitu:
76 P. M. Yusuf, op. cii,, him. 45. 77 ibid., him. 45.
31
SEJARAH BRUNE! MENJELANG KEMERDEKAAN
i. ii. iii. iv. v.
Menteri-menteri Menteri Agama Menteri Dagang Menteri Istana Menteri Darat.
Tujuan menteri-menteri dilantik adalah bagi mengenangkan jasa mereka yang teiah berkhidmat dengan sultan. Buktmnya dalam kumpulan menterimenteri, iaitu gelaran Pehin Dato Perdana Menteni merupakan gelaran yang diberikan kepada mereka yang berjasa kepada sultan. Misalnya dalam pemenintahan Sultan Oman Aim Saifuddien ibni Al-Sultan Alaiddin bagmnda telah pernah memberikan gelaran kepada All bin Muhammad, seorang Melayu yang telah 78 Antara tugas-tugas Pehin Dato Perdianggap sangat berjasa kepada baginda. dana Menteri ialah mengawasi perjalanaan pentadbiran negeni, adat istiadat, kanun, nesam dan sara. Beliau juga dilantik sebagai hakim. Begituiah juga degan tugas menteri-menteri yang lain, seperti Menteni Agama. Beliau bertanggung jawab tentang perjaianan dan perkembangan Agama Islam. Begitu juga dengan jawatan Menteri Istana yang lazimnya dilantik khusus melaksanakan kerja-kerja daiam istana.7 Manakaia Menteri Dagang, beniainan tugasnya sedikit dengan menteni-menterm lain. Mereka diiantik dan bangsa Cina dan India yang diam di negeni in Tugas mereka adaiah untuk mengawasi hal ehwal dan kesejahteraan orang Cina dan orang India yang bermastautin di negeni
mi.
Geiaran Pehin merupakan gelaran yang dibenikan kepada golongan biasa. Mereka juga memainkan peranan yang penting dalam menjalankan jentera pentadbiran tradisi. Mengikut D.E. Brown, mereka berperanan sebagai tali penghubung di antara goiongan atasan (sultan) dengan golongan rakyat biasa.8Sebagaimana juga dengan goiongan menteri-menteri, mereka diiantik memegang jawatan mi adalah sebagai mengenangkan jasa mereka kepada pemerintah tradisi. Goiongan yang diberi gelaran pehin mi pula biasanya meneka yang terdiri danpada golongan Menteri Agama sejerti Pehin Datu Imam, Pehin Sifaja Khatib, Pehin Tuan Imam dan Pehin Udana Khatib. Selain jawatan Pehin yang diberikan kepada orang Melayu, jawatan atau gelaran Pehin juga diberikan kepada golongan orang bukan Islam yang terdiri danpada orang Cina dan orang India. Tujuan gelaran mi diberikan kepada mereka adalah sebagai menghormati jasa mereka yang ditugaskan mengawal hal ehwal bangsa asing yang bermastautin di negeri i. Umpamanya Pehin Dato Temenggung gelaran yang diberikan kepada orang Cina yang menjadi ketua tertinggi
78 79 80 P. M. Yusuf, op. cit.. him. 45. D. E. Brown, op. cit., him. its. D. E. Brown, op. cit., him. uS.
32
bagi kaum Cina. Begitu juga dengan jawatan Pehin Kaptin Cina yang menjadi pembantu kepada Pehin Dato Temenggung. Sementana orang India dibenikan gelaran Pehin Dato Saudagar yang juga menjadi ketua bagi orang India. Inilah merupakan satu keunikan dalam cini-cini gelaran pemenintahan tradisi. Sementara gelaran yang paling nendah ialah gelaran Jejenang, Penyurat, Patih dan Damong. Mereka ditugaskan memegang jawatan tertentu di kampungkampung tempat kediaman mereka. Misalnya Jejenang adalah sebagai penghubung antara satu daerah dengan daerah yang lain. Mengikut Parnell, Jejenang 8 Tetapi mengikut P.M. Yusuf Janang (boleh adalah sebagai pemungut cukai. jadi Jejenang mengikut istilah D.E. Brown) bertugas sebagai pemerhati hal ehwal penaturan adat istiadat dalam majlis diraja.t2 Danipada dua pengertian mi sangat jauh berbeza. Jejenang lebih minip kepada perkataan Canang. Canang adalah sejenis alat bunyi-bunyian yang dipalu. Biasanya pada zaman pemenintahan tradisi canang digunakan sebagai alat membeni tahu kepada orang ramai bahawa ada benita dan raja yang hendak disampaikan kepada nakyat. Jadi pendapat D.E. Brown lebih tepat bahawa Jejenang adalah sebagai pemberitahuan atau penghubung benita antara raja dengan rakyat, kalau perkataan Jejanang itu sama erti dengan Janang. Jawatan Penyurat bermakna sebagai penulis (wartawan), sementara jawatan Penyuruh adalah sebagai tukang sampaikan (pembenita). Mengikut D.E. Brown, ketiga-tiga jawatan Jejenang, Penyurat dan Penyuruh merupakan mereka yang bertugas sebagai penghubung antara satu daenah dengan daerah yang lain. Lebih tegas sebagai alat komunikasi pada zaman pemenintahan tradisi. Damong dan Patih merupakan gelanan yang diberikan kepada penduduk yang diam di kampung air. Mengikut D.E. Brown, gelaran mi sudah ujud sejak awal kedatangan Islam di Brunei lagi.K3 Sementara itu mengikut P.M. Yusof, Damong adalah ketua puak Sakai. Damong pula merupakan pembantu kepada Patih tadi yang bertugas sebagai ketua pernbenitahuan.~4 Gelaran lain yang tidak begitu penting adalah seperti gelaran Pengarah yang bertugas untuk mengarahkan arahan (titah) Sultan kepada rakyat biasa. Panglima ditugaskan sebagai ketua angkatan perang. Memandangkan jawatan atau gelaran panglima dalam istilah tradisi kurang berfungsi pada han i, panglima ditugaskan sebagai pengawal sultan dalam majlis adat istiadat yang biasanya diadakan di istana. Mengikut P.M. Yusuf, panglima ditugaskan menjadi kepalajalan apabila sultan berangkat.85 Pada keseluruhannya pemenintahan tnadisi yang diamalkan di Brunei sejak
8i 82 83 84 85
D. E. Brown, Ibid., him. 117. P. M. Yusuf, op. cit., him. 86. D. E. Brown, op. cii., him. 117. P. M. Yusuf, op. cit., him. 85. Ibid.,him.45.
33
dulu lagi telah menjadi sesuatu yang teradat semata-mata untuk mengukuhkan kesetiaan rakyat kepada raja. Bagi orang Brunei raja adalah teras dan tonggak negara. Raja menjadi lambang dan kuasa yang tertinggi bagi menjalankan pemenintahan yang berdasarkan pada kanun, syarak, resam dan adat. Dengan hal yang demikian lahinlah penasaan kesatuan dan perpaduan di kalangan rakyat untuk menyerahkan kuasa meneka kepada naja dengan syarat raja tidak boleh zalim kepada mereka. Kenyataan mi dapat dibuktikan danipada pendapat Haji Hashim Abd. Hamid yang mengatakan bahawa Persyaratan timbal balik inilah yang memungkinkan wujudnyajiwa Pnimodial loyalty yang selama mi belum lagi tencemar.~~KS Untuk mengukuhkan dan mempermudahkan lagi perjalanan pemenintahan tradisi, Brunei telah membentuk dan menyusun dengan begitu kemas adat istiadatnya. Bagi melicinkan lagi pemenintahan, Brunei telah melantik beberapa pembesar negara seperti yang telah pun dibincangkan tadi, dengan tujuan untuk mempereratkan hubungan rakyat dengan pemerintah, begitulah sebaliknya. Walau bagaimanapun ianya tidak sunyi danipada pencemaran dan pencerobohan apabila kemasukan British ke Brunei yang secara tidak langsung mengubah struktur sosial dan ekonomi orang Melayu.
LATAR BELAKANG SEJARAH EKONOMI BRUNEL

Brunei merupakan sebuah negara tua yang sudah wujud setanding kemasyhurannya dengan Sniwijaya di Sumatera, Melaka di Tanah Melayu dan negeni China. Kewujudan Brunei sudah pun nampak sejak abad pertama lagi berdasarkan sumber-sumber Cina dan Arab. Kemasyhuran Brunei lebih menonjol lagi apabila ia mencapai zaman keemasan pada abad ke-l6 selepas kejatuhan Melaka. Sebagai sebuah negara yang letaknya di pesisiran pantai barat Borneo, tidak hairan kalau Brunei menjadi sebuah negara yang menjalankan aktiviti-aktiviti perdagangan. Tambahan lagi Brunei sudah pun mempunyai hubungan politik yang begitu enat dengan negeni China. Kewujudan Brunei sebagai sebuah negara 17 Dengan pendagangan bertambah meningkat dengan adanya hasil kapur barus. kemasyhuran kapur barus inilah yang telah mengharumkan nama Brunei di merata-rata tempat dengan nama jolokan Negara Kapur Barus atau Mountain of Champor, selain nama Poni-Puni bagi onang Cina.
86
Haji Hashim bin Abd. Hamid i987. Meiayu islam Beraja: Rantai Kesinambungan Kebudayaan
87
Brunei, Seminar Antarabangsa, Bahasa, Kesusasteraan dan Kebudayaan Meiayu, Universiti Brunei Darussaiam, 38 Ogos, him. 40. Pokok kapur barus tumbuh di hutan-hutan tebai tropika, terutama di Puiau Borneo. Pokoknya
tumbuh di tanah-tanah tinggi terutama di alas bukit. HasH kapur barus boieh diperoieh dengan cara mengambii cecair yang seakan-akan gam yang keiuar daripada rekahan pokok ml. Meng-
34
SEJARAH. MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI
Hubungan perdagangan antara Brunei dengan negeri China sudah lama wujud sejak abad ketujuh lagi. Keadaan mi tenjadi adalah disebabkan orang Cina sudah tahu rahsia jalan laut antara negeri China dengan kawasan Asia Tenggara. Mereka telah datang ke Brunei dengan menggunakan jong atau tongkang, sambil membawa barang-barang dagangan sepenti emas, perak, sutena dan sutena tiruan yang berwarna warni, kain jarang (kasa), sutena tebal, kain berwarna lima dan kain asap. Barang-banang yang dibawa danipada negeni China mi kemudiannya ditukar dengan barang-barang tempatan seperti kapur banus, tanduk rusa, timah hitam dan putih, perhiasan gantung yang berjeia, gelang tangan yang diperbuat danipada gading, gincu, mangkuk atau pining danipada kayu, tembikar 55 hijau dan lain-lain. Peniaga Cina yang terkenal ketika itu ialah Pu-Lu-hsieh.
ikut iaporan Chau Ju Kua, kapur barus mi boich diambii dengan bermacam-macam cara. Orang ash akan pergi ke hutan, terutama di tempat yang di jangka banyak terdapat tumbuh pokok kapur barus. Apabiia mereka menjumpai kayu yang dipcrcayai banyak menghasiikan kapur tadi
baruiah pokok itu di tebang dan dipotong-potong. Kayu-kayu yang dipotong-potong tadi akan dibeiah-beiah untuk mengeiuarkan habiur atau Plum Fiower Camphor.
Hasil kapur barus yang diperoieh
mi diasing-asingkan
mcngikut mutunya. Pertama, kapur barus
yang kurang mutunya dipanggii Goid foot camphor. Kedua, kapur barus berupa pecahan daiam bentuk scrpihan dipanggii rice camphor. Ketiga, kapur barus yang bercampur dengan peibagai serpihan yang dipanggii grey camphor. Manakaia kapur barus yang dibersihkan daripada potongan-potongan kayu dipanggii camphor chips. Pada masa sekarang, pengusaha-pengusaha kapur barus akan memecahkan potongan-potongan kapur tadi menjadi potongan yang iebih haius, kemudiannya kapur barus mi dicampur dengan habuk-habuk kayu. Kapur barus yang bercampur tadi akan dimasukkan ke daiam bekas. Biasanya dimasukkan ke dalam belana atau pasu besar. Lepas itu ianya akan ditutup agar tidak dimasuki oich udara. Kapur barus yang digoreng dengan arang, wapnya akan bertukar daiam bentuk bungkah yang dipanggii Coiicct camphor. Kapur barus yang dihasiikan dcngan cara mi biasanya dijadikan perhiasan oieh kaum wanita. Manakaia minyak kapur barus mempunyai hau yang sangat harum, biasanya digunakan sebagai setanggi (kemenyan) atau minyak harum. Kcdua, cara iain untuk mendapatkan hasH kapur barus iaiah dengan cara menebang pokok kapur barus tadi oleh orang-orang yang berpengaiaman, biasanya mereka terdiri daripada orang Punan. Muianya niereka mengesan dengan cara menghidu batang pokok tadi untuk mempastikan bahawa pokok itu mengandungi kapur harus. Kaiau didapati ada hasH kapur barus di daiamnya baruiah pokok itu ditehang, kemudian dipotong-potong. Sehcnarnya banyak kawasan di Puiau Borneo yang dipcrcayai ditumbuhi pokok-pokok yang menghas,ikan kapur barus. Kenyataan mi jeias dihhat daripada tuhsan Fr. Pedro Veiio S. J. yang menulis pada tahun i685 sewaktu behau meiawat Brunei. Behau niengatakan Likewise with camphor, though the best is that found in Barang (Baram), Paytan (Paitan), Cahindangan (Kaindagan), and Labog (Labuk). (Lihat Robert NichoH, Chau Ju-Kua Camphor A. D. 225, Sources t~r the Early History of Brunei, him. 3. Rintisan Selarah Perniagaan Brunei-China. Berita. iii. 2, Bii. 5, Sept./Okt., 87, Kementerian Bciia dan Sukan, Brunei Darussaiam, him. 8.
88
35
Kemakmunan pendagangan Bnunei ketika itu meningkat ke taraf antarabangsa apabila Kota Batu telah menjadi pusat perdagangan. Keadaan mi telah menanik minat saudagar-saudagar hampin di keseluruhan Pulau Borneo untuk 59 Selain peniaga dan Pulau Borneo yang datang benniaga ke berniaga ke situ. Kota Batu, peniaga-peniaga dan Pahang, Terengganu, Kelantan, Siam, Kemboja dan Jawa juga datang berniaga ke sana. Mengikut laporan Marco Polo, seonang pengembara Itali yang telah melawat negeni China dan negeri-negeri di nantau mi menyatakan bahawa pada tahun 1291, perdagangan antana Puni dengan China benjalan dengan baik. Apabila saudagan-saudagar Cina sampai ke Puni, mereka akan menghadapkan pensembahan kepada naja Puni. Baginda juga akan turun ke pelabuhan dengan diiringi oleh pembesar-pembesar negana bagi mengalu-alukan kedatangan saudagan Cina.9 Cara perniagaan yang dijalankan ketika itu adalah melalui perundingan antara saudagar-saudagan Cmna dengan pembesan tempatan dalam menetapkan hanga barang. Onang persendinian tidak boleh menetapkan harga sesuatu barang tanpa kebenaran danipada meneka. Jadi bentuk penniagaan yang diamalkan ketika itu adalah secana monopoli antara pembesan tempatan dengan saudagar Cina. Berdasankan laporan Marco Polo jelas dilihat keterlibatan pembesar-pembesar negana dalam menjalankan aktiviti-aktiviti pendagangan tradisi. Keterlibatan meneka mi secara tidak langsung membeni kepencayaan yang penuh kepada orang Cina bahawa penniagaan mereka sentiasa tenjamin. Selain itu juga ia telah menampakkan kepada meneka betapa kemantapan ekonomi Bnunei ketika itu yang sentiasa diambil perhatian oleh golongan pembesan dan naja. Kemantapan ekonomi mi bentambah kukuh dengan penggunaan mata wang meneka sendmni yang dikenali dengan nama k~ieatau disebut juga dengan nama Pitis.t Wang syiling Cina mi telah dmgunakan pada tahun 7231425. Sementara mata wang tempatan yang digunakan ketika itu ialah dalam sebutan sekayu. Sekayu bernilai 14 sen. Nilai mi berdasankan nilai hanga kain asap yang diniagakan antara orang Cina dengan orang Bnunei.92
89 Kewujudan Kota Batu menjadi pusat perdagangan teiah dapat dikesan sejak abad ketujuh, iaitu zaman awai Dinasti Tang di China sehingga akhir abad ke-i7, apabiiajaian-jaian perdagangan di Asia Tenggara teiah musnah akibat kedatangan orang Barat.
90 Urusan pemiagaan yang dijaiankan antara saudagar-saudagar Cina dengan pembesar-pembesar Brunei diuruskan oieh Ketua Jurutuiis, Penoiong Jurutuiis, Penoiong Ketua dan Pegawai Su-
katan dan Timbangan. Peniaga-peniaga Cina akan menyambut kedatangan raja dengan men.iamu peibagai makanan dan minuman. Mereka akan menghadiahkan raja dengan pcibagai hadiah seperti kain sutera yang berwarna-wami termasuk payung mengikut tarafdan kedudukan
masing-masing.
9i
Sebeium mata wang Cina digunakan, orang Brunei menjaiankan perniagaan secara bertukartukar barang (sistem barter). Mata wang pertama yang digunakan oich orang Brunei terdiri danpada karang-karangan iaut seperti kuht siput. (Lihat Saran Singh The Coinage of the Suitanate of Brunel, Brunei Museum journal, 1980. him. 89). 92 Rintisan Sejarah Pcrniagaan Brunei-China, him. 8.
36
SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNE!
Kesan hubungan perdagangan antana negeni China dengan Bnunei ketika itu boleh dilmhat pada masa mi berdasarkan tinggalan-tinggalan sejanah dan kesankesan ankeologi yang banu ditemui. Contohnya manik-manik dan tembikan Cina yang masih boleh didapati di Kota Batu. Dan contoh mi dapat dikesan bahawa pecahan-pecahan tembikan itu adalah kesan peninggalan dan zaman Sung dan Ming. Manakala manik-manik yang pelbagai bentuk dan nupa yang dibuat danipada hasil tangan orang Cina boleh didapati daripada orang Munut, Kenyah 93 dan Kayan. Kemajuan pendagangan antara negeni China dengan Puni (Brunei) semakin bentambah maju pada masa pemenmntahan Dinasti Sung lagi. Kemajuan mi adalah dipengaruhi oleh beberapa fakton yang saling berkait antara satu dengan yang lain. Pentama orang Cina sudah mengetahui jalan pendagangan dan pelayanan ke Asia Tenggara lebih awal lagi sejak zaman Knistian. Mengikut setengah-setengah ahli sejarah, wujudnya jalan pendagangan mi adalah lebih awal lagi danipada apa yang dijangkakan, kenana kedapatan sebelum wujud hubungan perdagangan secana pensendinian yang dilakukan oleh pihak-pihak tententu.94 Kemajuan pendagangan mi semakin meningkat lagi apabila penganuh dan kuasa Cina sudah semakin meluas di Laut China Selatan dan kawasan nantau mi pada ketika itu. Peluang mi telah dimanfaatkan oleh orang Cina untuk berdagang dan benhubung terus dengan negara-negana di nantau mi dengan lebih dekat lagi, terutama pada pentengahan abad ke-13. Keadaan mi bertambah makmur lagi bila wujudnya dasar Dinasti Sung yang menggaiakkan perkembangan pendagangan antana negeni China dengan negara-negara di kawasan Asia Tenggara. Kesan-kesan lanjut adanya hubungan perdagangan antara onang Brunei dengan Cina, boleh dilihat danipada hasil can gali yang terdapat di beberapa tempat di Brunei. Misalnya barang-banang dagangan bekas peninggalan kerajaan Yuan pada tahun 1368 masih boleh ditemui. Begitu juga bekas peninggalan kerajaan Ming semasa pemenintahan Maharaja Yuan Lo pada tahun 1402 yang menggalakkan ekspedisi perdagangan dengan kawasan Asia Tenggara. Buktinya ialah dengan penghantaran bebenapa ekspedisi Cina yang diketuai oleh Ying Chin (1402) dan Cheng Ho (1405) ke Melaka. Dasar perdagangan yang digalakkan oleh maharaja China mi secara tidak langsung melibatkan perkembangan pendagangan di Brunei. Bukti yang jelas ialah terjumpanya bekas-bekas pecahan pinggan mangkuk (tembikan) dan barang-barang dagangan lain yang dibawa oleh onang Cina ke Brunei. Contohnya ialah penemuan seramik Cina pada tahun 197778 yang dipercayai bekas kepunyaan Dinasti Sung yang mempunyai ukiran berwanna biru. Manakala ukiran yang benwarna putih adalah senamik tinggalan Dinasti Ming. Seramik-senamik mi masih boleh didapati di Terusan Ku93
94
Metussin Oman dan Dato P. M. Shariffuddin 1978. Distributions of Chinese and Siamese
Ceramic in Brunei, The Brunei Museu~nJournal, Bii. 2, hIm. 62. Ibid.
37
SEJARAH BRUNEi MENJEI,ANG KEMERDEKAAN
pang, satu kawasan di tepi sungai Brunei, kira-kina tiga batu dan Bandar Sen 95 Begawan. Hubungan dagang mi bukan sahaja dilakukan oleh onang Cina, malah orang Siam turut bendagang dengan onang Bnunei iaitu sezaman dengan Dinasti Ming. Hubungan mi tenbukti dengan terjumpanya kesan-kesan tinggalan ankeologi barang-barang dagangan orang Siam yang dibawa dan Swankhalok bersamasama barang-barang tembikar Cina, seperti batil-batil besan dan pasu bunga Yuan yang didapati di Kampung Kuilap dan Kampung Kilanas. Mengikut Wang Gungwu, hubungan pendagangan antara Bnunei, Siam, dan Cina adalah kerana adanya hubungan tiga segi antana ketiga-tiga kawasan mi. Pertama, hubungan dagang antana Siam, Champa dan Patani di tanah besan dan pantai barat laut Borneo. Kedua hubungan dagang antara pantai Melaka, Sumatena dan Jawa. Ketiga ialah hubungan dagang dengan Kepulauan utana Filipina. Kawasan pentama dan kedua merupakan dua kawasan yang aktif menjalankan aktiviti-aktiviti perdagangan berbanding dengan kawasan yang ketiga yang selalu dihubungi oleh saudagan-saudagan daripada Kwangtong dan Fukien.95 Penganuh yang besan yang mempengaruhi sosioekonomi orang-onang Brunei dalam kegiatan perdagangan irti pada abad ke-i5 ialah lahirnya beberapa onang sultan yang giat menjalankan aktiviti-aktiviti yang sama sambil memperluaskan kuasa dan penaklukan Brunei di luar dan negeri Bnunei sendiri. Buktinya ialah ekspedisi yang dilancarkan oleh Sultan Bolkiah, sultan yang kelima yang gemar melakukan ekspedisi pelayaran sambil berniaga. Kegiatan baginda mi secana tidak langsung telah mempenluaskan pengaruh dan jajahan taklukan Bnunei hingga ke kepulauan Filipina. Nama baginda telah menjadi terkenal hampir ke selunuh Pulau Borneo dan Filipina dengan nama Nakhoda Ragam. Penglibatan golongan atasan (raja) mi dalarn kegiatan perdagangan telah memberangsangkan lebih luas lagi penkembangan pendaganan tnadisi pada peningkat awal. Kegiatan pendagangan yang dilakukan oleh golongan pembesan-pembesan mi bertambah maju tenutama dalam zaman pemenintahan Sultan Hassan. Baginda telah memperkenaikan sistem pendagangan yang lebih tenatun iaitu menggubal undangundang kanun negara mengikut hukum-hukum Islam. Bagindajuga melantik beberapa orang pembesan-pembesar negara seperti Pengiran Syahbandar untuk mengendaiikan unusan perdagangan, bagi mempastikan keselamatan dan kesejahtenaan saudagar-saudagan yang berniaga di Brunei. Bukan itu sahaja baginda telah melaksanakan hukum sukatan dan timbangan yang dipanggil hukum gantang dan cupak bagi mengelakkan benlakunya penipuan dan pengambilan nba.97
95 /bid.,him.6i. 96 Wang Gungwu i959. A Short History oft/ic Na,,vang Chinese. Singapura: Eastern Universities Press Ltd., him. 8. 97 Pehin Orang Kaya Ratna Diraja Dato Sen Utama Awang i-ij. Md. Zain bin Haji Seruddin i984. Kemasukan I.vla,n dan kesannya di Brunei. Brunei: Jabatan Hal Ehwai Ugama Brunei, him. 17.
38
Pada peningkat penmulaan, penglibatan golongan pembesar mi dalam aktivmti-aktivitm pendagangan tidaklah begitu jelas. Keadaan mi wujud adalah disebabkan meneka lebih menumpukan aktiviti-aktiviti pelayaran semata-mata. Meneka lebih menumpukan soal kecekapan dalam mengendalikan kapal-kapal layan mereka sepentm mempelajari penjalanan bintang-bintang, air pasang sunut, angin dan sebagainya. Meneka yang mengendalikan pelayanan mi dipanggil nakhoda. Lama-kelamaan oleh sebab aktiviti pelayanan mi lebih bernilai, mereka telah membawa barang-barang dagangan yang tendini danipada banang-barang tempatan ke luan negeni sebagai banang-banang tukanan atau dagangan apabila meneka singgah di satu-satu pelabuhan asing. Kalaupun tidak banang-banang sebagai banang dagangan sekunang-kunangnya sebagai banang tukanan bagi mendapatkan banangbarang kepenluan meneka dalam pelayanan. Aktiviti sedemikian secara tidak langsung melibatkan mereka dalam pendagangan. Contoh yang jelas ialah Sultan Bolkiah sendmni yang juga sebagai nakhoda, yang mengendalikan kapal baginda sendini semasa menyusun pantai Borneo hingga ke Filipmna. Mengikut Nicholas Tanling, penglibatan golongan pembesan dalam aktiviti 95 Kenyataan mi sesuai pendagangan mi hanya lebih ketara pada abad ke-19. dengan pendapat D.E. Brown yang mengatakan In nineteenth century Bnunei the control of trade remained largely in the hands of the nobility.99 Kedua-dua pendapat mi sebenarnya masih lagi diragukan kerana meneka tidak mengkaji begitu mendalam tentang kegiatan para pembesar mi dalam mengendalikan aktiviti pendagangan. Kedua-dua meneka hanya mengkaji di sekitan abad ke-19 sahaja, tanpa mengkaji lebih jauh lagm. Seperti yang sudah maklum, aktiviti pendagangan yang sudah lama wujud sejak Sultan Bolkiah lagi, malah penglibatan mereka lebih awal danipada itu, iaitu sejak adanya hubungan pendagangan antana Puni dengan negeni China. Walau bagaimanapun penglibatan mereka mi tidaklah begitu menonjol sepenti peranan yang dimainkan oleh golongan saudagan, contohnya dalam hubungan perdagangan antara Brunei-China pada abad ketujuh. Aktiviti perdagangan yang dikendalikan oleh golongan pembesan mi lebih ketana lagi pada abad ke-16 dan 17, apabila Brunei dipenintah oleh Sultan Hassan. Pada abad mi Bnunei sudah mempunyai hubungan pendagangan dengan Melaka, Filipina, Jawa, Siam dan Kemboja. Buktinya mengikut laporan onang Pontugis bahawa sudah ada hubungan antara Melaka dengan Brunei. Kenyataan mi adalah berdasankan danipada laponan Rui de Bnito Patalim, ketua gabenor Melaka kepada Raja Manual I (Raja Portugis) bahawa pada 6 Januani 1514, tendapat tiga buah kapal dagang danipada Brunei membawa batu-batu penmata dan hanang-banang makanan. Penniaga yang mengendalikan urusan pendagangan mi tendini danipada orang Moon (Arab). Meneka mempenkenalkan din meneka
98 Tarhng, Britain: The Brookes and Brunei, him. 5. 99 D. E. Brown, op. cit., him. 63.
39
SEJARAH BRUNEL MENJELANG KEMERDEKAAN
dengan panggmlan Lucoes (Brunei). Sementana naja mereka ketununan onang Pagan. ~ Danipada laponan di atas jelas sekali bahawa onang Bnunei sudah pun menjalankan aktiviti-aktiviti pendagangan dengan Melaka. Meneka juga sempat mempenkenalkan naja mereka kepada orang Portugis sebagai penaung kegiatan perdagangan in Walaupun peranan sultan tidak begitu jelas dalam aktiviti pendagangan, sekunang-kunangnya baginda adalah sebagai utusan bagi mempenkenalkan negeri mi kepada negana luan. Untuk mempenenatkan lagi hubungan pendagangan antara Melaka dengan Bnunei, maka pada tahun 1514 Sultan Brunei telah menghadiahkan 3 kati 7 tahil kapur barus bensama-sama dengan lilin lebah kepada naja Pontugis. Tidak ketinggalan juga dalam kesempatan mni, Penginan Temenggung melalui kapal penibadinya telah menghadiahi naja Pontugis dengan hadiah yang sama. Mengikut Suma Oriental yang ditulis oleh Tome Pires, bukan golongan atasan sahaja yang membuat hubungan pendagangan dengan Melaka, bahawa saudagar-saudagan golongan pentengahan juga berulan{ alik benniaga dengan Melaka. Meneka membawa banang-banang dagangan sepenti daging, ikan, beras dan sagu di samping membawa emas yang benmutu rendah, kapun barus, him 102 dan madu lebah. Untuk memgemaskinikan sistem pendagangan pada masa itu supaya lebih teratun lagi, para pembesar negana telah mempenkenalkan bebenapa sistein cukai tradisi kepada golongan tertentu bagi kepentingan meneka, sebab golongan milah yang menguasai kebanyakan ekonomi negana ketika itu. Contohnya cukai dagang, menupakan cukai yang dipenkenalkan kepada peniaga-peniaga yang benniaga di negeni mi. Cukai senah dan cukai basuh betis (kaki) menupakan cukai yang dikenakan ke atas kaum bumiputena oleh golongan penginan atau ketua daenah yang telah melawat ke daenah yang mereka kuasai. Sementara cukai bungkar sauh pula merupakan cukai yang dikenakan kepada nakhoda kapal (saudagan) apabila kapal-kapal meneka mula meninggalkan pelabuhan. Akhir sekahi cukai tolong, menupakan cukai yang dikenakan oleh golongan bangsawan ke atas anak buah mereka apabila keluanga meneka mengadakan sesuatu majlis kenduni kendara.3 Hasil kegiatan pungutan cukam in jelas menupakan sumben atau hasil punca pendapatan golongan pembesan. Mengikut D.E. Brown golongan pengiran inilah yang mengawal dan memonopoli tenus sebanang perdagangan yang dijalankan oleh saudagar-saudagan, di samping meneka menjalankan jentera pentadbinan tradisi.
iOO Robert Nichoii i975. European Sources fhr the History of the Sultanate of Brunei in the sixteenth century. Brunei: Museum Brunei, him. 4. i0i Ibid., him. 5. i02 ibid., him. 5. i03 Tarhng, 0/). cit., him. 5.
40
Walaupun kegiatan pendagangan dikuasai oleh golongan bangsawan, kegiatan mereka mi hanya tenhad kepada kawasan yang meneka kuasai sahaja. Di sini meneka tidak bebas sepenti kegiatan yang dijalankan oleh golongan saudagan. Keadaan mi wujud disebabkan meneka tenkongkong dengan tugas meneka sebagai pemerintah dan pentadbir. Aktiviti perdagangan hanya menupakan sumber pendapatan sampingan. Walau bagaimanapun campur tangan meneka dalam aktiviti perdagangan mi tidak dapat dinafikan sama sekali. Seandainya seonang pembesar itu benar-benar tidak menjahankan kegiatan perdagangan dengan secana langsung, mereka boleh juga menambah hasil pendapatan meneka dengan cara pengutipan cukai. Contoh yang jelas ialah cukai dagang. Sementana itu sultan dan pengiran syahbandar menupakan golongan yang mempunyai kuasa mutlak secara langsung kepada kegiatan perdagangan. Mereka boleh mewanisi atau mengisytiharkan sebagai pewanis pendagangan seandainya berlaku knisis dalam kegiatan pendagangan mi. Keadaan mi wujud disebabkan mereka adalah sebagai pengawal atau pegawai tentinggi dalam mengawal apa juga aktiviti perdagangan. Kenyataan mi dapat dibuktikan semasa Iawatan F. Magellan ke Bnunei pada bulan Julai 1521 daham ekspedisi mereka mengehilmngi dunma. Sebelum meneka mendaratkan kapal meneka ke Brunei dalam 54 tujuan pendagangan, mereka tenlebih dahulu mendapatkan kebenaran sultan. Golongan peniaga bmasa yang bukan terdini danipada golongan bangsawan atau pembesan negana, meneka tenhibat secana langsung dalam kegiatan perdagangan. Contohnya yang jelas ialah Nakhoda Manis yang menjalankan perniagaannya danm satu negeni ke satu negeri yang lain, sehingga dia memperoleh keuntungan yang berlipat ganda. Mengikut D.E. Brown, golongan bmasa mi walaupun meneka bebas menjalankan kegiatan perdagangan, meneka masih tenikat lagi dengan golongan pembesan, seperti yang dibincangkan di atas tadi. Biasanya mereka tenlebih dahulu memperoleh kebenanan danipada wakil-wakil pengiran yang mengawasi kegiatan perdagangan di daenah atau tempat mereka menjalankan kegiatan pendagangan itu.tDan kenyataan mi, golongan peniaga biasa adalah merupakan sebagai alat atau ejen golongan pembesar dalam mengaut keuntungan danipada hasil perniagaan tnadisi mi. Kebebasan golongan bumiputena untuk menjalankan aktiviti perdagangan mi bengantung kepada kesanggupan mereka untuk membayar cukai yang telah ditetapkan oleh golongan penginan atau pengawas pendagangan. Mengikut James Brooke, pana pedagang berjaya mengelakkan penguasaan perdagangan danipada golongan bangsawan dengan benurusan tenus dengan pihak benkuasa
04 Robert Nicholi, op. (it., him. 15. i05 Nakhoda Manis merupakan cenita lisan yang dituturkan dari muiut ke muiut. Namun demikian eenita tersebut adaiah sebagai bukti bahawa kegiatan perdagangan dijaiankan oieh goiongan
biasa.
106 D. E. Brown, op. cit., him. 64.
41
7 tempatan yang ada di antaranya bukan gohongan bangsawan. Sikap monopoli golongan bangsawan daham aktiviti perdagangan mi memang tidak disenangi oieh bebenapa golongan pedagang yang ingin bebas menjalankan aktiviti pendagangan mereka danipada dipenganuhi oleh golongan mi. Malah meneka seboleh-bolehnya mengelakkan din danipada membayar cukai yang dikenakan ke atas meneka. Contohnya golongan peniaga dan Kampung Bunung Pingai yang enggan membayar cukai kepada pemenintah. Tindakan meneka mi cukup menimbulkan kemanahan Penginan Muda Hassim pada tahun 1840, kenana behiau menyedani tindakan pedagang bebas mi akan mengunangkan pendapatan danipada cukai kepada golongan bangsawan.IOS Walau bagaimana cara pun yang dilakukan oleh meneka untuk mempenoheh kebebasan pendagangan mi namun meneka masih juga dipenganuhi dan dikongkong oleh golongan bangsawan tadi, sebab sudah menjadi tradisi bahawa gohongan bangsawan .~.. npunyai kuasa mutlak dalam mengawal kegiatan perdagangan tnadisi. tJntuk mehicinkan pengutipan cukai yang dikenakan oleh golongan bangsawan mi kepada saudagan atau peniaga, bebenapa orang wakil pemungut cukai telah dihantik. Mereka ditugaskan untuk mengutip cukai di tempat yang diarahkan oleh meneka. Biasanya kuat kuasa mengutip cukai mi hanya terhad kepada satu-satu kawasan yang dikuasai atau dipenintah oleh pengutip cukai (golongan penginan). Hasil kutipan cukai mi akan disenahkan kepada penginan atau penguasa pendagangan yang biasanya mempunyai pejabatnya di kawasan bandan. Satu perkana yang menanik dalam sistem pemungutan cukai tradisional mi ialah cana atau keberkesanan cukai-cukai mm dikutmp. Kebenkesanannya mi tenletak kepada jauh atau dekatnya kawasan yang bakal dikutip cukainya. Seandainya kawasan yang hendak dikutip cukam itu dekat dengan bandar atau mudah dihubungi oleh wakil pemungut cukai, maka pemungutan cukai itu akan benjalan dengan lancan dan sempunna dan tmdak benlaku apa-apa penyelewengan. Sebaliknya kawasan yang jauh dan sukan dihubungi, maka hasil pemungutan cukai tidak akan memuaskan sebab kenja-kenja pemungutan tidak benjalan dengan lancar dan sempunna. Keadaan mi wujud disebabkan oieh kuasa dan penganuh pengiran (penguatkuasa cukai) tadi benkunangan di kawasan tensebut. Keduanya ia tidak mendapat penhatian yang penuh danipada penginan tadi (pemenintah). Mengikut D.E. Brown pegawai yang ditugaskan untuk mengutip cukai mi biasanya tendini danipada onang Islam, wahaupun ianya tidak semestinya orang Melayu. Contohnya pemungut cukai di Sanawak. Wakil pengiran terdini danipada onang Melayu Sanawak. Sementana di Borneo Utana adaiah diwakilkan kepada orang Islam Filipina yang bentugas mengawal pendagangan.~ Begitu juga dengan cukai-
107 Ibid.,him.64. i08 Ibid., him. 64.

i09 Ibid., him. 65.
42
SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEL
cukai yang dikutip daripada masyanakat Melayu yang mendiami di pesisinan pantai, cukamnya dikutip oleh onang Melayu sendirm. Bagi kawasan pedalaman pula, cukamnya akan dikutip oleh ketua suku atau Menteni Danat itu sendini. Kadang-kadang pula kedapatan cukai-cukai itu dikutip oleh pengiran itu sendiri bagi cukai-cukai yang dikenakan ke atas anak buahnya, atau peniaga di bawah kekuasaannya. Contohnya ialah cukai dagang. Pengmran tenlebih dahuhu mengutip cukai-cukai berkenaan sebelum penmaga itu dibenarkan pergi atau meninggalkan pelabuhan. Setelah cukai-cukai dibayan, barulah peniaga itu bebas menjalankan perniagaannya. Tujuan golongan pengiran mi berbuat demikian adalah untuk memastikan bahawa cukai-cukai mtu telah dikutip bagi mengelakkan penipuan atau rasuah. Dalam pendagangan tradisi, sepenti juga dengan pentadbiran moden, barangbanang buatan tempatan biasanya tidak dikenakan cukai, kecuali banang-banang yang didatangkan dan luan negeni. Contohnya barang-banang yang dibuat danipada kawasan pantai banat Borneo tidak dikenakan cukai sebab kawasan itu diiktiraf sebagai pendagangan dalam negeni. Bagi pemodal atau pengusaha tempatan, meneka menupakan golongan yang banyak menghasilkan barang-banang tradisi tenutama bagi banang-barang yang dipenbuat danipada basil pentukangan tangan, sebagam sumben mata pencanian meneka, sekali gus sebagai banang-banang dagangan, selain basil pertanian dan hutan. Antara penusahaan yang diusahakan oheh masyanakat Melayu tradisi ialah perusahaan pertukangan penak, tenunan, anyaman dan sebagainya. Perusahaan membuat penahu nelayan dan penahu layan yang biasa digunakan di perainan Bnunei juga diusahakan. Kedua-dua penusahaan mi masih diusahakan sampai kini, di samping penusahaan kecil yang lain. Kegiatan perusahaan kraftangan, ukin mengukin tenutama banang-banang yang diperbuat danipada tembaga, emas dan perak telah benmula sejak pemenintahan Sultan Bolkiah.Mengikut Ak. Sabni Pg. Mohammad, perusahaan ternbaga yang diusahakan di Brunei telah menanik minat onang Cina sejak tahun 511 lagi iaitu sezaman dengan perusahaan membuat kapal yang diukin dengan pelbagai bentuk ukiran yang menanik. Penusahaan tembaga telah dijadikan penusahaan tradisi yang menjadi wanisan tunun-temurun. Mengikut laporan Antonio Pigafetta, seonang penulis dan ahli pelayanan bangsa Itali yang telah melawat Bnunei pada tahun 1521, telah sempat melaponkan bahawa alat-alat bunyi-bunyian yang digunakan ketika itu terdini danipada alat-alat yang diperbuat danipada Penusahaan tembaga ke-19.
110 iii
mi
telah menjadi penusahaan yang penting pada abad
Lamat Jaafar, Pertukangan Tembagadi Brunel, Bahana, Julal/Sept. 1979, him. 18. Ak. Sabni Pg. Muhammad. Brunei Brass (Tarikhnya tidak dinyatakan), him. i. 112 Lamat Jaafar, op. cit., him. 18.
43
Selain perusahaan tembaga, perusahaan membuat kapal-kapal layan dan kapal dagang yang digunakan untuk berniaga teiah wujud ketika itu. Kapal-kapal mi diukin dengan ukinan yang menarik hasil dan kemahinan orang-orang 3 Bnunei apda masa itu. Satu lagi penusahaan tradisi yang setanding dengan kedua-dua penusahaan tadi ialah penusahaan bentenun kain yang diusahakan di numah-numah pensendirian, tenutama bagi penduduk yang tinggal di sekitar Kampung Ayen seperti Kampung Lurung, Sikuna, Kampung Sungai Kedayan, Kampung Burung Pingai dan Kampung Bukmt Salat.4Bentenun kain secana tradisi memenlukan kesabaran dan ketekunan. Biasanya kain-kain yang dihasilkan mempunyai mutu yang tinggi kenana kain yang ditenun disularn dengan benang emas selain benang biasa. Contohnya ialah kain si pugut, pucuk rebung dan lain-lain. Kain tenun mi menjadi salah satu dan barang dagangan yang di bawa keluan negeni sebagai banang-barang dagangan. Penusahaan kecil-kecil yang lain juga diusahakan sepenti penusahaan membuat kapun. Perusahaan mi dipenoleh danipada kuhit-kulit kenang laut. Pada awal abad ke-20 penusahaan mi benkernbang menjadi penusahaan membuat cat rurnah.5 Perusahaan membuat gula apung atau gula anau, menupakan penusahaan gula tradisi. Gula mi dipenolehi danipada pokok nipah yang tumbuh di tepi-tepi sungai Bnunei. Untuk mernpenolehinya ialah dengan cara memasak buah apung sehingga menghasilkan gula. Gula apung merupakan saiah satu bahan-bahan yang dicarnpunkan untuk membuat makanan atau kuih-kuih tnadisi.6 Pada abad ke-20 gula mi sudah berkunangan kenana sudah diganti oleh gula pasin. Selain membuat guha apung, penusahaan gula gelagah (tebu) juga diusahakan tenutama di Karnpung Benibi, Mata-Mata dan Tungku. Guha mi digunakan untuk dicampun dengan rninuman sebelum rnenggunakan gula biasa. Penusahaan lain ialah mernbuat kayu anang, belacan dan ganarn. Kesernua penusahaan mi berkunangan pada awal abad ke-20, kerana Brunei sudah dilanda pemodenan. Mereka lebih suka bekerja dengan kenajaan danipada mengusahakan penusahaan tnadisi mi. Kedua, adanya banang-banang atau bahan-bahan makanan ganti yang lebih baik yang lebih mudah didapati. Hasil-hasil penusahaan di atas dijadikan bahan-bahan dagangan daham penusahaan tnadisi yang disalunkan meialui beberapa cana perdagangan tradisi yang diamalkan di negeni mi. Saiah satu danipadanya ialah Mengaiu.7 Mengalu
1i3 Ak. Sabni Pg. Muhammad, op. cit., him. 1. 114 Rukiah Md. Saiieh 1980. Perusahaan Bertenun Kamn di Brunei, Bahana, Jan/Mac. i 15 Zahari Hj. Mohammad Noor 1981. Perusahaan Membuat Kapur dan Kegunaannya, Berita Muzium, Jii. 3, Bii. 4, Okt.IDis, him. 64. i 16 Zahari Haji Mohammad Noon 1982. Perusahaan Membuat Guia Anau di Kg. Menunggui, Berila Muzium, Bii. 1, Jan/Mac, him. 66. ii 7 Rush Mumi 1981. Mengaiu antara Cara Perkerjaan Lama di Brunei, Bahana, Juiai, him. 21.
44
SEJARAH. MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEi
adalah merupakan salah satu conak perdagangan tradisional yang diamalkan di penainan sungai Brunei yang diusahakan oheh peniaga-peniaga Melayu. Sejarah wujudnya pendagangan tradisi mi sudah bermula sejak 500 tahun dahulu. Perniagaan mi bukan sahaja diwanisi oleh orang Melayu rnalah juga diarnalkan oleh orang Arab yang bentujuan untuk mengernbangkan agama Islam sambil menjalankan aktiviti pendagangan di kawasan pedalaman, di hulu sungai Bnunei. Perniagaan Mengalu mi beropenasi dengan cana membonong (memajak) dengan mernbeli bebenapa barang-barang dagangan daripada pernbekal, kemudian banang-banang itu ditukan atau dijual dengan membehi banang-banang hasil tanaman onang-orang kampung di pedalaman yang tinggal di sepanjang sungai Bnunei. Barang-banang yang diedankan tadi dijual kepada golongan padian, iaitu satu lagi corak perniagaan tradisional. Peniaga-peniaga yang menjalankan bentuk aktiviti-aktiviti mi dipanggil pengalu. Biasanya pengalu tendini danipada kaum lelaki dan ada juga sebahagiannya tendini danipada kaum wanita. Banangbarang yang diniagakan tendini danipada ikan kening, kenang-kenangan, banangbarang keperluan dapur dan pakaian. Kadang-kadang pengalu membeli ikan yang banu ditangkap danipada kaum neiayan. Kemudian ikan itu dijual di pedalarnan setelah dirnasinkan. Keadaan mi wujud disebabkan perjalanan menyusun sungai Brunei memakan masa yang lama dan lambat, maka adalah sukar bagi meneka membekalkan ikan-ikan yang rnasih segar. Mereka juga membekalkan kuih-muih tradisional seperti makanan cincin, sapit, penyenam, ardam, kunipit, koya, madu kesitat dan lain-lain. Semua nama kuih-muih mi menupakani makanan tradisi ketika itu. Selain mengalu, Padian juga menupakan satu lagi corak penniagaan tradisi yang hampir senupa dengan perniagaan mengalu. Cuma penbezaannya, padian dijalankan di sekitar Kampung Ayen. Kedua, kebanyakannya aktiviti perniagaan mi dijalankan kaum penempuan yang separuh umur. Meneka memakai topi besar dengan mendayung sebuah perahu kecil. Meneka akan bendayung dan sebuah rumah ke sebuah rumah yang lain untuk menjual basil dagangan meneka, terutama apabila air sedang pasang. Kebiasaannya sebehum mereka benniaga, mereka akan benkumpul dan membuat beberapa kelompok. Tujuan meneka benbuat demikian adalah untuk mendapatkan banang-banang dagangan danipada peraih atau pengalu-pengalu yang pulang dan mengalu. Meneka juga akan membonong basil tangkapan ikan yang dipenoieh oleh kaum nelayan untuk dijual kepada pelanggan meneka di sekitar Kampung Ayer. Antara hasil banangan yang biasa mereka jual ialah sayun-sayuran, buah-buahan, ubi kayu, sagu, ikan dan lainlain. Mengikut sejarahnya, corak padian mi benmula sejak wujudnya Kampung Ayer yang pentama di sekitan Kota Batu pada abad ke-15. Kenyataan mi dapat dilihat danipada laporan Pigafett~yang pernah melawat Brunei pada tahun 1521, yang mengatakan apabiha air pasang, peniaga wanita akan mengayuh sampan di
45
8 sepanjang pekan untuk menjual banang kepeniuan. Kewujudan padian adalah sesuai dengan keadaan Bnunei ketika itu, kenana pekan Bnunei ietaknya di Kampung Ayer. Jadi tidak hairan dengan ketiadaan pasar yang tetap sepenti pasar tamu atau pasan minggu sebagaimana yang ada pada han mi, maka sudah menjadi kewajipan meneka untuk mengambil ahih 1:~arpasar yang sedemikian. Gambaran yang jelas daham kehidupan inasyaiakat padian mi boieh dihihat sepenti pasan tenapung di Thailand. Banyak lagi aktiviti-aktiviti pendagangan tradisi yang masih diamalkan di negeni mi, umpamanya mengusahakan hasil-hasil hutan sepenti notan, sagu, kayu bakau, daman dan lain-lain lagi. Contoh-contoh mm rnerupakan penusahaan ternpatan yang diusahakan oleh pihak pensendinian. Penusahaan mi tidaklah begitu tenkenal sepenti usaha-usaha perniagaan yang telah dibincangkan di atas tadi. Dalam unus niaga pada peningkat penmulaan, seperti yang diarnalkan oleh negara-negana lain, meneka mengamalkan sistern pentukaran barang pada awalnya, iaitu pertukanan banang sama barang yang bersesuaian dengan kehendak dan keadaannya. Kemudian keadaan mi benubah apabila ada negana yang hebih bertamadun mempenkenalkan sistem penggunaan mata wang seperti negeni Arab, India dan China. Keadaan mi telah mempenganuhi dan menubah sistern perniagaan tradisi di Brunei. Mereka telah mula menggunakan mata wang dalam urus niaga di negeni mi. Mengikut Saran Singh, Bnunei telah menggunakan mata wangnya yang pertama yang dipenbuat danipada gangsa dan tembaga. Keduadua logarn mi sebenarnya telah lebih dulu diperkenalkan oleh orang-onang Cina sebagai mata wang yang sah digunakan. Kenyataan mi dibuktikan oleh belmau danipada kesan-kesan tinggalan ankeologi yang tendapat di negeni mi.9 Sebelum penggunaan rnata wang gangsa dan tembaga sebagai wang yang sah di negeni in onang-onang Cina telah mernpenkenalkan mata wang pitis dan kue,2sepenti yang teiah dibincangkan dahulu. Duit-duit syiling mi menupakan mata wang yang mula-mula diperkenalkan di negeni mi semasa hubungan Brunei dengan China pada tahun 7231425. Bentuk mata wang pitis adalah pipih, bulat dan berwanna kuning. Sementana mata wang kue juga mernpunyai bentuk yang sama tetapi tendapat satu hubang empat segi di tengah-tengahnya dan bertulisan Cina. Selain rnata wang Cina yang sah digunakan di Brunei, Brunei juga mempenkenalkan wang besi sebagai duit syiling dengan nilai yang nendah, sebab besi bukanlah satu logam yang bermutu tinggi. Nilai wang mi dikina satu mci persegi sarna dengan satu ninggit.2
ii 8 Abdul Latif Haji Ibrahim i 970. Padian its market and the women vendors, The Brunei Museum Journal, iii. 2, Bii. 1, Muzium Brunei, him. 39. i i9 Saran Singh, op. cii., him. 89. i20 Abdul Latif Haji ibrahim 1982. A Short Note On Some Oid Brunei Money. The Brunei Museum Journal, iii. 5, Bii. 2, Muzium Brunei, him. i2. i2i Ibid., him. i3.
46
Pada abad ke-16 semasa hubungan Sepanyol dengan Bnunei, Bnunei telah menggunakan mata wang mereka. Pada saat inilah penganuh barat mula menesap ke dalam pendagangan tradisional Brunei. Buktinya dapat dilihat daripada laponan Bennandt Langhenex seonang ahli pelayanan Belanda yang mengatakan bahawa their value as on Spanish Dollar being equal to 2000 pieces of the brass 22 Daripada kenyataan mi nampaknya nilai mata or copper cash coins of China. wang Sepanyol lebih benharga berbanding dengan nilai mata wang Cina yang sudah lama digunakan di negeni mi. Selepas kejatuhan Melaka wang-wang Arab, Pansi dan India tehah juga dipenkenaikan di negeni mi kerana tendapat banyak saudagan-saudagar Islam yang benniaga di negeni mm. Bagi mengatasi kemasukam mata wang asing dan masalah penukarannya di negeri mi, maka pada tahun 16001620, Bnunei telah menggunakan mata wangnya sendiri dalarn bentuk wang syiling. Mata wang mi dipenbuat daripada timah dengan logo Pengiran Bendahara X Raja Dungu Muhammad iaitu Sultan Bnunei yang kelapan dan kesembilan.23 Mata wang mni dikenal dengan nama Kawi. Besannya adalah kina-kina 16 mm hingga 37 mm ukunan keliling. Sementana mata wang yang diperbuat danipada timah hitam benbentuk bulat bertarikh 1285 H. (1868) telah digunakan semasa pemenintahan Sultan Abdul Mumin (18521885) dengan ukunan 24 mm dan 30 mm ukunan keliling. Kemudian diikuti pula oleh mata wang perak bennilai 1 sen bentanmkh 1304 H. (1887) yang digunakan oleh Sultan Hashim Jalilul Alam Aqamuddin (18851906). Akhirnya wang tempatan mi tenus berubah, mengikut anus kemajuan penkembangan ekonomi, sehinggalah kedatangan British secana Iangsung mencampunm penkembangan ekonomi negeni mi pada tahun 1906 Brunei secana langsung menggunakan mata wang British sebagai mata wang rasmi di negeni mi.
CAMPUR TANGAN ORANG BARAT DALAM SOSIOEKONOMI ORANG MELAYU BRUNEI DAN KESANNYA SEJAK ABAD KE-16 HINGGA TAHUN 1900
Sehepas sahaja kejatuhan Melaka sebagai sebuah empayan Melayu yang tenagung di nantau mi pada abad ke-16, pusat penkembangan agama Islam dan Pendagangan telah benpindah ke Bnunei.24 Keadaan mi wujud adalah disebabkan saudagar dan pendakwah Islam yang kunang senang dengan cana pentadbinan Portugis di Melaka yang memaksa saudagan-~audaganbenniaga di Melaka dan mengembangkan agama Knistian di sana. Untuk mencani keamanan dan kebebasan benniaga, sebahagian saudagar dan pendakwah itu benpindah ke Bnunei.
i22 Saran Singh, op. cii., him.89. 123 Ibid., him. 39. 124 Pelita Brunei, 26 November i986.
47
Kebetulan pada masa itu Brunei dipenintah oleh Sultan Bolkiah (1521). Pada masa pemenintahan baginda mi Bnunei telah menjadi sebuah empayan yang besan. Kemuncak zaman keemasan Brunei semakin menonjol lagi dalam masa pemenintahan Sultan Hassan. Baginda telah menyusun pentadbiran negana benhandaskan hukum-hukum Islam. Faktor-faktor mi telah menanik minat saudagar tersebut untuk berniaga dengan Bnunei. Kemakmuran dan perkembangan yang begitu pesat di Brunei ketika itu, telah menarik minat onang Sepanyol untuk benniaga ke sana. Minat orang Sepanyol mi wujud berdasankan kepada laponan yang ditulis oleh Antanio Pigafetta yang telah melawat Brunei pada tahun 1521. Pigafetta teiah melaponkan tentang kemewahan yang dinikmati oleh Brunei ketika itu, tenutama tentang penggunaan pinggan mangkuk yang dipenbuat danipada emas dan layanan yang baik yang dibenikan oieh orang Bnunei kepada mereka. Lebih menanik lagi iaiah laponan tentang basil mahsyui yang diperdagangkan di Bnunei seperti kapun barus, kayu manis, hahia, tembikan, timun, habu, sanang lebah, kubis, kerbau, tenmasuk 25 daging rusa dan gading gajah. Mehihat adanya hubungan dagang di antana Brunei dengan Sepanyoi, Pontugis tidak ketinggalan untuk benhubung tenus dengan Bnunei. Mereka telah menghantar Antonio De Pereira ke Bnunei untuk membuat hubungan yang sama. Penutusan onang Portugis mi disambut baik oleh sultan Brunei dengan membenarkan orang Portugis benniaga dengan onang Brunei.26 Wahau bagaimanapun onang Portugis kunang berminat untuk berniaga dengan Brunei, dengan alasan bahawa Brunei tidak mempunyai hasii sehain kapur barus. Kenyataan mi memang betul sebab Brunei tidak menghasilkan nempah seperti yang terdapat di Kepuiauan Indonesia. Kenyataan mi dapat dilihat danipada surat yang ditulis oieh Jorge de Albuquerque, Kapten Jeneral Melaka kepada Raja Joan III yang bertanikh pada 1 Januani 1524.~27 Nampaknya ada pertentangan laporan yang dibuat oleh onang Pontugis dengan onang Sepanyol. Dan sini jelas sekali bahawa laporan yang dibuat oleh orang Sepanyol itu sengaja dipenbesar-besarkan untuk menanik naja mereka berhubung terus dengan Bnunei, sekahi gus untuk menakluki Brunei. Kenyataan mi dapat dibuktikan danipada sikap onang Sepanyol yang kurang senang apabiia melihat orang Portugis ada membuat hubungan dengan Brunei. Meneka takut nanti orang Portugis akan menakluki Brunei sepertimana mereka menakluki Melaka pada tahun 1511. Dengan sebab yang demikian meneka telah cepatcepat bentindak menakiuki Brunei pada tahun 1578.12~~ Waiau bagaimanapun penaklukan Sepanyol ke atas Brunei tidakiab begitu
i25 Robert NicoH, op. cit., him. i2. i26 Ibid.,him.2i. 127 /hid.,him.21. i28 D. E. Brown, op. cit., him. i42.
48
lama, hantaran kesedaran nasmonalisme yang begitu mendalam di jiwa orang Brunei, yang tidak ingin mehihat agama dan tanah air mereka dicabuli oleh kuasa-kuasa asing. Namun demikian kesan danipada peperangan mi sedikit Sebanyak menjejaskan ekonomi Bnunei yang semata-mata bengantung kepada pendagangan tradisional. Akibatnya Brunei telah banyak kehilangan punca-punca pendapatan terutama pungutan cukai danipada saudagar-saudagan yang berniaga di sini, sebab sebahagian danipada suadagar-saudagan itu telab mengalmhkan pandangan mereka ke tempat lain. Waiau bagaimanapun kesan negatif mi tidaklah berlanutan untuk selamanya apabila perdagangan Bnunei tehab puhih seperti sedia kala pada abad ke-18. Pemulihan mi wujud adalab hasil danipada kemantapan politik dan ekonomi yang dapat dipulihkan, begitu juga dengan penganub agama Islam yang semakin kuat bertapak di negeri mi. Pemuhihan mi telah menanik minat onang Barat sekahi lagi ke atas kemakmunan Brunei benikutan dengan basil laporan Antonio Pigafetta yang telah mempenkenalkan Brunei ke dunma Barat. Kedatangan meneka ke nantau mi terutamanya onang Inggenis dan Belanda telah menempa satu sejarah baru. Mereka datang bukan sahaja untuk menjalankan aktiviti pendagangan, maiah teiah mencampurm hal sosial, ekonomi dan politik dm negeni-negeni di nantau mi. Pertapakan mereka bertambah kukuh apabila mereka menemui apa yang dmhajati oleh mereka sebelum sampai ke Timun Seperti rempah, kapas, bijih timah, sutera dan hasil lain. Bagi British, dengan terbukanya Singapura merupakan pintu rahmat bagi meneka untuk meneruskan hubungan perdagangan dengan negeni China pada abad ke-19. Negeni China merupakan satu-satunya negara di Timur yang dapat menghidupkan perdagangan di sebehah sini selain India untuk mendapatkan bahan-bahan mentah yang diperlukan di Banat. Kenyataan mi dapat dibuktikan apabiha British cuba memonopohi jalan haut antara negeni China, Singapura dan India, sebab pihak British berbuat demikian ialah kenana meneka tahu bahawa negeri China merupakan sebuah negeni yang kaya dengan bahan-baban mentah sepenti yang disebutkan di atas tadi. Banang-barang mi sangat-sangat dikehendaki di Enopah akibat herlakunya revolusi penusahaan di sana. Sikap monopohi mi bertambab mendalam akibat perasaan takut akan persaingan danipada kuasa-kuasa asing yang ingin campur tangan ke atas perdagangan mereka dengan negeni China. Perdagangan Inggenis-China mi bertambah nancak apabila Syanikat Hindia Timur British memonopoli semua pendagangan mi. Sikap memonopoli mi telah memberi keistimewaan kepada onang Inggenis tenutama dalam perdagangan candu yang diharamkan oleh orang Cina. Akibatnya secara tidak iangsung perniagaan candu mi telah menjatuhkan Dinasti Mongol di negeni China. Dengan penemuan dan tenbukanya jalan laut yang menghubungkan negeni China dengan negara-negara di rantau mi telah menghancurkan sistem pendagangan tradisi yang selama mi telah diamalkan di kawasan sebelah sini akibat campun tangan meneka ke atas aktiviti-aktiviti ekonomi yang selama mi diamal49
SLJARAI-l BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN
kan oleh golongan pembesar-pembesar. Bu1~::ayaaktiviti-aktiviti perlanunan yang selama mi diamalkan oleb sebahagian golongan pembesar telab terjejas, kerana campur tangan pibak British. Aktiviti-aktiviti menghapuskan perlanunan menupakan salah satu pohisi British untuk menyeiamatkan kegiatan ekonomi dan 29 perdagangan meneka di nantau mi. Kehancuran perdagangan tnadisi di tambah lagi dengan terbentuknya perjanjian 1824 di antara pihak Inggenis dengan Belanda. Tujuan perjanjian itu adalab semata-mata untuk menentukan kawasan atau wilayah masing-masing bagi merebut kekayaan di rantau mi, agan tidak menjejaskan bubungan mereka di Sebelah Barat. Akibatnya rantau sebelah sini tenbahagi kepada dua kawasan yang dulunya menupakan satu rumpun kekeluargaan yang dipisahkan oleb batas-batas politik. Dalam penjanjian mi pihak Belanda telah menguasai Indonesia, manakala Tanah Melayu dikuasai oleh pihak Inggenis, termasuk Singapura. Oleb Sebab kekaburan penjanjian mi kedudukan Pulau Borneo di timur Singapura tidak begitu jelas, akibatnya menjadi nebutan di antana kedua-dua belah pihak, yang benan-benan menjejaskan pendagangan dan pemenintahan tnadisi di pulau mi. Bagi pihak British, Pulau Borneo adalah kawasan yang terkandung dalam batas-batas atau wilayah yang mereka tuntut dalam perjanjian itu. Keadaan mi membeni peluang kepada peneroka-penenoka untuk membuka dan mencuba nasib mereka di sebelah sini. Kedatangan mereka ke wilayah Borneo terutama kawasan sebelab pantai barat telah benar-benan mencabuhi kehormatan perdagangan tradisi. Buktinya apabila James Bnooke datang ke Sarawak pada 1 Ogos 1839, politik Sarawak mula tengugat. Brooke sentiasa mencani peluang untuk campur tangan bagi menyelesaikan kekusutan pohitik Sanawak pada ketika itu, dengan alasan untuk kepentingan Bnunei sendiri. Apabila dikaji sedalamdalamnya tujuan Brooke datang ke Sanawak tennyata tujuannya adalah lain. Pentama beliau cuba memecahkan sistem sosioekonomi Sarawak yang selama mi dirnonopohi oleb golongan pembesan-pembesan Brunei yang dianggap oleb Brooke tidak begitu ekonomi dan merugikan. Brooke sedan bahawa Sarawak kaya dengan basil buminya yang mengandungi emas, antimoni, rotan, him, madu lebah dan sebagainya. Bagi Brooke yang penting baginya ialah basil antimoni. Antimoni merupakan hasil galman yang sangat benharga dan sangat-sangat dikehendaki oleh beliau untuk dieksport dan diniagakan di Singapura.35 Apa yang beniaku segala hasil perdagangan mi adalab dimonopoli oleh pembesarpembesan Brunei. Contohnya ialah dalam penlombongan emas di Sarawak yang di usahakan oleh golongan pembesar-pembesar Bnunei bersama-sama dengan bunub-bunub bangsa Cina. Untuk triemecahkan monopohi penlombongan emas mi ia memenlukan kelicikan pohitik. Untuk mi Brooke sentiasa mencani peluang
i29 Leigh Richard Wright 970. The Oriyin.s University Press, him. 4. 30 Graham Saunders. op. cit., him. i 08.
of
British Borneo. Hong Kong: Hong Kong
50
bagi memecahkan monopoli perlombongan emas dan antimoni mi. Peluang mi terbuka apabila terdapat kesilapan pembesar-pembesar Brunei yang diketahuinya telah menindas orang Dayak dan orang ash pendalaman, dengan alasan bahawa pembesar-pembesar Bnunei tidak membayar gaji mereka dengan cukup. Malah dikatakan pembesar-pembesar Brunei melakukan kezahiman ke atas me3 Isu mi sebenarnya sengaja dipenbesar-besarkan untuk kepentingan dinreka. nya sendini agan perkara mi menjadi isu penting untuk beliau campur tangan ke atas pohitik Sarawak untuk menimbulkan kekacauan dan pemberontakan di sana. Isu perlanunan juga sengaja diperbesar-besankan oleh behiau agan pihak berkuasa British campur tangan dengan alasan bahawa aktiviti penlanunan yang diamalkan oleh segolongan pembesar boleh menjejaskan polisi perdagangan antara British-China dan India. Untuk menanik minat pihak British, Brooke sengaja menunjuk-nunjukkan gelagat dan tingkah laku beberapa orang yang berketununan Arab yang membebaskan din mereka daripada kekuasaan Raja Brunei dengan tidak membayar cukai ke atas wilayah yang mereka duduki. Mereka sering dikatakan menjalankan kegiatan perlanunan.32 Berdasarkan faktor mi dan ditambah lagi dengan kekusutan politik Sarawak yang dihasut oleh pihak yang tidak bertanggungjawab, akhirnya meletuslah pemberontakan yang diketuai oleh Pengiran Yusuf. Sebenannya Penginan Yusuf kurang senang dengan campur tangan pihak British ke atas ekonomi dan politik Sarawak. Walaupun apa alasan yang dibenikan oleh pihak British tentang campun tangan meneka ke atas Sarawak adalah semata-mata untuk mengabuni mata sultan Brunei. Kononnya Pengiran Yusuf hendak menyerahkan wilayah Sarawak kepada raja Sambas dan raja Sambas rela membantu Pengiran Yusuf dengan bekalan senjata.33 Apa yang sebenarnya berlaku mi adalah tipu helah Brooke ~upaya kekacauan mi berpanjangan dan beliau dapat campur tangan ke atas politik Sarawak, yang selama mi segala aktiviti-aktivmti ekonomi dan pohitik Sarawak masih di tangan pembesar-pembesar Brunei, terutama dalam perlombongan antimoni. Kenyataan di atas dapat dilihat apabila James Brooke telah menawarkan jasa baiknya untuk mengamankan Sarawak di sebalik tujuan sebenarnya untuk memonopohi keseluruhan ekonomi dan perdagangan Sanawak. Contohnya semasa pemberontakan itu berlaku, Brooke dengan tidak segan-segan telah menyehidik sendini kawasan Samarahan dan Lundu yang dianggap boleh mendatangkan keuntungan sebagai kawasan perdagangan. Kenyataan mi dapat dibuktikan apabila Brooke telah mencadangkan kepada Pengiran Muda Hassim untuk membenarkan semua kapal-kapal British termasuk kapal dagang asing
i3i Leigh Richard Wright, op. cit., him. 62. i32 Graham irwin 1986. Borneo Abad Kesembilan Belas. Kajian Mengenai Persaingan Diplotnatik. Kuaia Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, him. 93.
i33 /bid.,him.95
51
34 Dan keboleh berlabuh di mana-mana pelabuhan di seluruh wilayah Bnunei. nyataan mi jelas sekali nasa tamak di jiwa Brooke yang cuba memonopohi keseluruhan perdagangan di pantai barat Borneo, sekahi gus memecahkan sistem perdagangan tradisional orang Melayu Brunei. Hasrat behiau mi boleh dihihat daripada petikan yang berbunyi: ... sekinanya diinginkan, mungkin dapat menguasai keseluruhan pendagangan pantai barat utara Borneo dan Tanjung Datu hingga ke Tehuk Marudu.35 Peluang Brooke benan-benar terbuka untuk campun tangan ke atas pohitik Sarawak pada tahun 1840, apabila beliau mendapati keadaan politik Sarawak masih kucar-kacin. Kesempatan mi diambil oleh Brooke dengan menenima tawaran daripada Pengiran Muda Hassim untuk membantu beliau mengamankan Sanawak dengan janji akan menyerahkan sebahagian wilayah Sarawak kepada behiau, wahaupun janji-janji Pengiran Muda Hassim mi sebagai ajak-ajak ayam. Kenyataa~. mi dapat dmbuktikan apabila James Brooke menuntut janjinya danpada Pengiran Muda Hassim untuk menyerahkan sebahagian wilayah Sarawak, walaupun Pengiran Muda Hassim tidak berminat untuk melayan permintaan Brooke.36 Melihat tingkah laku Pengiran Muda Hassim yang sudah benubah itu, Brooke menjadi serba salah. Seandainya janji behiau tidak dituntut, bermakna dia akan kehilangan pendagangan antimoni yang dimonopoli oleh Penginan Muda Hassim. Tindakan Pengiran Muda Hassim itu benan-benan mengecewakan beliau. Untuk memperolehi Sarawak, Brooke mencani jalan lain, iaitu jalan yang paling halus, bukan sahaja menggugat Pengiran Muda Hassim tetapi dapat menggugat kewibaaan sultan Brunei. Tindakan beliau mi dapat dihihat apabila terkandasnya sebuah kapal British Diana di perairan Brunei. Anak-anak kapal mi dikatakan telah d~ tawan oleh orang-orang Brunei. Isu mi diperbesarkan oleh Brooke dengan menuduh Pengiran Muda Hassim terlibat di dalamnya. Brooke juga menuduh Pengiran Mahkota yang menjadi Gabenor Sarawak cuba jurutuhis James ~ Bersandarkan dua isu mi James Brooke telah mengugut Hassim dan memaksa Hassim menyerahkan Sanawak kepadanya walaupun Hassim tmdak berhak berbuat demikian. Dengan penyenahan Sanawak kepada James Brooke pada tahun 1841, tidak bermakna Brooke telah berpuas hati. Bagi Brooke, jatuhnya Sarawak ke tangan behiau, merupakan langkah pertama ke arab pemecahan sistem pendagangan tradisional yang dirnonopoii oleh golongan pembesar Brunei. Dan kenyataan mi, Brooke belum puas hati selagi keseluruhan pantai utara Borneo belum di
i34 Ibid.,hlm.95. 135 Ibid., him. 95. i36 Ibid., him. 97. i37 Ibid., him. 97.
52
kuasai oleh beliau. Jadi peluang mi terbuka apabila beliau mendapati bahawa kerajaan British berura-una untuk menc~inipetempatan baru di sepanjang pantai utana Borneo bagi kepentingan keselamatan dan pensinggahan kapal-kapal dagang British yang benulang alik antana Singapuna dengan negeni China, memandangkan penjalanan antara kedua-dua tempat itu tenlalu jauh. Kesempatan mi diambil oleh Brooke dengan mencadangkan Pulau Labuan kepada kenajaan British sebagai pusat pensinggahan. Kalau diselidiki dengan saksama alasan yang diberikan oleh James Brooke tadi merupakan hanya alasan yang kecil sahaja. Tetapi apa yang sebenarnya benlaku, Pulau Labuan telah dinamalkan oleh James Brooke sebagai sebuah tempat yang kaya dengan basil arang batu. Bagi mencapai maksudnya, untuk memiliki Pulau Labuan dan menguasai perdagangan pantai banat Borneo, beliau telah mendesak Sultan Brunel agan menyerahkan Pulau Labuan kepada kenajaan British selepas itu apabila Kapten G. Rodney Mundy telah pergi ke Bnunei pada 15 Disemben 1846 dan memaksa Sultan Oman Ali Saifuddien II menandatangani penjanjian penyerahan Labuan maka akhinnya pada 24 Disember 1846 tersenahlah Pulau Labuan kepada Kenajaan British. Kejayaan pentama dan kedua seperti yang tersebut di atas nampaknya behum memuaskan hati Brooke untuk menguasai keseluruhan sumber-sumber ekonomi di pantai banat Borneo. Behiau mahu bianlah British sahaja yang menguasai keselunuhan sumben-sumber ekonomi di kawasan mi. Keraguan beiiau mi jelas terbayang apabila dua kuasa besan iaitu Amenika dan Belanda yang memang ada menanuh minat ke atas pulau mi. Kenyataan mi dapat dibuktikan apabila pihak Belanda sendiri sedang aktif membuat petempatan banu di selatan Puhau Borneo. Penerokaan pihak Belanda mi betul-betul mencemaskan Brooke, walaupun ada golongan Cina dan bumiputena di sana yang kunang senang dengan gelagat dan tingkah laku Belanda mi. Melihat ketidaksenangan semua pihak itu, Belanda cuba benbaik-baik dengan penduduk tempatan ~elepas berlaku pepenangan antara Belanda dengan sultan Banjanmasin pada tahun ~ Untuk menghalang kegiatan Belanda itu, James Brooke telah membeni amaran kepada Pejabat Tanah Jajahan Luar Negeni di London dengan membayangkan bahaya kegiatan Belanda mi yang dikhuatini akan menembusi hingga ke pantai banat Borneo. Sikap Belanda mi dianggap Brooke sebagai melanggan penjanjian 1824.~~ Walau bagaimanapun Bekinda tetap juga berdegil dengan keputusan mereka dengan alasan bahawa: ... the ports of the native state with whom she had treaties were no longer native ports but Dutch ports and subject to the terms of 4 the 1824 treaty.
138 Wright, op. cit., him. 44.
139 !bid.,him.46. 140 Ibid., him. 46.
53
SEJARAI-I BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN
Walau macam mana alasan Belanda, pihak British tenutama James Brooke tetap kunang senang dengan kegiatan Belanda di sebelah selatan Pulau Borneo yang dianggap oleh Brooke benar-benan mengugat pohisi British selama mi. Keraguan pihak Bnitmsh bukan sahaja kepada pihak Belanda malah juga pihak Sepanyol sendiri yang sudab pun menuntut kepulauan Sulu danipada sultan Sulu. Bagi menentukan batas-batas pohitik ke atas Sulu, Sepanyol telah rnenetapkan ganis sempadan yang kekal di Presidio, Zamboanga pada tahun 1763 yang bertentangan dengan Pulau Basilan. Untuk menentukan bahawa Sepanyol benan-benar benkuasa ke atas Sulu, Sepanyol telah mengancam sultan Sulu yang telahpun membuat penjanjian dengan James Brooke pada tahun 1850, akhirnya berjaya mendaulatkan kedudukan meneka di sana. Tindakan Sepanyol mi menjadikan James Brooke curiga sebab ditakuti nanti Sepanyol akan mara ke 4 Borneo utara. Kecunigaan Brooke lebih memuncak lagi apabila ada laporan bahawa orang Amenika, G. Tnadescant Lay yang telah menemui galian anang batu di Pulau Cermin, sebuah pulau yang letaknya di kuala sungai Brunei pada tahun 1837. Pengesahan adanya arang batu di Brunei lebih nyata lagi apabila terjumpanya galian mi di Sungai Kianggeh di Pekan Brunei oleh Kapten Congalton dan HEICS Diana. Kapal Diana mi sendini telab mengmsi anang batu daripada Bnunei, semasa kapal mi cuba menyelamatkan kapal dagang British yang telab tenggelam di sini. Contob arang batu irti telah diuji di makmal di Calcutta, dan didapati anang batu yang dijumpai di Brunei menupakan salab satu contoh arang batu yang terbaik.42 Brooke cuba menguasai keselunuhan pantai barat Borneo, dan sekali gus menguasai Brunei. Keadaan mi wujud disebabkan rasa takut, kalau-kalau sultan Bnunei akan irienyenahkan mana-mana wilayahnya kepada kuasa-kuasa lain Sebab kuasa-kuasa Banat sentiasa mencani peluang memecahkan monopoli British di pesisiran pantai barat Borneo yang dijadikan jalan pendagangan tnadisi yang dulunya dikuasai oleb pembesar-pembesar Brunei. Untuk menghilangkan kenaguan in Brooke telah cuba berunding dengan sultan Brunei dalam tahun 1847 untuk meminta kebenaran daripada baginda Queen, bahawa sebelum Brunei menyenahkan sebahagian wilayahnya kepada mana-mana kuasa asing, baginda tenlebib dahulu hendaklah meminta nasihat danipada Konsol British yang ada di Brunei.43 Untuk lebih meyakinkan, James Brooke melalui Kerajaan British telah mengikat penjanjian perdagangan dengan Brunei pada tahun 1847, untuk mempastikan bahawa Kerajaan Brunei hanya membuat perhubungan perdagangan dengan Kerajaan British seperti yang dicita-citakan oleh beliau. Antara isi peni4i lbid., him. 52.
142 Graham irwin, op. cit., him. i02. i43 Wright, op. cit., him. 65.
54
ting yang terkandung dalam penjanjian itu ialah tentang sekatan eksport candu yang tidak dibenarkan oleh Kerajaan Brunei. Penjanjian mi juga bentujuan menentukan kadar cukai yang dikenakan terhadap semua kapal dagang British yang berniaga di Bnunei dengan kadar seninggit bagi setiap 1 tan barang yang dikena44 kan cukai. Dengan termetenainya penjanjian mi jelas dilihat bahawa campun tangan British telah benlaku dengan secana tidak langsung dalam pendagangan tradisi yang selama mi telah dimonopohi oleh golongan pembesan-pembesan Brunei, tenutama dalam pungutan hasil cukai. Meneka juga telah berjaya memecahkan sistern pendagangan tradisi yang selama mi dikelolakan oleh pembesar-pembesan tempatan. Buktinya ialah dengan kemasukkan onang Cina yang dibawa oleh orang British bagi mengusahakan ladang lada hitam mereka di negeni mi, walaupun pada permulaannya kernasukan meneka ke negeni mi di bawah kawalan sultan Brunei bagi mengusahakan lombong-lombong emas di Sanawak. Mengikut St. John, sultan Brunei sendini telah mengimpont buruh-bunuh Cina daripada Singapuna sebagai wakil pemungut cukai. Kemasukan orang-orang Cina pada peningkat permulaan mi dapat dikawal oleh pembesar Bnunei sendini, benbanding dengan kemasukan mereka benarnai-namai setelah pembukaan Pulau Labuan, basil perdagangan bebas yang dikelolakan oleb British. Dengan adanya perdagangan bebas, orang Inggenis dan orang Cina memainkan peranan sebagai onang tengah, dalam sekton perdagangan. Mereka telah berusaha untuk memecahkan sistem pendagangan tradisi yang bensifat monopoli. Akibatnya dengan kernasukan pedagang-pedagang bebas mi ke dalam perdagangan tradisional, ia telah benar-benan menggugat punca pendapatan golongan pembesar yang selama mi bergantung kepada basil perdagangan tradisional. Akhmnnya mereka tidak lagi dapat menikmati basil keuntungan yang lumayan daripada hasil pendagangan tnadisional yang bersifat monopoli.45 Walau bagaimanapun kemasukan orang Cina ke dalam pendagangan tradisi mi tidaklah serta-menta rnenggugat penniagaan onang Melayu sekali gus, tenkecuahi pada pemodal-pernodal kecil sahaja. Akan tetapi dalam jangka masa yang panjang ia benan-benan menjejaskan pendagangan tradisi yang diamalkan oleh mereka selama mi. Buktinya ialah dalam perniagaan basil hutan, yang pada zahinnya tidak rnenguntungkan dan menggalakkan, tetapi dalam jangka panjang perniagaan mi mendatangkan keuntungan yang lumayan. Mengikut D.E. Brown, peniaga-peniaga bebas mi sentiasa bengenak di kawasan pesisinan pantai banat Borneo hingga ke kepulauan Filipina. Kegiatan mereka mi adalah semata-rnata untuk menghancurkan pendagangan tnadisi yang selama mi kunang disenangi oleb mereka. Kenyataan mi dapat dihihat danipada sistem perdagangan tradisi itu sendini. Biasanya golongan yang tenlibat dalam
144 D. E. Brown, op. cii., him. 7i. i45 Ibid., him. 73.
55
inenjalankan aktiviti pendagangan tnadisionah hanya akan menjalankan aktiviti perdagangan meneka kepada golongan yang tententu sahaja. Ini benmakna segala keuntungan akan dinikmati oleh onang terlibat sahaja. Kenyataan mi dapat dibuktikan oleb ketenangan dan penjelasan yang dibuat oleh D.E. Brown. Contohnya satu barang yang diimport dan luan negeni oleh golongan tertentu, di Bnunei, sebelum banang itu sampai ke Bnunei, barang-banang itu diunuskan oleh seonang nakhoda yang biasanya diarahkan oleh golongan pembesar atau bangsawan, sebab golongan inihah yang membeni kebenanan kepada nakhoda mengunuskan barang tensebut. Apabila barang-banang mi sampai ke Brunei, barang-banang itu akan dibahagi-bahagikan kepada gohongan bangsawan, ketua-ketua daerah, wakil-wakil pemenintab, ketua-ketua kampung sebelum ia sampai kepada pengguna 46 Sistem perdagangan monopohi mi juga dikenal sebagai perdagangan yang lain. benpusat dan pembahagian kepada daenah-daenah yang dikawal.~ Golongan biasa atau luan danipada kelompok mi tidak dibenankan tunut campun atau samasama mengendahikan perdagangan mi tanpa kebenanan pemenintah, atau pihak yang mengawah sistem pendagangan itu. Oleh itu jelas sekahi penjalanan sistem pendagangan tradisional sentiasa di kawal. Ia tidak dapat dimasuki atau diagihkan kepada onang lain tanpa mendapat pensetujuan danipada pengawal penniagaan yang biasanya tendiri danipada golongan pembesan yang sentiasa mendapat keuntungan yang lumayan. Sistem perdagangan mi memang tidak disenangi oleh James Brooke yang mengamalkan sistem pendagangan bebas. Banyak usaha yang telah dijalankan oleh beliau untuk memecahkan monopohi golongan pembesan mi sepenti yang telab dibincangkan. Satu cana yang paling halus untuk mernecahkan sistern pendagangan tradisi ialah dengan memujuk Penginan Muda Hassim sebagai wakil sultan Bnunei ikut sama menjalankan perdagangan bebas mi.45 Kedua, dengan memasukkan onang Cina yang terdini danipada golongan onang tengah mencampun pendagangan tradisi untuk bensaing dengan orang Melayu, yang juga telah dibincangkan. Kalaupun dibuat penbandingan penganuh British dengan penganuh onang Cina dalam memecahkan sistern pendagangan tradisi mi, nampaknya penganuh British lebih ketana dalam soal mi kenana pihak British bukan sahaja campun tangan dalam soah pohitik dan ekonomi, tetapi mereka membeni pehuang yang banyak kepada onang luar yang sebangsa dengan mereka untuk bengiat daharn pencatunan ekonomi di negeni mi.49
i46 i47 i48 i49
Ibid.,him.68. Ibid. Ibid., him. 70. Ibid., him. i54.
56
Peta negeni-negeni yang membuat hubungan perdagangan dengan negeni China pada abad ke-10 Masihi, iaitu perniagaan him. (Dipetik danipada P. Wheatley i959. Note on Some Commodities in Sung maritime Trade,
JMBRAS,
Jii. 32, Bah. 2).
57
BAB2
BRUNEI SEBAGAI NEGARA NAUNGAN BRITISH
ab mi membincangkan kedudukan Brunei sebagai negara naungan British. Antara tema penting yang dikaji ialah pentadbiran Sistem Residen, isu ekonomi dan sosial yang penting seperti pengeluaran hasil minyak dan kesedaran sosial serta politik penduduk tempatan. Sebelum perjanjian pada tahun 1905/1906 ditandatangani, Rajah Brooke telah menjalankan diayah dan muslihatnya untuk mewujudkan keadaan tidak stabil dalam wilayah pemerintahan Kesultanan Brunel. Tujuan Rajah Brooke herbuat demikian adalah untuk membuktikan bahawa sultan Brunei tidak berupaya memerintah dan mengamankan negaranya. Akhirnya, empayar Kesultanan Brunei mi akan terpaksa diletakkan di bawah pengaruh Rajah Brooke di Sarawak. Kegagalan Rajah Brooke untuk menjajah Belait menyebabkan beliau menukar haluan untuk merampas Limbang. Niat mi telah tercapai apabila beliau berjaya menghasut penduduk tempatan untuk menentang pemerintahan sultan Brunei. Pada tahun 1890, Rajah Brooke telah berjaya merampas Limbang. OIeh itu, sultan Brunei telah menghantar surat kepada sultan Turki untuk mendapat bantuan tentera bagi mengambil semula wilayah Limbang yang telah dirampas itu. Antara kandungan isi surat tersebut ialah, 1-larapan hamba dan sekalian orang Islam di negeri hamba, iaitu Brunei serta negeri-negeri lain yang di bawah pemerintahan hamba suka dan reda serta ikhlas menyerahkan di atas agama Islam kepada Maulana Al-Sultan AlMuazham dan sehab hamba punya negeri-negeri dan agama Islam telah dibinasakan olch kafir dan satu negeri hamba nama Limbang telah dirampas oleh kafin, iaitu Charles Brooke Sarawak dan itu sangat hamba harapkan perlindungan Yang Maha Mulia inilah nama hamba yang kinim mi surat jika ada khilafnya harap dimaafkan oleh Maulana Al-Sultan A1-Muazham, iaitu danpada hamba dalam negeri Brunci tiada lain hanyalah diharap dimakbulkan hamba punya permohonan dan harapan hamba seperti yang tersebut mi dan 58
mendapat balas surat mi danipada Maulana Al-Sultan Al-Muazham demikianIah adanya tamat. Walau bagaimanapun, perutusan mi tidak sampai ke tangan sultan Turki kerana surat itu telah dirampas oleh Konsul British di Singapura. Dengan perkataan lain, keluarga Brooke di Sarawak terus bermaharajalela di kepulauan Borneo tanpa mendapat halangan daripada kerajaan British sendiri. Percubaan Brooke untuk menguasai daerah Belait dan Tutong masih diteruskan dengan cara menghasut penduduk daerah tersebut supaya benci kepada pemerintahan sultan Brunei, dan menggalakkan permusuhan sesama sendiri seperti berlaku peperangan antara puak Dusun dengan puak Tutong di Tanjung Maya di sekitar 2 awal dan akhir tahun 1900-an. Memandang keadaan yang tidak stabil mi, akhirnya kerajaan British telah menghantar MacArthur untuk mengadakan penyelidikan dan kajian di daerahdaerah berkenaan. Berdasarkan laporan beliau, akhirnya satu perjanjian telah ditandatangani pada tahun 1905/1906. Antara isi kandungan perjanjian tersebut ialah, His Highness (Sultan Hashim Jalilul Alam Aqamaddin) has represented to His Majestys Government that the Treaty made on the 17 September 1888 does not give him sufficient protection, and the Sultan and His Majestys Government have accordingly entered into the following supplementary Agreement. His Highness will receive British Officer to be styled Resident, and will provide a suitable Residence for him. The Resident will be Agent and Representative of High Commissioner of the British Protectorate in Borneo, and His advice must be taken and acted upon on all questions in Brunei other than those affecting in the Mohammedan religion.3 Dengan pengenalan Sistem Residen, negara Brunei menjadi negara naungan British yang diperintah oleh seorang sultan yang mendapat nasihat Residen British dan Majlis Mesyuarat Negeni. Sistem hal ehwal luar negara menjadi tanggungjawab British. Sistem pentadbiran British mulai kukuh pada akhir tahun 1909. Mulai saat mi, sistem pentadbiran berubah mengikut corak dan rentak pentadbiran British. Sungguhpun institusi dan pegawai tradisionalnya dikekalkan tetapi institusi itu kehilangan kuasa dan fungsi asalnya. Kedudukan
2 3
Surat sultan Brunei yang ditujukan kepada sultan Turki dipamerkan di Dewan Pameran, Jabatan Pusat Sejarah Brunei. Perampasan Limbang disebabkan Brooke berpendapat bahawa kerajaan sultan Brunei terletak di Sungai Temburong tetapi sangkaannya salah dan menyebabkan Brooke meneruskan cita-citanya untuk menguasai seluruh Brunei dengan berusaha mendapatkan Tutong dan Belait. A.V. Horton 1987. Report on Brunei 1904, M.S.H. MacArthur. SEA Series. No.74, 1516. Maxwell dan Gibson, op. cit., him. 149ISO.
59
Brunei lebih kurang sama dengan kedudukan ilegeri-negeri Melayu di Semenanjung Tanah Melayu. Perjanjian pada tahun 1905/06 merupakan permulaan Brunei menghadapi era pemodenan dalam bidang pentadhiran. Perjanjian mi bukan sahaja telah mengubah corak pemerintahan tradisi Kesultanan Melayu Islam di Brunei tetapi juga telah memulakan campur tangan British dalam hal ehwal pemerintahan negara Brunei. Pengambilan kuasa dalam dan luar negara mi telah berjalan secara perlahan berdasarkan kepada syarat perjanjian perlindungan Tambahan 1905/06.~ Residen mi akan bertanggungjawab untuk menasihati sultan dalam semua 5 Residen menjadi wakil kerajaan British di Borneo hal kecuali agama Islam. melalui pengawasan Pesuruhjaya Tinggi British bagi Brunei dan Asia Tenggara. Alamat negeri di bawah perintah adalah suatu kenyataan yang tepat. Kehadiran Residen British yang secara perundangan dianggap sebagai penasihat sultan telah bertukar menjadi pemerintah dengan mengetuai pentadbiran awam yang baru di Brunei. Residen British telah memperkenalkan cara pentadbiran moden dengan mewujudkan pejabat-pejahat kerajaan yang bermula pada tahun 1906. Antara bangunan kerajaan yang telah didirikan ialah rumah kediaman Residen, Balai Polis, Pejabat Tanah, Kerja Raya, Polis, Kastam6 dan lain-lain lagi. Pengambilan kuasa pentadbiran dalam negeri bermula apabila pegawai British dibawa ke Brunei untuk mengetuai pejabat berkenaan. Ketiadaan orang Melayu tempatan yang bertugas dalam pentadbiran yang baru mi adalah disebabkan sistem pentadbiran moden yang diperkenalkan tidak difahami dan berbeza daripada sistem pemerintahan tradisi. Contohnya, pewujudan Jabatan mi adalah sama seperti sistem yang telah dijalankan di Negeri-negeri Selat dan Negeri-negeri Melayu Bersekutu. Tujuannya adalah untuk mewujudkan sistem pungutan cukai yang lebih teratur bagi menambah hasil pendapatan negara. Menurut Laporan Tahunan Negara Brunei pada tahun 1906, Brunei tidak mempunyai sumber pendapatan. Kewangan negara pada masa itu hanya berjumlah $228 173.78 sen dengan $200 000.00 dipinjam daripada Persekutuan Tanah Melayu.7 Pembolotan pegawai British dalam pentadbiran di Brunei menyebabkan masyarakat Melayu tersingkir. British menganggap bahawa, Their general ignorance and inexperience made it impossible to entrust any very important administration duties.8
BruneiAnnualReport 1946, hIm. 82.
1-laji Karim Haji Abd. Rahman 1988. Tahun 1988 Masihi, Dirghayu. Brunei: Jabatan Pusat Sejarah, him. 46. 6 BruneiAnnualReport 1907, him. 10. 7 Ibid., him. I. S Ibid.,him.21.
60
mi adalah alasan British semata-mata untuk mengekalkan kedudukan mereka di Brunei. Penguasaan British dalam hal ehwal pentadbiran berterusan sehingga selepas Perang Dunia Kedua. mi disebabkan British tidak yakin dan percaya terhadap kebolehan orang tempatan untuk mentadbir negeri mereka. Hal mi jelas sebagaimana diterangkan oleh MacArthur tentang mesyuarat pertama Majlis Mesyuarat Negeri pada tahun 1907,
Meetings of the Council are but rarely necessary or advisable in the present State of Brunei. Their old age precludes the presence of the Pengirans Bendahara and Pemancha, and the attitude of the other nobles shows that as yet they are incapable of forming any opinion for themselves the discussion of 9 which might land to the benefit of the country. Memandangkan orang tempatan kurang pengalaman dan pengetahuan tentang pentadbiran maka bilangan orang tempatan yang terlibat dalam pentadbiran moden mi adalah sedikit. Demikian juga, pada tahun 1909, pasukan polis Brunei diketuai oleh seorang Inspektor dan London dan beberapa orang polis Sikh serta Melayu dan Negeri-negeri Melayu Bersekutu.1 Residen tidak hanya bertugas sebagai penasihat sultan. Malah residen telah menjadi pentadbir tertinggi di Brunei dengan menerima arahan daripada Pesuruhjaya Tinggi British bagi Brunei, atau Pesuruhjaya Tinggi British di Asia Tenggara atau arahan secara terus daripada Pejabat Tanah Jajahan di London. Oleh itu, kedudukan kuasa Residen British sama seperti Residen British di Negeri-negeri Melayu Bersekutu, malah Residen British di Brunei lebih berpengaruh kerana sultan hanya berkuasa dalam soal agama Islam. Konsep kedudukan Brunei sebagai Negara Naungan British boleh dipersoalkan kerana pihak yang mentadbir dan memerintah Brunei adalah kerajaan British bukannya sultan. Perkara mi dapat dibuktikan dengan lahirnya kesedaran semangat kebangsaan Melayu Brunei selepas Perang Dunia Kedua yang menuntut kemerdekaan bagi Brunei yang disokong oleh Sultan Ahmad Tajuddin sendiri.Secara ringkas bentuk pentadbiran kerajaan Brunei adalah seperti berikut: Kerajaa? Brunei Residen British Ketua Jabatan Pegawai/Kakitangan Kerajaan
9 10 11
Sultan Penentu Adat Islam Pembesar Negeri (Wazir, Ceteria, Pehin)
Ibid., hIm. 10 Ibid. Sokongan baginda terhadap pergerakan nasionalisme Brunei boleh dibuktikan berdasarkan
61
SLJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN
Berdasarkan rajah in kuasa pentadbiran negara Brunei adalah di tangan Residen British. Ini bermakna bahawa semua dasar pentadbiran jabatan kerajaan di negara Brunei ditentukan oleh pihak British sama ada dipersetujui oleh sultan Brunei ataupun tidak. mi jelas (sebagaimana yang dikatakan oleh MacBryan) tentang kedudukan kuasa Sultan Ahmad Tajuddin sebagai pengerusi dalam Majlis Mesyuarat Negeri, A State Council of 12 members was established, which included the Resident, but whose president was the Sultan. The Council legislates in the name of the Sultan-in-Council. But the Sultan complained that if the views of himself or any member of the council conflicted with those Resident he was grimly re2 minded that the Residents advice must he taken. Kesedaran rakyat tentang politik dan hal ehwal pentadbiran dalam negeri hanya wujud selepas Perang Dunia Kedua. Hal mi memang disedari oleh Sultan Ahmad Tajuddin dan Pengiran Muda Omar All Saifuddien yang menjadi Bendahara ketika itu. Oleh itu, untuk membendung kewujudan semangat kebangsaan di kalangan rakyat Brunei, British telah rnemperkenalkan sistem pendidikan yang hanya bertujuan untuk mengekalkan sistem sosioekonomi tradisi. Hal mi jelas sebagaimana dikatakan oleh G.E.Cator, Residen British (19161921), these do not aim providing a high standard of education. They however provide the children with elementary training and also teach them discipline,
...
punctuality and personal cleanliness.
Walau bagaimanapun, dasar British mi hanya dapat bertahan dan tahun 1914 sehingga zaman pendudukan Jepun di Brunei pada tahun 1945. Kegagalan British menghalang pertumbuhan semangat kebangsaan di kalangan rakyat tempatan disebabkan wujudnya segolongan nasionalis Brunei yang belajar di Persekutuan Tanah Melayu yang bermula pada tahun 1930-an. Kedudukan ekonomi Brunei pada masa ketibaan Residen MacArthur amat lemah. Wang kerajaan yang terdapat dalam perhadanan negeri hanya tinggal
sikapnya yang anti-British. Kebcrangkatan baginda ke London adalah satu gambaran ketidakpuasan baginda terhadap dasar pemerintahan British di Brunei. 746H.OO/4255, Question of Right of Acccsion to Throne of Brunci; views of Gerald MacBryan on Brunei Affairs and East-West Relations, Foreign Despatch Service, From Johnnesburg to Department of State Washington, D.C., 25 April 1951. National Archives of Washington, D.C. (Artikel mi tclah ditcrhitkan dalarn The Times, London pada 26 Oktober
12
1950).
13 Sekolah awai didirikan di bandar Brunci pada tahun 1914 sctakat darjah lima. Walau bagaimanapun, perkembangan awal pelajaran di Brunci amat perlahan kerana kurang sanibutan daripada ibu bapa, kecuali sctciah dikeluarkan Enakrner, Pendidikan pada tahun 1927 yang mewajibkan ibu bapa mcnghantar anak-anak inereka ke sekolah. Sila rujuk Brunei Annual Report, 1928, hIm. 3233. Brunei Annual Report 1928.
14
62
$272 115.58 sen. Kedudukan ekonomi yang merosot mi telah menyebabkan Residen MacArthur melaksanakan rancangan bagi memperbaiki keadaan ekonomi negeri. Sebagai langkah pertama, beliau telah memperkenalkan sistem pungutan cukai cara British, iaitu mengenakan cukai terhadap barang import, cukai daripada bayaran lesen, cukai tanah dan sebagainya. Tetapi kemerosotan ekonomi itu hanya berlaku buat sementara waktu kerana pada 5 April 1929, Sebuah telaga minyak terbesar telah ditemui di Brawa Seria daerah Belait. Dengan terjumpanya telaga minyak mi, kedudukan negara Brunei telah berubah. Danpada sebuah negara yang kecil dan bergantung pada hasil pertanian seperti sagu dan getah, Brunei telah muncul sebagai negara yang kaya di dunia mi. Buat pertama kali Brunei berjaya mengeksport hasil minyak sebanyak 176 275 tan pada tahun 1932. Selain mengeksport minyak, syarikat yang mengendalikan pengeluaran minyak mi, iaitu The British Malayan Petroleum Co. Ltd (BMPC), juga mengeksport gas ash melalui saluran gas dan padang minyak Seria ke Lutong,
Miri.
Penghasilan minyak dan gas dan tahun 1932 hingga tahun 1941 ditunjukkan seperti yang berikut:
Penghasiian Minyak dan Gas, 19321941
Tahun
Minyak
Gas kaki padu

66766727
Royalti
Peratus pendapatan Negara

2/5
1932
176854
230000
1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941
371591 451744 451621 566900 605004 768519 855499 544400
792433863 464703917 240455422 2830000 3155000 4172000 5172000 1047000
287000 383000 399924 487355
44% 47%
Sumber: Annual Report on Tite State of Brunei 1941 ,
hIm. 25,
Faktor utama hasil gas dan minyak meningkat adalah kerana penemuan beberapa buah telaga minyak yang baru di Seria dan Belait. Setakat i, sebanyak 35 buah telaga minyak telah digahi dan kesemuanya mengeluarkan hasil. Penemuan bahan minyak mi juga telah membawa beberapa perubahan kepada perkembangan ekonomi dan sosial negara Brunei seterusnya. Misalnya, dalam jangka waktu antara tahun 1932 hingga tahun 1959, kerajaan Brunei telah mendapat sebanyak $340 juta royalti daripada hasil minyak yang dikendalikan oleh Syarikat Shell, British Malayan Petroleum Company (BMPC). Hasil danpada pendapatan tersebut Brunei terus membangun dalam bidang sosial dan ekonomi. Peneinuan minyak di Seria dan di barat daya Ampa, iaitu di luar pantai 63
Brunei pada tahun 1963, telah mengukuhkan lagi kedudukan ekonomi Brunei.
Sumber minyak menjadi punca utama, pendapatan negeni Brunei, iaitu kira-kina
90 peratus. Pada masa pendudukan Jepun, tidak banyak minyak dapat dikeluarkan kerana sebahagian besar loji minyak dimusnahkan oleh BMPC sebelum mereka meninggalkan Bnunei. Pihak Jepun hanya berjaya mengeluarkan minyak sebanyak 11 498 000 tan mmnyak. Setelah British kembali memenintah, BMPC berjaya membaik pulih loji yang rosak dan menebus semula kerugian yang dialami semasa pendudukan Jepun. Pada tahun 1955 saja, sehanyak 36.75 juta tong minyak telah diperoleh untuk melipatgandakan hasil minyak mi. BMPC telah menjalankan penggerudian minyak di luar pantai. Sejak dijalankan penerokaan minyak di dasar laut antara tahun 1952 hingga tahun 1959, pengeluaran basil minyak di daratan semakin berkurangan. Penggerudian minyak di dasar laut seterusnya meningkatkan basil keluaran minyak pada tahun 1980-an sehingga kini. Dalam bidang sosial terutamanya pendidikan pula, pada tahun 1926, tendapat sebanyak 5 buah sahaja sekolah Melayu. Sekolah Inggenis kerajaan dibuka pada tahun 1932 manakala sekolah perempuan pertama didinikan pada tahun 1930 di bandar Brunei tapi terpaksa ditutup kerana ketiadaan guru. Oleh sebab Brunei tidak ada maktab latihan perguruan, maka calon guru dihantar berlatih di Maktab Perguruan Sultan Idnis (MPSI) Tanjung Malim, Perak mulai tahun 1924. Mulai tahun 1931, putera-putera sultan dihantar belajar di Maktab Melayu Kuala Kangsar. Selaras dengan perkembangan ekonomi, maka bilangan sekolah juga meningkat. Danipada sebuah sekolah pada tahun 1913, sekolah bertambah menjadi 21 buah pada tahun 1938. Perkembangan pelajaran benikutnya terbantut dengan meletusnya Perang Pasifik pada tahun 1941. Walau bagaimanapun, pelajanan yang diperoleh antara tahun 1913 hingga tahun 1941 telah membeni asas kepada pertumbuhan kesedanan politik dan menentukan corak kepimpinan politik pada tahun 1950-an. Penghantaran penuntut ke Maktab Perguruan Sultan Idnis telah mengubah fikinan dan pandangan orang Melayu Brunei tentang masa depan bangsa dan negeni mereka dengan melahirkan golongan nasionalis Melayu Brunei. Sebagaimana dinyatakan awal tadi bahawa kesedaran awal semangat kebangsaan orang Brunei telah wujud di kalangan pelajar yang menuntut di MPSI pada tahun 1930-an. Pada tahun 1920-an dan tahun 1930-an, maktab mi dit5 Persekitarannya dianggap sebagai pusat pertumbuhan nasionalisme Melayu. penuhi oleh gelanggang perdebatan dan perbincangan tentang persoalan kebangsaan orang Melayu. Sebahagian danipada penuntut yang belajar di maktab mi
15
Abduiiah Hussein 1982. Harun Aminnurrashid Pesnbangkit Semangat Kebangsaan. Kuala Lunipur: Dewan Bahasa dan Pustaka, him. 25.
64
mi.6 Meneka kebanyakannya telah dipengaruh oleh fahaman nasionahisme Indonesia yang tersehar melalui majalah, huku dan pelarian Indonesia.7 Salah seorang nasionalis Melayu yang muncul di maktab mi ialah Harun Aminnurrashid (19271939). Beliau selalu mengambil kesempatan mencurahkan perasaan dan menaikkan semangat kebangsaan penuntut MPSI melalui pengajaran dan syarahan5 serta penulisan dalam majalah dan surat khabar. Pada tahun 1938, dianggarkan Iebih kurang 400 penuntut belajar di maktab mi termasuk penuntut dan Brunei. Penuntut Brunei pertama yang telah mengikut kursus perguruan di maktab mi ialah Awang Basir Taha dan Marsal bin Maun. Kemudian diikuti oleh penuntut yang lain seperti H.M. Salleh, Pengiran Mohd. Yusof, Jamil Umar, Hashim Haji Tahir, Othman Bidin, Mohd. Au Tamm, Abdullah Penyurat Abu Bakar, Ibrahim Haji Mohd. Said, Abduhlah Aliashim, Awang Hussien, Pengiran Au Mohd. Daud, Zainal Panjang, Daud Sarudin dan Abdi Manaf Penyurat Abu Bakar. Peranan yang dimainkan oleh nasionahis Melayu seperti Harun Aminurrashid, Ishak Haji Muhammad dan Ibrahim Yaakub telah membekalkan penuntut MPSI dengan kesedaran kebangsaan seterusnya memainkan peranan penting dalam kegiatan persatuan di negeri masing-masing.t9 Contohnya Marsal Maun, Basir Taha, Jamil Umar, H.M. Salleh dan P.M. Yusof adalah antana penuntut yang belajar di MPSI dan menjadi pelopon kesedaran kebangsaan Bnunei. Ketika belajar di maktab mi, penuntut Brunei tidak ketinggalan menyertai pertubuhan pohitik seperti Ikatan Pemuda Pelajar dan Ikatan Semenanjung Borneo.20 Antara pelajar yang aktif ialah Pengiran Mohd. Yusof dan H.M. Salleh. Mereka mempunyai hubungan yang napat dengan guru mereka, Harun Aminnurrashid. Antara guru Brunei lepasan MPSI yang aktif menyumbangkan hasil dan karya mereka yang benbentuk semangat kebangsaan yang terkenal dengan nama samaran ialah Yura Halim, H.M. Salleh, Tamin Mali, Sekunar Hayat, Anak Jati Bnunei dan Puteri di Tanjung. Pengiran Mohd. Yusof telah menuhis sebuah cerita yang menonjolkan kesedaran kebangsaan Brunei bertajuk Tangisan Terjajah dan H.M. Salleh bentajuk Pemimpin Tunangan Bangsa.2t Kesimpulannya, penatermasuk penuntut Brunei telah terpengaruh oleh perkembangan
16 17
Menurut Dato Marsal Maun, beiiau selalu menghadiri eeramah tokoh nasionalisme Melayu,
Harun Aminnurrashid yang juga mengajar sebilangan penuntut Brunei.

Abdul Latif Abu Bakar 1983. Puisi-Puisi Harun Aminnurrashid yang bertemakan Nasionalisme Melayu (192939), Malaysia Dan Segi Sejarah, Jurnal Persatuan Sejarah Malaysia, Bil. 12, hIm. 110Ill.
Abdui Latif Abu Bakar, op. cit., him. 110. Lihatjuga AbduIlah Hussein, op. cit., hIm. 2122. Abdul Latif Abu Bakar, op. cit., him. Ill. 20 Abdullah Hussein, op. cit., hIm. 25. 21 Tangisan Terjajah merupakan sebuah cerpen yang menggambarkan kesedaran bangsa Melayu Brunei akibat penjajahan British.
18 19
65
naman awal nasionalisme Brunei telah benlaku di MPSI di persekitaran tahun 1920-an dan tahun 1930-an. Golongan guru inilah yang telah menggerakkan pertubuhan persatuan yang pada dasarnya pergerakan politik. Pergerakan awal berpersatuan Brunei yang telah dipeloporkan dan dianggotai oleh bekas penuntut Brunei di MPSI ialah Persatuan Sahabat Pena Cawangan Brunei, Kesatuan Melayu Brunei, Banisan Pemuda dan Angkatan Pemuda Brunei. 22 Ia adalah cawangan Persaudaraan Sahabat Pena Malaya (PSPM) ditubuhkan. yang ditubuhkan pada 15 April 193423 di Pulau Pinang. PSPB mendapat sokongan kuat danipada golongan atasan dan pegawai kerajaan. Yang Dipertua PSPB ialah Pengiran Haji Muhammad Yassin; Setiausaha, Encik Mohd. Zain24 dan ahlinya ialah Marsal Maun, Pengiran Di-Gadong Haji Mohd. Salleh (Ketua Kadi), Haji Hasbollah bin Mohd. Daud, Basir Taha, Pengiran Haji Metussin Pengiran Piut A. Rahman dan Malai Mansur.25
Pada bulan Julai tahun 1936, Persatuan Sahabat Pena Brunei (PSPB) telah
Tujuan utama penubuhan PSPB sangat terhad jika dibandingkan dengan

PSPM. PSPB hanya menjadi penghubung sosial melalui surat atau sebarang
bentuk komunikasi.26 Kegiatannya Iebih banyak berbentuk akiviti sosial, iaitu

penghantaran berita atau artikel ke akhbar SA UDARA (Malaya) dan Utusan Melayu. Di samping itu, PSPB mengadakan lawatan ke PSPM cawangan Sabah
dan Labuan. Misalnya pada bulan Ogos tahun 1939, Mohd. Zain Wali telah benkunjung ke Tawau dan mendermakan sebuah novel Melayu Iakah Salmah kepada PSPM Tawau.27 Cawangan PSPB Kuala Belait telah ditubuhkan pada tahun
1937 dengan dipimpin oleh Encik Ludin dan Negeri Sembilan.28
Pada tahun 1939, PSPB telah mula merosot apabila pemimpin PSPM Malaya, iaitu Encik Hassan dan Syed Sheikh Al-Hadi (pengasas PSPM) dicalonkan untuk menjadi Setiausaha Sulit Sultan Abmad Tajuddin yang menyebabkan benlakunya penjualan Akhbar Saudara.29 Walau bagaimanapun, hanya Encik
22 Temu bual dengan Dato Paduka Haji Basir bin Taha, Brunei, 1982.
23 W. Shamsudin M. Yusoff 1984. Sejanah Sastera Melayu Moden (Sesudah Tahun 1800).
24
Kuala Lumpur: Pustaka Antara, him. 12. Beliau adaiah pegawai yang dipinjam dan Labuan yang bertugas di Rumah Sakit, bandar Brunei. 25 Temu bual dengan Abduilah Hussein, Bandar Seri Begawan, Brunei, 13 Mae 1989. Menurut beIiau, Maiai Mansur adaiah penulis yang aktif, yang selalu menghantar artikelnya kepada surat khabarSaudara. 26 Metassim Haji Jibah 1983. Political Development in Brunei with Reference to Sultan Omar Au Saifuddien 11(19501967). Universiti ofHull: Tesis MA., him. 25.
Sabihah Osman 1986. Perkembangan Politik Sabah. Sabah: Perubahan dalam Pembangunan. UKMYayasan Sabah, him. 47. 28 Temu bual dengan Dato Paduka Haji Basir Taha pada tahun 1982. Lihat juga W. Shamsudin, Sejarah SaslenaMelayu Moden Sesudah tahun 1800. Kuala Lumpur: Pustaka Antara. hIm. 12. 29 Temu buai dengan Dato Paduka Haji Marsal Maun, Jalan Tutong, 18 Mac 1989.
27
66
Hassan yang dipilih menjadi Setiausaha Sultan Ahmad Tajuddin kerana behiau bersikap liberal dan disenangi oleh British. Setelah PSPB lemah, pergerakan berpersatuan diteruskan oleh Kesatuan Melayu Brunei (KMB) yang wujud sejurus dengan kedatangan Harun Aminnurnashid ke Brunei pada tahun 1939. Beliau dikatakan nasionahis Melayu yang hertanggungjawab untuk mempengaruhi semangat kesedaran di kalangan masya3t Abrakat Melayu Bnunei melalui cenamah-ceramahnya kepada ahli KMB. duhlah Hussein mengatakan bahawa,
Harun tidak jemu-jemu bekerja memberi pendidikan kepada anak bangsa-
nya; behiau menanamkan semangat kebangsaan kepada rakyat Brunei supaya taat setia kepada kerajaan Meiayu Brunei ... Ahli KMB kebanyakannya terdini danipada golongan atasan dan guru lepasan- MPSI. Yang Dipentua KMB ialah Pengiran Bendahara Oman Ali Saifuddien.32 Penglibatan baginda adalah suatu pertanda akan wujudnya semangat kebangsaan di kalangan golongan bangsawan untuk memperjuangkan pengambilan semula hak dan kuasa pemerintahan negara Brunei danipada pihak British. Walaupun kuasa pemenintahan negara Brunei terletak pada Residen British, namun KMB yang dipimpin oleh Pengiran Oman Ahi Saifuddien telah mendapat kehenaran pendaftaran daripada Residen British atas sokongan Sultan Ahmad Tajuddin.33 Pergerakan KMB tidak begitu disekat oleh British sebagaimana keadaan KMM yang dipimpin oleh Encik Ibrahim Yaakub atau PKM Labuan. Di Labuan, Sabah atau Malaya, pihak British sentiasa menghalang sebarang kemungkinan wujudnya gerakan politik yang mempunyai pentalian dengan Indonesia.34 Pengaruh Indonesia memang tidak dinafikan telah mempengaruhi semangat kebangsaan Brunei, iaitu melalui siaran radio Indonesia dan penerbitan terutamanya akhbar. Jumlah ahhi KMB sebelum Perang Dunia Kedua dikatakan kira-kira 200 300 onang dengan dikenakan bayaran yuran 50 sen sebulan.35 Jika dilihat dan segi ahhi jawatankuasa tertingginya, kebanyakannya dianggotai oleh golongan atasan dan pegawai-pegawai kerajaan. Gerakan mereka tidak melibatkan keselu-
30 31 32 34
Abdullah Hussein, op. cit., him. 43.
Ibid., hIm. 44.

Temu bual dengan Dato Paduka Haji Basir bin Taha. Menurut Haji Hashim 1-iaji Abd. Hamid, ketika Sultan Ahmad Tajuddin melawat Kuching, tIM. SalIch tclah diperkenankan untuk memberi ucapan mewakih baginda. Lihat juga Sabihah Osman, op. cit. Muhammad Hadi Abdullah 1992. Seniangat Kebangsaan Brunei: Kesedaran Awal, Jurnal 1)arussala,n, Bil. I, hIm. 44.
33 Ibid.
35
67
ruhannya masyarakat Brunei khususnya peningkat bawahan. Lagipun jumlah golongan tenpelajar yang terdapat di Brunei sebelum Perang Dunia Kedua adalah sedikit. Kebanyakan pelopor persatuan sebelum perang adalah bekas penuntut yang belajar dan luar negara khususnya dan Malaya. Di samping itu, pemimpin kesatuan di Brunei memang telah ada hubungan awal dengan pemimpin pertubuhan di Malaya. Hubungan mi dipereratkan lagi dengan adanya lawatan ke luar negana, seperti lawatan KMB dan Banisan Pemuda (akan dibincangkan kemudian) ke Mini dan Kuching yang diketuai oleh Pengmran Oman Ali Saifuddien. Meskipun KIvIB dapat menonjolkan dininya untuk memperjuangkan hak asasi bangsa Melayu, tetapi kurang mencapai matlamat penubuhannya kerana tidak begitu dihiraukan oleh pihak British. Perkara mi memang tidak dapat dinafikan kerana Sultan Ahmad Tajuddin sendiri tidak berupaya untuk menentang kuasa yang dipegang oleh Residen Bnitish. Walau bagaimanapun, KMB terus bergerak sehingga meletusnya Perang Dunia Kedua. Penang Dunia Kedua menular ke Brunei apabila Jepun mendarat di Kuala Belait pada 16 Disember 1941, iaitu kira-kira pukul 3 pagi, dengan bilangan ten36 Tidak ada sebarang penentangan daripada pitera lebih kurang 10 000 onang. hak Brunei. Pihak British mengambil keputusan mi berdasarkan kepada kenyataan Naib Laksamana Layton, iaitu Komander Tentera Laut di Singapura, pada bulan Jun tahun 1941. Hal mi jelas diterangkan oleh R.N.Turner, iaitu Penolong Residen British di Brunei, there I passed on a warning from the Admiral that the Navy could no longer guarantee protection east of Singapore and advising that all European women and children should be evacuated with least possible delay..
...
Sultan Ahmad Tajuddin telah menandatangani suatu penjanjian penyerahan kuasa kepada ketua pemenintah tentera Jepun. Brunei telah diduduki oleh tentera Jepun selama lebih kurang tiga tahun setengah. Walaupun semua kuasa pentadbiran diketuai oleh tentera Jepun, orang Melayu masih terus bekenja seperti biasa di bawah arahan tentera Jepun. Sikap British yang tidak bertanggungjawab terhadap tanah jajahan telah mengecewakan golongan nasionalis Brunei dan mereka mengalu-alukan kernaraan tentera Jepun. Pendudukan Jepun telah membenikan kesempatan kepada golongan nasionahis Brunei menguatkan pengaruh dan kedudukan mereka dengan menyebarkan semangat kesedaran kebangsaan di kalangan masyanakat Brunei. H.M. Salleh mengatakan bahawa,
36
Muhammad Hadi Abdullah 1988. Pendudukan Jepun di Brunei, Jurnal Persatuan Sejarah Brunei. Bil. 1, hIm. 22.
37 /bid.,hlm.21.
68
Saya dilantik menjadi propaganda Jepun (pegawai penenangan) kesempatan mi saya ambil untuk menyelitkan perasaan nasionalisme dalam sandiwara yang
diadakan..
38
Akibat kerjasama yang telah mereka berikan pada pemenintahan Jepun, banyak daripada mereka telah ditangkap dan dipenjarakan oleh British kerana dituduh sebagai tali barut tentera Jepun selepas perang. Ini termasuklah pejuang nasionalis H.M. Salleh. Kerjasama yang telah dibenikan oleh rakyat Brunei kepada Jepun menyebabkan kurangnya kekejaman dan penyeksaan yang dilakukan oleh tentera Jepun terhadap mereka. Sebaliknya, Jepun telah melatih anak-anak tempatan untuk mentadbir negeni mereka. Jepun telah menghantar anak-anak tempatan ke luan negana seperti Pengiran Mohd. Yusof telab dihantar ke Jepun,39 Jamil Umar, H.B. Hidup dan Yassin Affandy telah dihantar ke pusat latihan tentera Kuching, Miri dan Labuan.4 Manakala A.M. Azahani telah dihantar ke Bogor Indonesia untuk mempelajari ilmu haiwan. Pada akhir-akhir pendudukan Jepun, kehidupan rakyat bentambah susah disebabkan kekunangan banang makanan dan ubat-ubatan. Kempetai Jepun mula bersikap kejam dan ganas terhadap rakyat Brunei. Penistiwa mi menyebabkan penduduk kawasan bandar benhijrah ke daerah pedalaman. Sultan Ahmad Tajuddin telah berpindah di Tantaya, dan Pengiran Oman Au Saifuddien telah berpindah ke hulu Sungai Damuan, iaitu di kampung Kilanas. Di sini, Pengiran Oman Au Saifuddien bersama-sama dengan keluarga telah hidup sama seperti orang kampung, iaitu bentanam padi dan berkebun sayur. mi semua adalah suatu pengalaman yang begitu pahit yang dirasai oleh bakal pemimpin negara. Kesusahan mi juga telah menyedarkan baginda akan penlunya negara Brunei dipenintah oleh anak Brunei sendini. Pendenitaan yang baginda alami pada zaman Jepun akhirnya berkesudahan apabila tentera Jepun menyerah kalah pada Tentera Benikat pada pertengahan tahun 1945. Pengiran Omar Au Saifuddien merupakan orang yang mula-mula menemui Wing Commander Kay apabila Tentera Benikat mendarat di bandar Brunei. Di Brunei, kesan kerjasama penduduk penibumi masa pendudukan Jepun telah menyebabkan ramai daripada golongan nasionalis Melayu telah digantung danipada jawatan mereka oleh Pentadbiran Tentera British (BMA) pada akhir tahun 1945 hingga tahun 1946 kerana dituduh bekerjasama dengan tentera Jepun. Bulan Jun 1945 menandakan bermulanya era baru, iaitu Pemenintahan Tentera British di Brunei.
38 Temu bual dengan Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya Laila Wangsa Haji Mohd. Salleh Haji
Masri, Teratak Puja, Bandar Sen Begawan, Brunei, 1986.
39 Temu bual dengan Pengiran Setia Negara Pengiran Haji Mohd. Yusof bin Pengiran Haji Abd. Rahim. 40 Muhammad Hadi Abduilah, op. cit., hIm. 26.
69
Setelah Brunei terlepas danipada pendudukan Jepun, keadaan kehidupan masyarakat Melayu masih tidak berubah malab jika diteliti secara mendalam samalah seperti kata pepatah keluar dan mulut hanimau masuk ke mulut buaya. mi disebabkan akibat daripada Pentadbiran Tentera British (BMA) yang telah memberi kuasa kepada orang asing dalam soal pentadbiran. Kebanyakan pemimpin Melayu telah dipecat daripadajawatan masing-masing kerana dituduh bekerjasama dengan tentera Jepun. Tekanan mi telah menyebabkan kebangkitan segolongan pemuda Brunei yang menuntut untuk memperjuangkan maruah bangsa, raja dan agama. Pergerakan penjuangan bangsa dan tanah air mi telah mula melibatkan golongan rakyat biasa di kalangan guru, polis, kerani dan lainlain; sebelumnya mi majoniti pergerakan kebangsaan Brunei dianggotai oleh
kelas atasan dan golongan cerdik pandai.
Di Malaya, pemenintahan tentera British merupakan zaman penjuangan UMNO menentang Malayan Union di samping komunis yang menghasut pekenja supaya mogok. Di Brunei, golongan nasionalis telah berani bangkit menentang secara terang-terangan dasar BMA yang lebih mengutamakan bangsa asing dengan mengetepikan hak asasi bangsa Melayu Brunei dalam pentadbiran negara. Bukti yang jelas ialah pembolotan dan- penguasaan bangsa asing di Jabatan Kastam, Risen (Catuan), Kerja Raya, Rumah Sakit dan Kewangan.4 Sultan Ahmad Tajuddin sendini tidak mempunyai kuasa langsung dalam soal pentadbiran negara, malah bendera negara Brunei tidak dikibarkan pada zaman BMA. Tekanan danipada BMA inilah merupakan faktor penting yang telah membangkitkan lagi semangat kebangsaan golongan nasionalis Bnunei untuk menegakkan maruah kesultanan dan kedudukan bangsa Melayu. Kebangkitan mi tidak secara menyeluruh kerana ia melibatkan sebahagian masyarakat Brunei sahaja. Kesedaran mi hanya wujud di kalangan golongan elit yang berpendidikan tinggi dan luar negara. Kegiatan mereka juga tertumpu hanya di sekitar bandar Brunei yang pengaruh bangsa asing jelas kelihatan. Penentangan awal mi bukanlah berupa pengangkatan senjata untuk menghalau penjajah British atau orang asing; sebagaimana keadaan berlaku di Indonesia, tindasan dan penekanan Belanda yang berlebih-lebihan terhadap ekonomi bumiputena terutama kaum petani menyebabkan mereka bangun memberontak. Rak-
yat Brunei tidak semuanya mempunyai perasaan antipenjajahan seperti di Indonesia apabila pejuang nasionalis Indonesia mengangkat senjata menentang pentadbinan Belanda.42
41 Pada masa pemenintahan BMA di Brunei, kuasa pentadbiran negara Brunei adalah di tangan Wing Commander K.E.H. Kay, seorang yang memang pro-Cina. OIeh itu, beliau sentiasa
mendengar aduan yang dibuat oleh kaum Cina yang memang benci terhadap golongan nasionalis yang memperjuangkan hak asasi bangsa Meiayu, hal mi teiah menyebabkan ramai golongan nasionalis digantung daripadajawatan mereka. George MeTuman Kahin 1961. Nationalism and Revolution in Indonesia. Ithaca New York:
42
Cornell University Press, hIm. 43.
70
BRUNEL SEBAGAL NEGARA NAUNGAN BRITISH
Walau bagaimanapun ciri-cini kekerasan mi telah wujud di Brunei pada bulan Disember tahun 1962 yang diketuai oleh A.M. Azahani yang memang tenpenganuh dengan revolusi Indonesia. Disebabkan dasar British di Brunei tidak menimbulkan kesengsaraan rakyat sebagaimana keadaan di Malaya, maka pada umumnya masyanakat Brunei menerima baik kepulangan semula pentadbiran British. Sebahiknya, bagi golongan nasionahis Brunei seperti H.M. SaIleh, Pengi-
ran Mohd. Yusof, Pengiran Sharifuddin, Abdullah Jaffar, Basin Taha dan Pengiran Haji Lampoh beranggapan bahawa kepulangan semula kuasa British di Brunei telah menyebabkan tergugatnya hak asasi bangsa Melayu. Dasar BMA yang telah mempercayai bangsa asing yang fasih dalam bahasa Inggenis telah menyebabkan golongan nasionalis Melayu diketepikan dan digantung danipada jawatan. H.M. Salleh, pemimpin yang berpengaruh amat ditakuti oleh bangsa asing telah dipenjanakan sebanyak tiga kahi atas tuduhan menjadi tali barut Jepun.43 BMA telah mengambil ahih pentadbiran negana Brunei selepas sahaja Jepun menyerah kalah pada bulan Jun tahun 1945 sehingga 6 Julai 1946.~~ Tempoh mi dinamakan era pemuhihan apabila kuasa pemerintahan adalah di bawah kuasa tentera British. Sultan Ahmad Tajuddin masih tidak berkuasa sehingga penyerahan kuasa dilakukan pada 6 Julai 1946, dan Mr. W.J. Peel dilantik menjadi Residen. Pegawai Pentadbir Kanan British ketika zaman BMA ialah Wing Commander K.E.H. Kay yang pernah tinggal di Brunei sebelum perang. Lebih kurang setahun BMA bertapak di Brunei, telah muncul satu banisan pemuda Bnunei yang tendiri daripada golongan nasionalis yang tidak secara langsung menentang dasar BMA. Dengan perkataan lain, kewujudan sikap diskniminasi tentera British yang telah membeni keutamaan kepada orang asing dalam pentadbiran telah menyedarkan beberapa orang nasionahis Melayu. Secara tidak langsung perkara mi telah mewujudkan satu organisasi massa sebagai satu salunan fahaman nasionahisme dengan tujuan untuk kemuliaan bangsa.45 Organisasi mi dikenahi sebagai Barisan Pemuda (BARIP) yang ditubuhkan pada l2 April 1946,46 sebagaimana diakui oleh surat khabar Suara Rakyat.47 Perjumpaan awal penubuhannya telah diadakan di salah sebuah rumah di Kampung Sungai Kedayan, iaitu di rumah Awang Yaakub bin Othman.48 Perjumpaan pada han tersebut dilakukan secara sembunyi untuk mengelakkan danipada diketahui oleh pihak berkuasa British. Di bawah penaturan Societies Enactment 1933 yang
43 Temu bual dengan Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya Laila Wangsa Haji Mohd. Saileb. 44 Brunel Annual Report, 1946, hIm. 47. 45 Haji Zaini Haji Ahmad 1989. Pentumbuhan Nasionalisme di Brunei 19531 963. Kuala Lumpur: Pencetakan Sentosa Sdn. Bhd. op. cit., him. 31. 46 Temu bual dengan Pehin Orang Kaya Laila Wangsa Haji Mohd. SaIleh bin Haji Masri. 47 Suara Rakyat, April 1957, him. 5. 48 Temu bual dengan Cikgu Haji Hamid bin Othman.
71
dikuatkuasakan pada zaman BMA, pegawai-pegawai dan kakitangan kerajaan dilarang melibatkan din dalam sebarang pergerakan atau badan politik seperti BARIP. Kemungkinan mi merupakan satu faktor yang menyebabkan golongan pembesar dirajalpembesar negara tidak banyak terlibat dengan pergerakan mi.49 Walau bagaimanapun, Penginan Oman Ali Saifuddien adalah penyokong kuat pergerakan mi kerana beliau adalah Yang Dipertua KMB. Kedua-dua pertubuhan mi sentiasa berganding bahu dan bekerjasama memperjuangkan kedaulatan bangsa dan raja negeni in Sebagaimana keadaan di Labuan, PKM dan BARIP dianggap sebagai TANGAN KIRI dan TANGAN KANAN.5 Di Brunei, BARIP
dan KIVIB telah bekerjasama membuat suatu rancangan untuk menghapuskan kaum asing.5t Meskipun pergerakan mi tidak hidup lama, tetapi selama satu tahun pemenintahan BMA di Brunei, BARIP dan KMB telah dapat mempertahankan hak bangsa Melayu yang hampir lenyap ketika itu sebagaimana kata pemimpinnya,
Jika BARIP tidak berdini boleh dikatakan Melayu goncang pada ketika itu. Sekiranya BARIP tidak ditubuhkan dan musuh tidak ditentang tentulah ia bermaharajalela.52
BARIP bertanggungjawab untuk menyatukan belia Melayu untuk samasama menyelamatkan negeni danipada dikuasai oleh bangsa asing khususnya dalam bidang politik. Dalam pentemuan pertama di Kampung Sungai Kedayan
yang dihadiri lebih kurang 30 orang, mereka telah sepakat untuk melantik Naib Yang Dipertua sementaranya, iaitu Abdullah Jaafar. Antara ahlinya ialah Abd.
.
Hamid Osman, Pengiran Hidup bin Pengiran Hashim, Hang Tuah Putih dan Encik Zainal Abidin Putih.53 Mereka mi tendini danipada golongan guru lulusan MPSI, Ahli Persatuan Guru-Guru Melayu Brunei (PGGMB)54 dan tidak ketinggalan pegawai kerajaan seperti polis dan kerani.
Kemunculan BARIP dalam masyarakat Melayu Brunei yang belum begitu

matang dalam bidang politik telah dijadikan bahan ketawa dan persendaan, khususnya sebahagian golongan tua yang memang
tidak menyedani langsung politik
49
Golongan pembesar negara adalah golongan atasan yang terdini danipada Kerabat Diraja, Pengiran dan Pehin. Golongan mi merupakan kelas yang berkuasa dalam adat istiadat dan pentadbiran negara. Dengan perkataan lain, golongan pembesar negara adalah golongan pemerintah yang kadang-kadang menganggotai Majlis Mesyuarat Negeni dan sebagainya. Penjelasan Iebih lanjut, sila rujuk Carta Pentadbiran Negara Brunei sebeium tahun 1959, hIm. 10. 50 Sabihab Osman, op. cit., him. 47. 51 Temu bual dengan Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya Laila Wangsa Haji Mohd. Salleh. 52 Ibid. 53 Temu bual dengan Cikgu Haji Abd. Hamid bin Othman. 54 Haji Zaini Haji Ahmad, op. cit., him. 33.
72
dan ekonomi bangsa Melayu telah digugat oleh bangsa asing. Golongan tua menganggap bahawa penjuangan BARIP adalah sia-sia dan tidak mendatangkan faedah. Contohnya, setiap ahli BARIP mengucapkan perkataan MERDEKA sesama meneka, ternyata ada yang mempensendakan dengan sebutan MENTEGA.55 Pengarang buku Ulu: The Worlds End, iaitu Jongen Bisch sendiri berpendapat bahawa perkembangan mi sebagai useless, like to put salt in their benefactors petrol.56 Jorgen Bisch seterusnya menjelaskan bahawa,
whether most of these who belong to the freedom movement realize what merdega (Merdeka) means in practice. Whether they know that if the fuli and unconditional mendega for which they cry out given to them now, it would lead to corruption without parallel.57
Ini menggambankan bahawa sesungguhnya pihak penjajah menganggap golongan nasionalis hanya tahu berteriak untuk mentadbir negeni sendiri tetapi apabila dibenikan tanggungjawab, mereka tidak dapat menjalankannya. Walau bagaimanapun, pergerakan BARIP dianggap merbahaya oleh kaum asing dan pentadbiran BMA. Oleh itu, BARIP telah sama-sama bermuafakat akan me-
nyimpan rahsia pengerakan mereka sebelum didaftarkan secara rasmi. Sebagaimana dinyatakan pada awal tadi bahawa penjuangan BARIP memang direstui oleh Sultan Ahmad Tajuddin kerana KMB yang dipimpin oleh Pengiran Oman
Ali Saifuddien sentiasa bekenjasama dalam memperjuangkan hak asasi orang Melayu. Oleh itu, setelah ia didaftarkan ahlinya semakin bertambah ramai. mi
dikuatkan lagi dengan kemasukan beberapa orang tokoh yang terkemuka seperti H.M. Salleh, Pengiran Mohd. Yusof, Jamil Umar, Pengiran Sanifuddin dan Awang Zainal Abidin bin Putih. Walaupun BARIP tidak melibatkan keseluruhan lapisan masyarakat Brunei tetapi pengaruhnya begitu kuat kerana mendapat simpati dan sokongan moral danipada golongan atasan dan pembesar negara khususnya Sultan Ahmad Tajuddin dan Pengiran Oman Ali Saifuddien. Sultan Ahmad Tajuddin sendini mengakui bahawa pemuda BARIP mi adalah golongan belia yang bakal menjadi pemimpin dan akan memegangjawatan dalam pentadbiran negeni.58 Bnitish sedar bahawa Sultan Ahmad memang menyokong banisan in Oleh itu, British tidak dapat menghalang kesemua maksud BARIP apabila direstui oleh sultan seperti penistiwa penebangan pintu gerbang (akan dibincangkan kemudian). Sikap terbuka Sultan Ahmad Tajuddin yang menyokong pergerakan nasionalisme Brunei mungkin merupakan satu faktor yang menyebabkan pihak
Temu bual dengan Cikgu Haji Abd. Hamid bin Othman. 56 Jongen Bisch 1962. Ulu.- The World End. Great Britain: George Allen and Unwin Ltd., him. 42. 57 Ibid. 58 The Straits Times, 28 Februani 1947, hIm. 5.
55
73
British cuba menghancurkan kuasa dan kedudukan baginda. Menyentuh tentang BARIP, antara penjuangan dan kegiatannya yang jelas
mendapat sokongan moral danipada Sultan Ahmad Tajuddin dan Penginan Oman Ali Samfuddien ialah penistiwa keberangkatan Pesuruhjaya Tinggi British bagi Asia Tenggana ke Brunei, kemangkatan honda Sultan Ahmad Tajuddin dan penistiwa antibangsa asing. Semua peristiwa mi adalah gambaran perjuangan
BARIP yang melaung-laungkan slogan MERDEKA, iaitu memperjuangkan 59 H.M. SalIeh menegaskan kedaulatan satu bangsa, satu bahasa dan satu agama.
bahawa penjuangan BARIP adalah untuk menegakkan kedaulatan raja, tanah air dan bangsa Melayu negeni in Malah salah seonang danipada pemimpinnya mengakui akan kecenderungan BARIP dalam bidang politik. Dalam usaha BARIP untuk menegakkan identiti bangsa dan mempertahankan kedudukan naja senta agama, secara tidak langsung meneka telah melibatkan din dal~i hal ehwal politik Brunei dan membeni kesan yang mendalam terhadap
sikap dan dasar pihak British di Bnunei. H.M.Salleh menjelaskan bahawa, BARIP sebenarnya
merupakan satu badan pohitik yang ia mempunyai kesedaran kebangsaan. Kesedaran danipada anak Bnunei jati. Jadinya BARIP adalah
satu badan yang boleh mewujudkan perpaduan yang kukuh bahkan untuk mempertaha;kan kedaulatan bangsa kita daripada diponak-perandakan oleh tindak tanduk bangsa asing yang sampai menjolok mata bangsa Melayu.6
Peristiwa antibangsa asing adalah satu-satunya detik bersejarah yang menggambarkan kebangkitan semangat kesedaran dan penentangan golongan nasionahis dan sebahagian masyarakat Brunei terhadap dasan pemenintahan BMA. Ketika mi, bangsa asing telah membuat rancangan untuk menguasai tampuk pemerintahan negeni mi6 dengan menyogok dan mengambil hati pihak BMA. Ini
menyebabkan onang Melayu tempatan bangkit menentang. Keangkuhan dan keberanian bangsa asing jelas nampak apabila persatuan mereka bernama Shiau Yu Hoi menaikkan bendera negara asing di depan bangunan persatuan tersebut di Jalan Pemancha, bandar Brunei.62 Tidak siapa yang
berani menegun atau menghalang tingkah laku mereka, kerana kuasa peme-
rintahan benada di tangan BMA. Masyarakat Melayu sakit mata dan hati melihat keadaan mi. Mereka mengatur rancangan untuk membelasah orang asing yang tinggal di bandan Bnunei. Rancangan mi bertujuan mahu menghapuskan penga59 Temu bual dengan Pengiran Setia Negara Pengiran Haji Mohd. Yusof bin Pengiran Haji Abd. Rahim. 60 Temu bual dengan Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya Dato Laila Wangsa Haji Mohd. Salieh bin Haji Masni. 61 Temu bual dengan Pehin Orang Kaya Amar Diraja Dato Sen Utama (Dr.) Haji Mohd Jamul AlSufri, Jabatan Pusat Sejarah, Januani 1988. 62 Ibid.
74
BRUNEL SEBAGAL NEGARA NAUNGAN BRITISH
nub dan bangsa asing di Bnunei. Meskipun rancangan mi bukan diatur oleh BARIP tetapi secara tidak langsung ia telah melibat ahhinya. Penglibatan masyanakat Melayu khususnya di sekitar bandar Bnunei ketika mi menggambankan wujudnya kesedaran kebangsaan bukan sahaja di peningkat kelas atasan tetapi juga kelas bawahan. Menunut nancangan yang telah dipersetujum, setiap onang
Melayu di bandar Brunei akan bertindak serentak terhadap mangsanya masingmasing pada pukul 4.30 petang. Tetapi nancangan mi telah gagal kerana salah seorang danipada perancangnya telah bentindak lebih awal danipada waktu yang telah ditetapkan. Perkara mi
bermula apabila benlaku satu pertengkanan di pasar bandar Brunei. Pertengkaran mi telah menjadi punca menyebabkan merebaknya pergaduhan di persekitaran bandar Brunei khususnya di Jabatan Kastam. Perkelahian mi menyebabkan keadaan menjadi kelam-kabut, dan kedaikedai mula ditutup. Pada masa yang sama, berita mi juga telah tersebar dan menyebabkan penduduk Kampung Ayen mengayuh sampan mereka masing-masing
menuju ke darat (bandar Brunei). Tetapi kemaraan mereka telah dihalang oleh
tentera British. Tokoh-tokoh nasionahis yang mempeloponi nancangan mi telah ditangkap oleh pihak berkuasa BMA. Meskipun nancangan mi gagal tetapi telah
membeni kesedaran kepada bangsa asing dan BMA tentang kebangkitan orang Melayu di bandar Brunei. Perasaan tidak puas hati anak tempatan tetap berterusan dengan dasar diskniminasi BMA yang sentiasa mengetepikan hak senta kedudukan bangsa Melayu. Hal mi nampak dalam tragedi pembinaan pintu gerbang sempena lawatan Pesuruhjaya Tinggi British di Asia Tenggara ke Brunei, Malcolm McDonald pada bulan Julai tahun 1947 bagi penyerahan kuasa pemerintahan danipada BMA kepada pemenintahan awam. Pintu gerbang yang telah didinikan antaranya oleh Persatuan Cina, Persatuan India, Kesatuan Melayu Bnunei dan BARIP. Persehisihan timbul apabila orang asing menentang cogan kata dan lukisan yang telah dibuat di atas pintu gerbang BA1UP. BARIP telah mendinikan pintu gerbang di antara padang besar bandar Brunei (Taman Oman Ali Saifuddien) dengan Jabatan Bandaran. Di atas pintu
gerbang itu telab ditulis dengan cogan kata dalam bahasa Inggenis, Sole Right 63 Manakala di For The Sultan and His Subjects dengan dilukis bendera Brunei. sebelahnya pula dilukis bendena Union Jack yang bercogan kata Restorer of Peace and Justice.64 Lukisan dan cogan kata mi adalah gambaran daripada pe-
rasaan tidak puas hati BARIP yang menuntut keadilan dan keamanan di Brunei di bawah pemenintahan British. Cogan kata mi juga menghendaki agar pihak
63 Temu bual dengan Pengiran Setia Negara Pengiran Haji Mohd. Yusof bin Pengiran Haji Abd. Rahim.
64 Ibid.
75
benkuasa British mengembalikan tampuk kuasa pemenintahan negara Bnunei pada sultan dan rakyatnya. Cogan kata mi sudah pasti ditentang oleh orang asing di Brunei dan pihak British, terutama tentang cogan kata Sole Right For The Sultan and His Subjects. Cogan kata mi merupakan sindiran yang tajam khas ditujukan kepada British dan kaum asing yang sentiasa menggugat hak asasi sul65 Pihak benkuasa BMA dan bangsa asing khususnya jatan dan bangsa Melayu.
watankuasa sambutan telah membantah cogan kata tersebut dan menganahkan supaya ahli BARIP mengubahnya. Pemimpin BARIP tidak berganjak danipada pendinian mereka. Sebahiknya, mereka memberi kata putus dengan dua pilihan,
sebagaimana diterangkan oleh salah seonang pemimpinnya sendini, Tulisan itu
boleh diubah dengan menggunakan darah atau pintu gerbang tersebut ditebang sahaja dengan kapak lalu dibiarkan begitu sahaja.66
Memandang kepada keadaan yang tegang in maka pemimpin BARIP pun bermesyuarat dan akhirnya bersetuju supaya perkara mi disembahkan kepada
Sultan Ahmad Tajuddin. Seramai lebih kurang 300 pemuda BARIP berkumpul
dengan kemeja putih bersingsing tangan menunggu keputusan utusan tersebut.67 Sekiranya tindakan BARIP tidak diperkenankan maka pintu genbang tersebut
akan ditebang. Sebagaimana yang telah dibincangkan awal tadi bahawa perjuangan BARIP direstui oleh Sultan Ahmad Tajuddin dan Pengiran Oman Ahi Saifuddien. Oleh
itu, sebarang permintaan BARIP tetap dipersetujui oleh sultan.
mi jelas berda-
sarkan keputusan baginda tentang pintu gerbang BARIP itu sebagaimana titahnya bahawa terserahlah pada fikiran dan pendinian pemuda BARIP sahaja.68
Maksudnya BARIP dibenarkan memperjuangkan apa yang mereka ingin capai
pada ketika itu. Ini menunjukkan bahawa sultan merestui dan menyokong penjuangan BARIP untuk membela nasib bangsa Melayu. Sebagaimana kata pemimpin BARIP bahawa, jika BARIP tidak berdini bolehlah dikatakan Melayu
goncang pada ketika itu.69
Semangat perjuangan BARIP untuk menegakkan dan mendaulatkan bangsa dan raja negeni mi juga dapat dilihat ketika kemangkatan Kebawah Duli Yang Maha Mulia Paduka Sen Baginda Raja Isteni Pengiran Anak Siti Fatimah pada 8
65
Temu bual dengan Pehin Orang Kaya Amar Dinaja Dato Seri Utama (Dr.) Haji Mohd Jamil Al-
Sufri. 66 Temu bual dengan Haji Masni. 67 Temu bual dengan bin Pengiran Sabtu 68 Temu bual dengan Rahim. 69 Temu bual dengan Haji Masni.
Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya Laila Wangsa Haji Mohd. SalIeh bin Pengiran Jaya Perkasa Pengiran Data Seri Laila Jasa Anak Mohd. Hassan Kamaluddin, Jalan istana Darul Hana, Bandar Seri Begawan, 1987. Pengiran Setia Negara Pengiran Haji Mohd. Yusof bin Pengiran Haji Abdul Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya Laila Wangsa Haji Mohd. Saiieh bin
76
BRUNEL SEBAGAI NEGARA NAUNGAN BRITISH
Mac 1947.~ Ahli BARIP yang dipimpin oleh Yang Dipentuanya, H.M. Salleh sendini telah berganding bahu dan bekenjasama untuk menyempurnakan majhis pemakaman itu. Pada malam 8 Mac 1947, ahli BARIP telah diarahkan oleh
H.M. Salleh untuk menyebarkan berita itu ke seluruh negeni secara sambungmenyambung dan mulut ke mulut, sebenapa yang tendaya mengikut keupayaan masing-masing. Memandangkan adanya nasa semangat kecintaan dan ketaatan pada raja dan tanah air, mereka sanggup benkayuh dan benjalan kaki ke tempattempat yang menenima benita itu dan menjemput meneka datang ke bandan Brunei.7t Pada han itu, pejabat BARIP telah menjadi pusat pembahagiaii kain putih untuk dijadikan tanda perkabungan.72 Pada 8 Mac 1947, ketika jenazah almarhum dibawa dan istana ke Denmaga Kastam, behia BARIP benatun satu bans hima orang membawa kain nentang putih yang bertuliskan dengan perkataan
MERDEKA. Banisan pemuda mi tidak putus-putus dan rumah Yang Amat Muhia Pengiran Muda Hashim hingga Denmaga Kastam. Dan sini, jenazah almanhum telah dibawa dengan sampan ke Makam Diraja. Dianggarkan senamai 10 000 onang telah menginingi jenazah almarhum pada han tersebut.73 Ketika detik bangsa Melayu berduka benkabung kerana kemangkatan almanhum, bangsa asing pula telah menunjukkan sikap keangkuhan dengan tidak mahu menutup kedai mereka dan tidak menaikkan bendera setengah tiang, sebagai tanda berkabung kerana kemangkatan almarhum.74 Ini secara terangterang menunjukkan keberanian mereka menentang hak asasi bangsa Melayu di bumi Melayu sendini. Yang Dipertua BARIP, telah mengumpul ahhinya untuk mengambil tindakan yang sewajarnya terhadap penbuatan dan sikap bangsa
asing itu. Berdekatan dengan tanah lapang (bangunan letak kereta bertingkat sekanang in, behiau telah berpidato kepada lebih kurang 100 orang ahli BARIP. Dalam pidatonya itu, beliau mengarahkan bahawa,
Dalam tempoh satu jam apabila orang asing mi tidak mahu menutup kedai mereka, hendaklah kamu scmua sekah bentindak, saya yang bentanggungjawab.75
Pada masa itu, ahli BARIP telah bersedia membawa tin minyak tanah untuk membakan kedai yang tidak ditutup dalam tempoh masa satu jam dan masa Yang Dipertua BARIP berpidato. Inilah satu-satunya penjuangan sejati nasio-
70 BruneiAnnualReport 1947, him. 2. 71 Temu bual dengan Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya Laila Wangsa l-iaji Mohd. SalIeh bin Haji Masni. 72 Ibid. 73 ibid. 74 Ibid. 75 Ibid.
77
nahis anak watan yang berani berjuang derni kedaulatan bangsa, tanah air dan rajanya. Memandangkan tindakan mi melebihi danipada kuasanya, Yang Dipertua BARIP pun terus menghadap Pengiran Omar Ali Saifuddien kenana Sultan Ahmad Tajuddin ketika itu berada di luar negara. Setelah sampai di Istana Darussalam, Kampung Sumbiling, H.M. Salleh pun menyembah mem~)on
ampun dengan mengatakan bahawa, Peramba pada han mi tcrpaksa mengambil satu tindakan yang dahsyat, kerana bangsa asing di Bandan Brunei tidak mahu menutup kedainya dan menghonmati kcmangkatan Almarhum Paduka Bonda. Dengan itu Peramba sudah membeni penintah pada ahli Barisan Pcmuda, supaya bersiap kenana empat puluh minit lagi, Abis Peramba akan mengamuk dan membakar, jika kedai-kedai itu tidak 76 ditutup.
Pengiran Oman Ali Saifuddien telah merestui tindakan Yang Dipertua BARIP dengan disokong oleh Pengiran Di-Gadong Pengiran Haji Muhammad Salleh.77 Maka beliau pun tergesa-gesa balik ke bandar Brunei. Sebelum ahli BARIP dan penduduk Kampung Ayer mengambil tindakan, onang asing sudah menutup kedai mereka dan menaikkan bendera Bnunei setengah tiang. Di sini rnenampakkan berkobarnya semangat penjuangan BARIP pada ketika itu sebagaimana dijelaskan oleh pemimpinnya bahawa sekiranya BARIP tidak ditubuhkan dan musuh tidak ditentang tentunya ia bermaharajalela.78 Jelaslah bahawa penjuangan BARIP mendapat sokongan yang kuat danipada rakyat Brunei, dan juga golongan atasan, iaitu Ahhm Majlis Mesyuarat Negeni Seperti Pengiran Oman Ali Saifuddien dan Pengiran Di-Gadong Penginan Haji Muhammad Salleh dan Penginan Temenggung. Penginan Oman Ahi Saifuddien mempercayai bahawa kepimpinan dan penjuangan BARIP adalah sesuatu yang tnurni bagi kepentingan bangsa dan negeni in Sokongan mi telah menyebabkan pihak British menasa segan untuk membendung dan menghalang kegiatan BARIP secana tenang-tenangan khususnya dalam bidang politik. Sokongan Sultan Ahmad Tajuddin dan Pengiran Oman All Saifuddien jelas apabila meneka berdua berkenan benangkat ke majhis ulang tahun pertama BARIP73 pada 12 April 1947. Majlis itu telah diadakan di Sekolah Melayu Jalan Pemancha, yang terletak di stesen Ibu Pejabat Balai Polis Bandan Sen Begawan sekarang. Dalam upacara tersebut Sultan Ahmad Tajuddin telah dijunjung untuk menaikkan bendera BARIP yang berwarna merah dan putih8 dengan diiningi
76 77 78 79 80
Ibid. ibid. Ibid.
Temu bual dengan Cikgu Haji Hamid bin Othman. Bendera wama merah dan putih membuktikan bahawa perjuangan BARIP dipengaruhi oleh perkembangan nasionalisme di Indonesia.
78
BRUNEI SEBAGAL NEGARA NAUNGAN BRITISH
oleh nyanyian lagu BARIP. Ini adalah satu petanda yang menunjukkan sokongan moral baginda berdua terhadap penjuangan BARIP. Jumlah jemputan yang hadin pada han itu tidak kunang danipada 2000 orang. Kehadiran Sultan Ahmad Tajuddin dan Pengiran Oman Ahi Saifuddien diiningi oleh Penginan Pemancha Pengiran Anak Haji Muhammad Yassin bin Pengiran Oman Ali, tenmasuk pega8 Dalam majlis itu, wai tinggi kerajaan dan Residen British, Tuan W.J. Peel. H.M. Salleh selaku Yang Dipentua telah membeni ucapan yang isi kandungannya antana lain menyebut tentang penjuangan pensatuan itu untuk menumpukan taat setia yang tidak benbelah bagi kepada naja yang memenintah Negana Brunei turun-temunun. Selain mempenjuangkan kedaulatan bangsa, tanah air dan raja, BARIP juga sedan kebajikan masyanakat khususnya dalam bidang pendidikan. BARIP telah menghantan sepucuk sunat memorandum kepada Residen British untuk mengadakan sekolah Inggenis. Surat itu telah ditulis oleh Naib Yang Dipentua BARIP sendini. BARIP juga telah mencadangkan supaya pihak berkenaan mengarang lagu kebangsaan Bnunei. Walau bagaimanapun, semua cadangan yang telah disuarakan oleh BARIP mi tidak diambil berat oleh Residen British. Cadangan mi akhirnya hanya terlaksana setelah Pengiran Oman Ali Saifuddien naik takhta padatahun 1950. Oleh itu, kita menyedani bahawa pergenakan BARIP merupakan suatu sumber inspirasi Sultan Haji Oman Ahi Saifuddien untuk mernahami kehendak dan keinginan nakyat baginda. Disebabkan kefahaman baginda tentang cita-cita nakyat khususnya golongan nasionahis, maka di peningkat awal pemenintahan baginda golongan nasionalis mi telah dibeni peluang menjadi tulang belakang untuk menjalankan jentena kenajaan pemenintahan baginda yang benmula pada tahun 1950. Onang asing pula menganggap bahawa pergerakan BARIP adalah menbahaya. Oleh itu, nancangan telah dibuat untuk membunuh orang yang menjadi penggerak onganisasi in iaitu Pengiran Temenggung. Usaha untuk rnembunuh beliau dengan rnenggunakan born buatan sendini telah gagal setelah penkana mi dilaporkan kepada pihak benkuasa. Di sarnping itu, pihak British telah menjalankan diayahnya secana lembut untuk melemahkan pengenakan BARIP dengan mernujuk dan menawankan jawatan kepada pemuda BARIP.82 Seterusnya, orang kuat BARIP sepenti Penginan Mohd. Yusof dan Jamil Umar telah dihantar benkunsus ke MPSI. H.M. Salleh sebagai tokoh yang masih menenuskan penjuangan dalam BARIP tidak dapat bengenak dengan aktif kerana sentiasa diekoni dan diawasi oleh pihak British. Malah beliau sentiasa disogok dan dipujuk oleh British
81
ibid. Kehadiran Residen British membuktikan bahawa BARIP dapat bergerak pada zaman pcmcrintahan Sultan Ahmad Tajuddin.
82 Tentu huai dengan Pehin Orang Kaya Amar Diraja Data Seri Utama (Dr.) Haji Awang Mohd. Jamil Al-Sufri.
79
untuk bekenja dengan kenajaan. Taktik British menawankan jawatan kepada ahli BARIP telah melumpuhkan pengenakan dan pentadbinannya. Selepas dua tahun penubuhannya, BARIP semakin tidak aktif setelah pemimpinnya menumpukan tugasnya sebagai guru. Kemudian sebilangan besar danipada meneka kembali semula ke MPSI untuk menamatkan pengajian masing-masing dalam bidang pergunuan. Hal mi juga dihadapi oleh KMB yang dipimpin oleh Penginan Muda Oman Ali Saifuddien kerana pada 15 Julai 1947, baginda telah ditabalkan menjadi Penginan Bendahara Sen Maharaja Penmaisuara. Ini bermakna bahawa bagmnda lebih suka menumpukan penhatian kepada tugasnya sebagai Bendahara yang bentanggungjawab dalam hal ehwal kebajikan dan kemasyanakatan. Baginda menyedani satu-satunya jalan untuk mencapai semua cita-cita yang diperjuangkan oleh golongan nasionalis hanya akan dapat dicapai melalui kedudukan baginda dalam Majlis Mesyuarat Negeni. Dengan perkataan lain, beliau mengakui bahawa pengerakan berpensatuan kunang berkesan untuk memperjuangkan kedaulatan bangsa, agama dan raja negeni in Kesimpulannya, dasar British telah benjaya membendung pergenakan politik yang mahu menuntut kemendekaan. Hal mi tidak sama sekali memutuskan harapan Pengiran Bendahara Oman Ali Saifuddien untuk terus benjuang mengembalikan semula pemenintahan Kesultanan Melayu Islam yang telah wujud sejak tahun 1400 Masihi. Bagi Sultan Ahmad Tajuddin, kegagalan KMB dan BARIP memperjuangkan kedaulatan negara Brunei tidak mematahkan usaha dan cita-cita
baginda untuk benjuang sendini dengan menggunakan kuasa yang ada pada bagmnda sebagai sultan Bnunei. Kemungkinan akibat danipada tindakan dan sikap agnesif baginda menyebabkan setengah-setengah pihak benpendapat bahawa kemangkatan baginda dianggap sebagai sesuatu yang dinancangkan oleh pihak British. Penkara mi dilakukan semata-mata untuk rnenggagalkan nancangan baginda bagi mengembalikan kedudukan Bnunei sebagai sebuah negara yang berdaulat dan merdeka. Apa yang nyata ialah matlarnat yang diperjuangkan oleh BARIP juga merupakan cita-cita yang ingin dicapai oleh bagmnda. Pada praktiknya, Sultan Ahmad Tajuddin menyedani bahawa kedudukan bagmnda sebagai sultan sebagai simbol semata-mata kerana kuasa sebenarnya adalah di tangan British khususKesedanan Sultan Ahmad Tajuddin tentang ketiadaan kuasanya mi bukan sahaja menupakan faktor penting menyebabkan bagmnda menyokong penjuangan pengenakan nasionalisme Brunei. Ia juga menyebabkan baginda menyusun rancangannya tersendini untuk tenus benunding dengan kenajaan British tentang kedudukan politik dan rakyat Bnunei pada masa depan. Penkana mi dilakukan kerana baginda sedan bahawa penjuangan BARIP tidak dapat mencapai matlamat83 746H.OO/4-2551, Question of Right of Accesion
Oktober 1950.
,
nya Residen.
53
ibid. Lihat juga The Times, London, 26
80
nya untuk menyokong baginda bagi rnenuntut semula kuasa pernenintahan ne-
jelas sebagaimana dikatakan oleh MacBryan,
gana Brunei. Oleh itu, bagmnda telah melantik MacBryan untuk rnenjadi pena84 Ini sihat pohitik penibadi bagmnda dalam proses penundingan di London nanti.
He (Sultan Ahmad Tajuddin) made up his mind to visit England and accordingly he had taken the drastic diplomatic step of telegraphing to the King announcing his attention. i-Ic argued me that the British Government in England should agree to revise the Brunei Treaties and make things easier for himself and his people.85
Langkah
mi diarnbil kerana penjuangan nakyat baginda (KMB dan BARIP)
tidak mendatangkan sebanang kesan atau sikap positif pihak British untuk menu-
naikan penmintaan meneka, iaitu mengembahikan sernula kuasa sultan danipada Residen British atau mernbuat perundingan banu untuk meneliti semula syarat Penjanjian 1888 dan Penjanjian 1905/06.~~6 Walau bagairnanapun, dengan adanya sokongan rakyat dan wujudnya semangat bentanggungjawab tenhadap nakyat dan
negara, baginda telah benusaha rnengembahikan kedudukan baginda sebagai pemenintah negara Brunei. Ketidakpuasan bagmnda tenhadap dasan British bukan
mi
sahaja dalam bidang pohitik tetapi juga dalam bidang kewangan dan ekonomi. Baginda benanggapan bahawa sepatutnya baginda sendini yang menentukan perbelanjaan dan penancangan penggunaan sumben set-ta hasil negana Bnunei bukannya Residen British, Pesunuhjaya Tinggi bagi Brunei ataupun Crown Agent.87 Dalam hal in baginda telah rnenyuanakan tentangannya tenhadap dasan British itu. Bagmnda mengatakan bahawa, 1 have been very ill for along time and the cause of it has been mental anguish at the way the oil-fields of Brunei have been conceded without consideration of
myself or my feelings on of the interest of my people. But I have been helpless because of the Treaties between myself and Great Britain which have forced
me to do whatever was told in all matters.88

Oleh itu, pada awal bulan Jun tahun 1950, baginda telah membuat pensediaan untuk berangkat ke London bagi menundingkan tentang masa depan pohitik Brunei dengan Setiausaha Tanah Jajahan dan seterusnya dengan Ratu Elizabeth. Baginda juga akan mernbincangkan tentang soal wilayah-wilayah Brunei
84 Gerald MacBryan pemah berkhidmat sebagai penasihat politik penibadi kepada Sir Charles Vyner Brooke di Sarawak. Lahir di Kingdown House, England pada tahun 1902. Mendapat pendidikan di Royal Naval Colleges of Osborne dan Dartmouth. Siia rujuk 746H.00/4255l. 85 86 87 88
Question ofRight of Accesion Ibid., Artikel tidak diterbitkan The Princess of Borneo, oieh Gerald MacBryan. ibid.
Ibid. Surat Sultan Ahmad Tajuddin kepada Gerald MacBryan yang bertarikh pada I Jun 1950. Ibid.
81
89 Pada yang telah diambil oleh British sepenti LabL~.,Sarawak dan Limbang. tanggapan baginda, wilayah mi patut dikembalikan kepada Brunei kenana, the cession of Sarawak by the Rajah Sarawak was quite wn~ng and that my authority for it was never asked nor ever given.90 Dengan perkataan lain, di samping merundingkan soal kemerdekaan Brunei, bagmnda juga akan menyuarakan tentang masalah, territory that had been siezed and annexed from Brunei in the past.9 Walau bagaimanapun, sebelum cita-cita dan hasnat baginda tercapai, semasa dalam perjalanan ke London, baginda telah mangkat di Singapura. Jenazah baginda telah diterbangkan ke Brunei melalui Labuan pada bulan Jun 1950.~~92 Pada 6 Jun sebelum jenazah Almarhum Sultan Ahmad Tajuddin dimakamkan, Pengiran Bendahara Oman Ahi Saifuddien dilantik menjadi sultan Bnunei ke-28. mi memandangkan Almarhum Sultan Ahmad Tajuddin tidak mempunyai anak lelaki. Oleh itu, berdasarkan Adat Istiadat Diraja Brunei, sejarah dan ajaran agama Islam, maka perlantikan Pengiran Bendahara Oman Aim Saifuddien untuk menjadi pengganti Almarhum Sultan Ahmad Tajuddin telah dipersetujui oleh Ahli Majlis Mesyuarat Negeni Brunei93 dan kerajaan British.94 Sultan Oman Ali Saifuddien sedan bahawa adalah menjadi kewajipan baginda untuk meneruskan usaha kekanda bagmnda serta menyahut tuntutan nakyat Brunei sendini bagi mendapat taraf berkerajaan sendini bagi Bnunei. Bendasarkan penglibatan dan juga pengalaman bagmnda dalam pengenakan politik selepas Perang Dunia Kedua, bagmnda tahu bahawa pergerakan BARIP dan KIVIB telah gagal mencapai matlamatnya. Bagi Sultan Omar Ali Saifuddien, penistiwa kemangkatan Sultan Ahmad Tajuddin telah membeni sedikit pengajaran dan pengetahuan kepada bagmnda untuk berhadapan dengan pihak British. Baginda yak.in bahawa taktik yang perlu untuk mengembalikan kedudukan Brunei sebagai sebuah negara yang merdeka hanya melalui perundingan dengan pihak British di samping membuat pembaharuan dalam negara Brunei sendini. Kesimpulannya, kuasa pemenintahan negana Brunei sebenarnya adalah di tangan pihak British. Oleh itu, perjuangan pergerakan nasionalisme dan Sultan Ahmad Tajuddin merupakan titik awal wujudnya kesedaran kebangsaan di Brunei yang mahukan taraf berkerajaan sendini. Walau bagaimanapun, perjuangan mi telah gagal mencapai matlamatnya.
89 90 91 92
93 94
Ibid. Lihatjuga The Times, London, 26 Oktoher 1950. Ibid. Surat Sultan Ahmad Tajuddin kcpada Gerald MacBryan, yang bertankh pada 1 Jun 1950. Ibid. Artikei tidak diterbitkan, Princess of Borneo oleh Gerald MacBryan.
A.M. Grier 1950. Funeral of the Sultan of Brunei. 10 Jun, Mss Pac 977, Perpustakaan Rhodes House Oxford. Artikel tidak diterbitkan.
746H.00/42551 Question of Righ of Accesion ..., ibid. C.F.C. Macaskie 1964. Macaskie Papers, An Unpublished Autobiography typescript, 1964,
him. 145, Mss Pac S71, Oxford Rhodes House Library.
(a) Bintor Negara Brunei Darussalam. Kedudukan di Pulau Borneo dan pembahagian pentadhiran
Sumber: Sumbangsih, Uniyersjti Brunel Darussalam, Brunei.
83
(a) Tugu
(b) Selambau
Foto 2.1 Peralatan yang digunakan olch orang Melayu Brunei untuk menangkap ikan
(a) tugu dan (b) seiambau Sumber: Jabatan Perikanais, Negara Brunei Darussalam
84
(a) Bintor
(b) Rawai
Foto 2.2 Sebahagian danipada penalatan untuk menangkap ketam dan ikan yang digunakan oleh orang Melayu Bnunei: (a) bintor dan (b) rawai Sumber: Jabatan Perikanan, Negara Brunei Darussalam
85
Foto 2.3 Penkhidmatan teksi air di kawasan Kampung Ayen, Negara Bnunei Danussalam
Foto 2.4 Perkhidmatan teksi air antara Pekan Bangar, Temburong dengan Bandar Sen
Begawan, Negara Brunei Darussalam
86
BRUNEI SEBAGA! NEGARA NAUNGAN BRITISH
(b)
Foto 2.5 Gambar (a) dan (b) menunjukkan kegiatan padian yang berniaga menggunakan
perahu di Kampung Ayer, Brunei Su,nber: Jabatan Muzium Brunei, Negara Brunei Darussalam
87
(b)
Foto 2.6 Gambar (a) dan (b) menunjukkanjenis-jenis perahu yang digunakan oleh orang
Melayu untuk menangkap ikan antara tahun 1940-an hingga tahun 1960-an Su~nber Jahatan Muzium Brunei, Negara Brunei Darussalam
88
Foto 2.7 Gamban
mi
menunjukkan kerja mereka bentuk atau mengukir pada barang
perak oleh seorang tukang perak Melayu Brunei pada tahun 1950-an
Foto 2.8 Antara barang perak yang dihasilkan oleh orang Melayu Brunei
89
SEJARAH BRUNEI MENJEI,ANG KEMERDEKAAN
Foto 2.10 Sultan Haji Oman Ali Saifuddien dan keluarga bergambar bersama-sama dengan Ratu Elizabeth dan Putera Charles Sumber: Jabatan Pusat Sejarah, Brunei
~----...-,--
Foto 2.11 Sultan Haji Oman Au Saifuddien menyentai acara sukan lumba perahu sempena sambutan Han Keputeraan Baginda Sumber: Jabatan Pusat Sejarah, Brunei
90
Foto 2.13 Deiegasi yang menghadini mesyuarat tentang rancangan Gagasan Tv.~.aysia yang dicadang oleh Tunku Abdul Rahman Sumber: Jabatan Penerangan, Malaysia
91
.~LJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN
Foto 2.14 Kapal perang British beriabuh di Kampung Ayer, Bandar Brunei, pada bulan Disember 1962 Sumber: Jabatan Pusat Sejarah, Brunei
Foto 2.15 Bcrgambar ramai di Governor House London pada bulan Mac/Mel 1959 ketika mengadakan perbincangan tentang Peniembagaan Negara Brunei Sunther: Jabatan Pusat Sejarah, Brunci
92
BRUNE! SEBAGAI NEGARA NAUNGAN BRITISH
Foto 2.16 Sultan Haji Omar Au Saifuddien melawat Tunku Ahdui Rahman di Hospital
London pada bulan Julai 1965 Sumber: Pelita Brunei, 21 Julai 1965
93
BAB3
BRUNEI PADA ZAMAN PENDUDUKAN JEPUN
ab mi membincangkan pendudukan Jepun di Brunei antara tahun 1941 hingga tahun 1945. Pada masa pendudukan Jepun, ekonomi Brunei menjadi lumpuh akibat daripada sekatan ekonomi yang dilakukan oleh Pihak Berikat (terdiri daripada British Australia dan Amerika Syarikat) terhadap pentadbiran Jepun di rantau in Kesannya telah menjejaskan perkembangan sosial Brunei. Perang Dunia Kedua meletus di Pasifik, apabila tentera Jepun bertempur dengan Pihak Berikat pada 8 Disember 1941) Perang Pasifik bermula apabila angkatan udara Jepun telah menyerang Pearl Harbour, Hawai, tempat terletaknya kubu pertahanan angkatan laut Arnerika Syarikat di Lautan Pasifik. Selain menyerang angkatan laut Amerika, pihak Jepun juga menyerang angkatan laut British di timur Semenanjung Tanah Melayu dengan menenggelamkan dua buah 2 kapal perang British The Prince of Wales dan Repulse. Seterusnya, pihak tentera Jepun terus rnenyerang dan menakluk beherapa buah kawasan di Asia Tenggara seperti Tanah Melayu, Indonesia, Filipina dan Burma Selatan, termasuk PulauGuam dan Wake. Kejayaan pihak Jepun menakluki beberapa huah kawasan mi telah membimbangkan Residen British di Brunei. Residen British tidak menyangka bahawa pihak Jepun juga akan menakluki Brunei kerana pada anggapan residen, negeri mi tidak mempunyai apa-apa kepentingan kepada pihak Jepun. OIeh yang demikian, Residen British tidak membuat sebarang persediaan untuk mempertahankan negeri mi daripada serangan Jepun. Walau bagaimanapun, Residen British telah membentuk satu pasukan polls Singapura seramai 52 orang dengan dibantu oleh beberapa orang polis tempatan.
1 2
Abu Yazid Abidin 1979. Kebangkitan Sernula Jepun. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, him. 66. ibid., him. 73.
94
Residen British juga sempat menyelamatkan harta benda, keluarga dan pegawai Eropah yang berkhidmat dengan syarikat minyak di Seria. Mereka telah selamat dihantar pulang ke Eropah. Tentera Jepun seramai 10000 orang mula memasuki negeri mi pada 16 3 Kemasukan tentera Disember 1941 dengan dipimpin oleh Jeneral Tawaguchi. Jepun ke negeri mi tidak mendapat tentangan langsung daripada pihak kerajaan. Mereka dengan begitu mudah menawan balai polls, bangunan kerajaan dan padang minyak di Seria. Tentera Jepun telah menangkap ramai pegawai bangsa Eropah termasuk Penolong Residen. Orang Eropah yang masih bebas berusaha untuk menyelamatkan din. Ada antara orang Eropah yang melarikan din ke Miri, Sarawak.4 Berita tentang penawanan daerah Belait oleh tentera Jepun sempat dilaporkan kepada Residen British di Brunei melalui dua orang anggota polis Seria oleh Penolong Residen British di Belait, R.N. Turner, sebelum beliau ditangkap oleh Jepun.5 Akhirnya, tentera Jepun telah sampai ke bandar Brunei pada 22 Disember 1941. Kedatangan mereka ke bandar mi bertujuan untuk membuat pengisytiharan tersebut, mereka telah menawan balai polis bandar Brunei, bangunan kerajaan dan beberapa orang pegawai British.6 Sementara itu, Jeneral Tawaguchi yang memimpin kemaraan tentera Jepun ke Brunei telah menghadap Sultan Ahmad Tajuddin di Istana Mahkota, di Kampung Sumbiling. Beliau telah menyerahkan surat penyerahan kuasa baginda kepada pihak Jepun. Dengan menandatangani penyerahan kuasa itu, Brunei secara rasmi telah jatuh ke tangan Jepun. Pihak Jepun telah mengisytiharkan kejayaan mereka dengan mengabungkan negeri mi di bawah satu unit pentadbiran yang dikenali sebagai Borneo Utara bersama-sama dengan Sabah dan Sarawak.7 Mengikut Dalius Lucius Lobinjang, pihak Jepun telah membahagikan Borneo Utara mi kepada 15 bahagian. 10 bahagian terletak di Sabah, tiga bahagian di Sarawak dan dua bahagian, masing-masing satu terletak di Brunei dan di Labuan)~Kawasan Brunei dimasukkan ke dalam bahagian yang dikenali Miro Shyo yang mempunyai lima daerah. Manakala pusat pentadbiran tertinggi keseluruhan Borneo
3 4 5 6 7 8
Temu hual dengan Dato Haji Marsai bin Maun. RN. Turner, An Account of My Time as Assistant Residen, Brunei April/May 1940 to 1941, The Brunei Museum Journal, him. 173. Muhammad Hadi AbduHah i98S. Pendudukan Jepun di Brunei, Jurnal Persatuan Sejarah Brunei, him. 21.
ibid., him. 23.

Daiius Lucius Lobinjang. Sabah Semasa Pendudukan Jepun 19421945, Jabatan Sejarah, UKM 1988/89, him. 35.
ibid.
95
5.l-1 BRTJNII MI~N.Jl~I.ANG KI~MI~RI)I~KAAN SFJAR.
Utara berpusat di Kuching di hawah pcrintah seorang Gabenon Jeneral.9 Bagi rnernudahkan pihak Jcpiiit meniadhir wilayah yang mereka duduki, mereka tcrpaksa menjalankan pentadhiran tentera, dan mi tidak terkecuali di Brunci. Di Brunei, sernua jawatan penting di bawah kekuasaan Jepun walaupun sultan Brunei sendini yang men jadi raja di negeni mi. Baginda hanya diar~egap sehagai sultan cli keseluruhan Pulau Borneo setelah baginda dipencenkan. Manakala Encik Ibrahirn bin Jaafar hanya dilantik sebagai ketua pentadbir dan juga ketua bagi orang Melayu di Brunei.Jadi, ketua tertinggi bagi kawasan Brunei dan Miri adalah di hawah kuasa Gabenor Takarnuna (Sarnabuchu) yang telah dilantik oleh pusat pentadbiran tertinggi di Kuching. Beliau dibantu oleh dua orang pegawai yang dikenali sehagai Kenchichi yang bertugas di dua kawasan in i. Pegawai-pegawai British, residen dan penolongnya yang ditangkap oleh pihak Jepun dianggap sebagai tawanan penang. Mereka telah ditahan di kern tahanan Jepun di Batu Lintang, Kuching)2 Tujuan pihak Jepun menahan sernua kakitangan dan pegawai British adalah untuk membendung dan melenyapkan pengaruh British di rantau in Dengan lenyapnya pengaruh British, pihak Jepun rnudah rnenyerapkan diayah mereka untuk mernbebaskan negeri mi daripada pengaruh penjajahan, sekali gus rnemben kemerdekaan kepada negara yang rnereka takluki, dengan slogan Asia untuk Orang Asia. Pada peningkat awal, slogan mi inendapat sokongan danpada nakyat negeri mi, sehingga dapat menambahkan semangat nasionalisrne di kalangan penduduk tempatan rnenentang penjajahan. Sebagai langkah pertarna untuk rnengukuhkan pentadbiran di Brunei pihak Jepun telah memperkenalkan nilai kejepunan di negeni mi sarna ada dan segi ekonorni ataupun sosial. Tujuannya ialah supaya apa juga nilai ketirnuran yang mereka bawa dan Jepuri dapat diserap ke dalarn jiwa rakyat di negeri mi. Cara yang paling benkesan untuk rnenanarnkan nilai kejepunan mi ke dalam jiwa rakyat ialah rnelalui pendidikan kanak-kanak di sekolah. Pendidikan merupakan cara yang paling berkesan bagi rnenerapkan nilai Jepun ke dalarn jiwa kanak-kanak yang masih rnentah. Pertarna, pihak Jepun memperkenalkan kurikulurn sekolah ala Jepun. Murid-murid sekolah diwajibkan rnernpelajani bahasa Jepun dan lagu Kirnigayo.3 Kernudian, kanak-kanak diperkenalkan pula dengan penggunaan kalendar Jepun rnenggantikan kalendar Masihi. Jepun juga
9 Horriah Haji Affendi, Pendudukan Jcpun di Sarawak (19411945), Jabatan Sejar~, UKM 1988/89, him. 73; dan hhat R.H.W. Recce 1987. The Nan,e 0/ Bmoke. The End of White Rajab Rule in Sarawak. Koala Lumpur: OUP, hIm. 142180. Temu buai dengan Dab Sen Paduka Haji Basir bin Taha.
10 ii 12 13 14
ibid.
RN. Turner, op. cit., him. 181. Temu bual dengan Data Harimau Aiam Awang 1-laji Besan bin Munaf. Dahus Lucius Lobinjang, op. cit.. him. 31.
96
tneinperkenalkan cuti awani negara Jepun bagi menggantikan cuti tempatan yang diperkenalkan oleh pihak British, seperti han jadi raja ataupun ratu diganti dengan han jadi maharaja Jepun. Dan segi ekcirorni pula, pihak Jepun memperkenalkan sistem ekononti Jepun, yang rnenggesa rakyat berusaha dengan gigih untuk rnernajukan kegiatan pertanian dan perusahaan, terinasuk penggunaan rnata wang Jepun. Dalain jangka rnasa pentadbiran Jepun yang begitu singkat, iaitu lehih kurang tiga tahLln lapan bulan, pihak Jepun tidak dapat rnernbuat sebarang perubahan, sama ada dan segi ekonorni ataupun sosial di Bnunei. Ini disebabkan pentadbiran Jepun yang tidak teratur, walaupun dilaksanakan secara ketenteraan. Pentadbiran cana mereka sendiri kurang rnendapat sambutan rakyat di samping kesukaran-kesukaran pada inasa perang. Walau bagaimanapun, dalam keadaan politik yang tidak stabil, pihak Jepun sedikit sebanyak cuba memperkembangkan sumber ekonorni negeni mi bendasarkan kepada bahan-bahan yang ada, bagi menarnpung kekurangan bahan-bahan makanan pada musim perang. Langkah pertama pihak Jepun untuk rnernbangun ekonomi negeri mi ialah dengan mengusahakan surnber pertanian sepenti padi, getah, sayun-sayunan dan buah-buahan. Pada peringkat awal kedatangan mereka ke negeni mi, pihak Jepun tidak rnenghadapi masalah kekurangan bahan makanan tenutama beras kerana pihak kerajaan sudah pun mempunyai bekalan beras yang mencukupi. Pada akhirakhir pemenintahan Jepun di negeni i, barulah mereka menghadapi kekurangan bekalan beras kerana simpanan beras sudah benkurangan. Walau bagaimanapun, sebelum sirnpanan beras habis, pihak Jepun rnenggesa penduduk negeri mi mengusahakan kegiatan pentanian. Mereka menggesa supaya rnembuka tanahtanah banu di kawasan pedalaman untuk ditanam dengan padi. Bagi mengelakkan berlakunya penyelewengan terhadap hasil padi, pihak Jepun rnernaksa petani menjual hasilnya kepada meneka, sarna ada secara tunai atau paksa. Biasanya satu pentiga danipada hasil padi yang ditanam rnesti dijual 5 Ejen atau kempetai Jepun pula ditugaskan atau diserahkan kepada pihak Jepun) untuk membeli benas danipada petani. Mereka sentiasa bergerak di merata-rata ternpat untuk mengawasi kawasan tanarnan padi. Pihak yang enggan rnenjual padi kepada Jepun atau rnenjualnya kepada orang lain akan ditangkap untuk dihukum. Buktinya Haji Mangol bin Antin, salah seonang penduduk Kampung Kilanas, telah dituduh menjual benas kepada orang lain secara hanam. Apabila diselidiki, benas itu adalah kepunyaannya sendini untuk disedekahkan kepada oranglain. Selain rnenanarn padi, pihak Jepun juga rnengendalikan perusahaan tanarn-
5 lb
Muhammad Hadi Abduhah, op.cit., him. 26. Temu huai dengan Cikgu Tuah bin Hitain.
97
an gambir. Perusahaan mi diusahakan di ladang gambir Kampung Kiudang/Lamunin, daerah Tutong. Selain tanaman gambir, tanaman getah juga diusahakan, tetapi tanaman mi tidak diusahakan sepenuhnya, seperti pada zaman pemerintahan British dulu. Pekebun kecil takut untuk mengusahakan tanaman getah pada waktu perang kerana keselainatan mereka tidak terjamin. Tanam-tanaman lain ialah sayur-sayuran, ubi kayu dan sagu. Tanarnan sagu dan ubi kayu merupakan makanan kedua, selain beras. Oleh sebab kekurangan beras, rnakanan tersebut menjadi makanan utama penduduk tempatan. Dorongan untuk mengusahakan kegiatan pertanian bukan sahaja disarankan oleh pihak Jepun, malah juga disuarakan oleh Sultan Ahmad Tajuddin sendiri. Baginda menggesa pegawai kerajaan supaya menanam apa juga jenis tanaman dan sayur-sayuran. Malah bagmnda sendiri rnenanam ubi kayu bersama-sama dengan pembesar negara untuk mengatasi kekurangan bahan makanan. Walaupun kegiatan pertanian banyak dijalankan, namun hasilnya tidaklah begitu menggalakkan kerana keadaan teknologi pertanian yang digunakan tenlalu rendah ketika itu. Pertama, ketiadaan biji benih yang baik. Kedua, kekurangan baja bagi menyuburkan tanah, dan ketiga, ketiadaan peralatan pertanian yang moden seperti yang terdapat pada han mi. Faktor inilah yang rnenjejaskan hasil pertanian ketika itu. Kesannya ialah terjadinya kebuluran, kelaparan dan kesengsaraan pada zaman pemenintahan Jepun. Selain kegiatan pertanian, can gali rninyak juga diusahakan oleh pihak Jepun di Seria, walaupun sebahagian besar danipada loji minyak yang terdapat di sana telah dimusnahkan. Permusnahan loji minyak itu dilakukan oleh syanikat itu sendiri sebelum Jepun menakluki negeri mi. Walau bagaimanapun, pihak Jepun telah berjaya menghasilkan rninyak sebanyak 11 498 000 tong daripada 7 penghasilan minyak yang terdapat di Seria dan Miri. Selain perusahaan minyak, pihak Jepun juga sempat menjalankan beberapa perusahaan lain yang tidak kurang pentingnya sebagai sumber ekonomi negara semasa pendudukan mereka di sini. Walau bagaimanapun, perusahaan yang mereka usahakan tidaklah secara besar-besaran. Antara perusahaan yang rnereka jalankan ialah perusahaan melombong arang batu di Kampung Subuk. Pihak Jepun juga membuat perusahaan knaf tangan yang diusahakan oleh kaum wanita. Antaranya ialah menganyam tikan dan membuat kajang. Perusahaan mencelup kain dan memproses kulit binatang seperti kerbau, buaya dan ular juga diperkenalkan di negeri mi. Perusahaan mi biasanya dilakukan oleh masyarakat Jepun. Ia bertujuan untuk rnenggalakkan penduduk tempatan rnengeluarkan barang tempatan tanpa mengimpont dan luar negana seperti kasut, beg tangan dan tali pinggang.1
17 G.C. Harper 1975. The Discovery and Development of the Seria Oiifields, Muzium Brunei. hini.
21. 18 Temu buai dengan Pengiran Haji Omar bin Pengiran Haji Suiaiman.
98
BRUNEL PADA ZAMAN PENDUDUKAN JEPUN
Walaupun pihak Jepun mempunyai tujuan yang baik untuk mernperkembangkan ekonomi perusahaan di negeri mi, namun kerana tekanan politik dan ekonomi yang sentiasa berterusan oleh Pihak Benikat, sernua perusahaan mi tidak dapat berkembang dengan jayanya. Tambahan pula, pihak Jepun sentiasa memaksa dan memeras penduduk tempatan supaya bekerja tanpa membayar gaji yang cukup. Keadaan mi rnenyebabkan sebahagian besar danipada pekerja meneka berhenti atau melarikan din tanpa pengetahuan pihak Jepun. Akibatnya, perusahaan itu tidak dapat diteruskan atau ditutup. Untuk menghapuskan pengaruh British di negeni mi, pihak Jepun telah memperkenalkan mata wang rnereka sendini. Sebelum mata wang Jepun digunakan sepenuhnya, mata wang British digunakan seperti biasa. Akhirnya, mata wang British tidak boleh digunakan lagi apabila mata wang Jepun sudah banyak diedarkan di negeni mi. Semua mata wang Jepun yang diedarkan di negeni mi dicetak dalam bentuk nilai wang kertas, walaupun dalam nilai syiling. Nilai 9 wang yang paling tinggi ialah senibu ninggit. Pada peringkat permulaan, duit Jepun mempunyam nilai yang tinggi. Nilainya mula merosot apabila wang mi terlalu banyak diedarkan tanpa kawalan. Akhirnya, inflasi berlaku akibat penawaran wang yang benlebihan. Orang ramai tidak lagi mernpercayai nilai mata wang Jepun kerana hanga barang yang Semakin melarnbung. Untuk mengatasinya, sistem barter rnula dihidupkan semula oleh penduduk tempatan benikutan nilai wang Jepun sudah jatuh. Walaupun ada usaha pihak Jepun untuk rnenyekat inflasi akibat pengaliran wang yang banyak di pasanan, tetapi tidak berjaya kerana ketiadaan barang makanan dan pakaian yang dibawa masuk ke negeri mi. Akhirnya, wujudlah pasar gelap dan penyeludupan barang-barang keperluan secara haram. Ada juga peniaga yang sanggup menjual barang-barang makanan dengan harga yang mahal. Keadaan mi memaksa penduduk ternpatan benusaha sendini untuk hidup, walaupun hanya memakan ubi kayu dan sagu. Kekurangan makanan juga menyebabkan penduduk tempatan mengeluarkan keperluan barang asas tempatan seperti gula danipada pokok nipah.2Begitu juga dengan perusahaan membuat pakaian celup, kasut, selipar dan sebagainya danipada kulit binatang. Selain kegiatan pertanian dan perlombongan sebagai hasil pendapatan negara, pihak Jepun juga mengenakan beberapa jenis cukai terhadap penduduk negeni mi. Antara cukai yang dikenakan ialah cukai kepala, cukai perjudian, cukai monopoli dan cukai perdagangan. Di Sabah misalnya, cukai kepala dikenakan kepada setiap orang sebanyak 50 sen dan $6.00 seorang bagi mereka yang berbangsa Cina.2 Di Bnunei, kadar cukai kepala tidak diketahui dengan jelas bagi
19 20 21 William L.S. Barret 1988. Brunei and Nusantara History in Coinage. Pusat Sejarah Brunei, him. 260. Temu huai dengan Dato Harimau Alam Awang Haji Besar bin Munaf. Dahus Lucius Lobinjang, op. cit., him. 57.
99
setiap orang. Manakala cukai perdagangan pula dikutip di setiap pusat perdagangan, seperti di pelabuhan untuk mengawasi kapal dagang yang masuk benniaga. Sebagai cara untuk menjimatkan perbelanjaan pada musim perang, pihak Jepun telah mengurangkan perbelanjaan negara. Antaranya ialah pembayaran gaji yang rendah kepada pekerja mereka. Contohnya, pihak Jepun telah membayar gaji yang rendah kepada buruh yang berkerja membina landasan kapal terbang di Berakas. Mereka hanya dibayar gaji sebanyak 50 sen hingga $1.00 sebulan. Kadang-kadang gaji mereka tidak dibayar langsung. Keadaan mi menyebabkan sebahagian daripada buruh itu berhenti atau menghilang din begitu 22 sahaja. Sebenarnya, banyak faktor yang membawa kepada kemerosotan ekonomi di negara Brunei pada zaman pemerintahan Jepun. Pertama, dan segi pentadbiran. Pada peringkat awal, pemerintahan Jepun mendapat sokongan rakyat sepenuhnya dengan slogan Kemakmuran Asia Timur Raya. Tetapi sokongan itu semakin berkurangan apabila pihak Jepun tidak dapat memenuhi janji mereka untuk memberi kemerdekaan dan kemewahan kepada rakyat negeri mi. Semua janji mereka itu kosong belaka.23 Keadaan mi telah mengurangkan kepercayaan orang tempatan kepada pemerintahan Jepun.24 Kedua, pihak Jepun tidak berupaya menghasilkan dan mengeluarkan sumben utama ekonomi negeri i. Contohnya minyak. Mereka telah gagal mengeluarkan hasil minyak daripada telaga minyak yang ada walaupun mereka cuba memperbaikinya. Jika mereka hendak memperbaiki semula segala kerosakan tersebut, ia memerlukan belanja yang mahal. Begitu juga dengan alat ganti yang sukar dicani. Walau bagaimanapun, pihak Jepun berjaya mengeluarkan minyak sebanyak 1 594 000 tan sahaja. Oleh yang demikian, pihak Jepun tidak mempunyai pilihan lain. Mereka tidak dapat menghadapi ekonomi yang meleset. Ketiga, disebabkan oleh pengaliran wang Jepun yang terlalu banyak dalam pasaran tanpa kawalan. Kesannya mata wang Jepun tidak lagi bernmlai. Dengan sebab-sebab mi maka pihak Jepun tidak dapat membangunkan ekonomi negara mi secara keseluruhannya seperti yang mereka kehendaki.25 Walaupun pihak Jepun tidak berjaya membangunkan ekonomi negeni mi sepenuhnya, tetapi mereka cuba juga melaksanakan pembangunan sosial yang telah mereka rancangkan sebelum mereka sampai ke sini. Pertama, mereka cuba menjalankan dasar penjepunan terhadap masyarakat tempatan. Cara yang paling mudah untuk menjalankan dasar mi ialah dengan menyerapkan nilai kejepunan ke dalam masyarakat tempatan melalui pendidikan
22 23 24
Temu bual dengan Haji Abdul Rajak bin Ahmad. Temu bual dengan Data Haji Marsal bin Maun. Dalius Lucius Lobinjang, op. cit., him. 37.
25 ibid.
100
yang diajarkan di sekolah, termasuk kebudayaan, dan sebagainya. Kedua, pihak Jepun mahu melenyapkan sama sekali nilai Barat yang dianggap merosakkan tatacara ketimuran yang diamalkan oleh masyarakat Jepun. Mereka menanamkan generasi muda dengan semangat Kemakmuran Bersama Asia Timur Raya atau persaudaraan sejagat (Hokkoichu Hakko Ichiku) yang diasaskan oleh maha26 raja Jepun. Untuk mencapai maksud i, pihak Jepun akan mendidik murid-murid sekolah mengikut cara hidup orang Jepun. Mereka dianjurkan membuang hidup secara bersendirian dan kebendaan yang menjadi teras dan urat nadi orang Barat. Mereka berpendapat bahawa pendidikan merupakan satu-satunya cara yang paling berkesan untuk menjalankan dasar penjepunan terhadap masyarakat di negeri mi. Teknik pendidikan yang diperkenalkan itu berorientasikan pelajaran kebangsaan yang juga dikenali sebagai Ko Mm Gakko (National School in the West Seas). Corak pendidikan mi juga telah diselaraskan dengan gagasan Lingkungan Kesekmuran Asia Timur Raya di bawah panji-panji penjajahan Jepun. Tujuan pendidikan yang demikian adalah untuk mengajar penduduk di Asia supaya taat setia dan berdisiplin, mengikut ideologi peperangan dan kebudayaan Jepun ,27 Bagi pihak Jepun, alat pengerak ke arah gagasan Lingkungan Kesekmuran Asia Timur Raya itu ialah bahasa Jepun. Bahasa inilah yang akan diperkenalkan di semua sekolah di negeri mi hingga bahasa mi wajib dipelajari oleh setiap orang penuntut. Dengan menjiwai bahasa Jepun, barulah seseorang itu dapat menilai erti perjuangan rakyat Jepun di rantau mi. Dengan mengetahui bahasa Jepun, seseorang itu akan berpeluang untuk belajar sambil melawat ke Jepun. Di Jepun, mereka akan melihat sendiri kemajuan yang sudah dicapai oleh pihak Jepun. Di sana juga mereka akan ditunjuk cara-cara menanamkan taat setia kepada maharaja, sebagai satu cara menghayati kehidupan orang Jepun.28 Jadi, objektif utama pendidikan yang diperkenalkan oleh Jepun mi ialah untuk menanamkan sikap cintakan negara dan bertanggungjawab terhadap tugas yang dipikulnya. Pada keseluruhannya, sistem pendidikan yang diperkenalkan oleh pihak Jepun di negeri mi serupa dengan sistem pendidikan yang diajarkan di seluruh tanah jajahan yang pernah mereka takluki, sama ada di Tanah Melayu ataupun di Indonesia. Untuk melaksanakan dasar pelajaran i, pihak Jepun telah membuka Semula semua sekolah di negeri mi yang dulunya dikuasai oleh pihak British. Bezanya, jumlah murid-muridnya sahaja yang berkurangan daripada biasa, Seperti iaitu sebelum perang. Antara sekolah Melayu yang dibuka semula oleh pi-
26 27 28
Dalius Lucius Lobinjang,
O~. cit.,
him. 68.
ibid., him. 73.

ibid.,him.61.
101
hak Jepun ialah Sekolah Melayu Pekan Brunei dan Sekolah Melayu Jalan Pemancha. Jumlah murid di kedua-dua buah sekolah tersebut adalah lebih kurang 100 orang. Bilangan guru yang mengajar di sekolah-sekolah tersebut tidak Iebih danpada dua puluh orang. Mereka terdiri daripada guru tempatan. Ada juga guru yang didatangkan daripada Tanah Melayu seperti Cikgu Harun bin Muhammad Amin, yang bertugas sebagai Penguasa Pelajaran. Kaedah atau teknik pembelajaran yang diperkenalkan di sekolah Jepun itu, serupa juga dengan cara yang digunakan di sekolah Melayu sebelum perang. Murid-munid di sekolah tersebut diajar membaca, menulis dan mengira. Perbezaannya ialah tentang pembelajaran bahasa. Bahasa Jepun wajib dipelajari di 29 semua sekolah Jepun sehingga nyanyian dalam bahasa Jepun diajarkan sama. Untuk memperkembangkan bahasa Jepun di rantau mi, pihak Jepun telah memilih Brunei sebagai pusat pembelajaran bahasa Jepun bagi kawasan Borneo Utara. Mereka menganggap Brunei adalah tempat yang sesuai dijadikan pusat pembelajaran bahasa tersebut, benikutan dengan kemajuan yang telah dicapai oleh murid-murid negeri mi dalam penguasaan bahasa tersebut. Buktinya, selain penuntut tempatan, beberapa orang guru, penuntut dan pegawai kerajaan dan luar negara seperti Sabah, Labuan, Miri dan Limbang turut mempelajari bahasa Jepun di Brunei selama tiga bulan.3 Penuntut yang sudah lulus dan mahir bertutur bahasa Jepun akan dihantar ke Sekolah Pegawai Tadbir Kanan, Borneo Utara, di Kuching.3 Antara pelajar Brunei yang pernah belajar ke Sekolah Pegawai Tadbir Kanan mi ialah Pengiran Yusuf bin Pengiran Abdul Rahim, Zainal Abidin Puteh, Hashim Tahir, Awang Jamil Umar dan Haji Basir bin Taha.32 Untuk mendalami bahasa Jepun, pihak Jepun telah menghantar beberapa orang penuntut yang pandai dan mahir bertutur bahasa Jepun ke negeri Jepun sendini. Antara penuntut yang diberi peluang oleh pihak Jepun untuk belajar di sana ialah Pengiran Yusuf bin Abdul Rahim dan Brunei dan Kassim Kamidin dan Sabah. Tujuannya selain mereka dibeni peluang belajar bahasa Jepun di Tokyo, mereka juga diberi peluang melihat sendiri kebudayaan dan cara hidup onang Jepun. Disiplin yang diamalkan di mana-mana sekolah Jepun di negeri mi sangat ketat. Semasa belajar munid-munid mesti patuh kepada peraturan dan disiplin belajar. Di dalam bilik darjah, mereka tidak boleh tidur atau mengantuk. Jika murid-murid didapati berbuat demikian, mereka akan didenda dengan hukuman yang berat.33
29 30 31 32 Temu bual dengan Cikgu Haji Ludin.
Dahus Lucius Lobinjang, op. cit., him. 72. Temu bual dengan Pengiran Haji Yusuf bin Pengiran Abd. Rahim. Temu bual dengan Cikgu Haji Basir bin Taha. 33 Temu bual dengan Pehin Pekerma Sura Haji Abdul Manan bin Muhammad.
102
BRUNEL PADA ZAMAN PENDUDUKAN JEPUN
Untuk memastikan ideologi dan bahasa Jepun benan-benar dihayati dan diamalkan oleh masyarakat Melayu Brunei, munid-munid sekolah disunuh menghafal lagu kebangsaan Jepun Kimigayo dan bebenapa buah lagu patniotik Jepun. Setiap han pada waktu matahani tenbit, munid-munid sekolah dikehendaki beratur untuk menyanyikan lagu kebangsaan Jepun. Semasa lagu itu dinyanyikan, bendena Jepun dinaikkan untuk menghormati negana dan maharaja Jepun. Walaupun pihak Jepun mengamalkan disiplin yang ketat dalam pendidikan di sekolah-sekolah Jepun, tetapi hasilnya tidaklah dapat mencapai ke tahap yang memuaskan. mi disebabkan pembelajaran tidak sesuai pada musim perang. Pentadbiran sekolah tidak benjalan dengan sempunna. Suasana di sekeliling tidak aman. Munid-murid sentiasa dibendung perasaan cemas, takut, manah dan benci kepada pihak Jepun. Manakala sebahagian danipada ibu bapa tidak menggalakkan anak-anak mereka bensekolah. Ibu bapa merasa selamat jika anak-anak meneka sentiasa berada di sisi meneka, atau benhijnah ke kawasan pedalaman yang bebas danipada gangguan pihak Jepun. Faktor-faktor inilah yang menjejaskan penatus punata kedatangan kanak-kanak sekolah. Keadaan mi bertambah buruk apabila pihak sekolah menghadapi kekunangan tenaga pengajan dan penalatan mengajan. Dengan penalatan sekolah yang senba kekurangan, minat kanak-kanak untuk belajar juga kurang. Selain mempentingkatkan perkembangan pendidikan di sekolah, pihak Jepun cuba memperbaiki kesihatan penduduk di Brunei tetapi tidak benjaya. Kegagalan mi disebabkan ketiadaan kemudahan perubatan. Pihak Jepun masih menggunakan kemudahan penubatan yang digunakan oleh pihak kerajaan sebelum perang dulu. Kakitangan dan pegawai perubatan terdini danipada pegawai benbangsa Enopah yang menjadi tawanan perang. Meneka inilah yang menjalankan 34 Mengikut laponan penkhidmatan penubatan sambil diawasi oleh pihak Jepun. tahun 1946, Jabatan Penubatan dan Kesihatan Brunei pada tahun 19411943 diawasi oleh Dr. G.M. Graham. Tetapi tugas beliau terganggu apabila beliau ditangkap dan dipenjarakan di Kuching pada tahun 1943.~~ Pada akhir-akhir pemerintahan Jepun, perkembangan kesihatan di Bnunei bertambah bunuk apabila pihak Jepun menghadapi kekurangan bekalan ubatubatan. Kesannya telah menimbulkan benbagai-bagai penyakit di kalangan penduduk negeni in tenutama penyakit benjangkit seperti taun, malaria, cinit-binit dan batuk kening. Faktor utama menyebabkan pelbagai penyakit itu merebak ialah akibat danipada kekurangan bekalan makanan dan air bersih. Dan segi kemudahan infnastnuktur, pihak Jepun tidak dapat menyediakan sebarang kemudahan awam seperti jalan raya, tali air, perumahan dan elektrik.
34 35
Temu bual dengan Pengiran Haji Omar bin Pengiran Haji Suiaiman. Report on the State of Brune,, 1946, him. i2.
103
Sebaliknya, semua kemudahan awam yang ada tidak diusahakan dengan sepenuhnya. Pihak Jepun hanya menumpukan soal peperangan dan pensiapan kelengkapan perang bagi mempertahankan din danipada serangan tentena Pihak Berikat seperti pembinaan landasan kapal tenbang di Benakas. Landasan kapal terbang itu dibina bertujuan untuk pensiapan bagi pendaratan kapal terbang Jepun yang akan membawa bantuan ketenteraan dan bekalan makanan daripada negara Jepun. Untuk membina projek pembinaan landasan kapal terbang itu, pihak Jepun melalui ketua-ketua kampung, menganahkan anak buah mereka bergotong36 Mereka diarahkan royong membina lapangan terbang tensebut secara paksa. bekenja dengan cara bergilin-gilin. Walau bagaimanapun, kerja-kerja pembinaan landasan tersebut tidak dapat disiapkan sehinggalah pihak Jepun menyenah kalah.37 Selain membina landasan kapal terbang, pihak Jepun juga membina tambatan kastam di Muana pada tahun 1943, bagi kemudahan pendanatan kapal. Tambatan kastam tensebut dibina danipada kayu. Oleh sebab pihak Jepun hendak menyiapkan tambatan itu secepat mungkin, kemalangan banyak benlaku tenutama kemalangan yang menimpa buruh Jawa yang menjalankan pnojek tensebut.35 Dalam projek pembinaan jalan naya pula, tidak banyak kenja pembinaan jaIan naya dilaksanakan. Kebanyakan jalan naya yang sedia ada masih dalam bentuk tanah kuning yang hanya sesuai digunakan untuk kenderaan tentera, sepenti jip dan Land Rover.39 Oleh itu, kebanyakan kendenaan yang menggunakan jalan tersebut pada musim penang terdini danipada jip tentera Jepun yang dianggankan antara 20 hingga 30 buah sahaja.4 Walaupun pihak Jepun cuma berjaya memerintah negeri mi lebih kurang tiga tahun lima bulan (19421945), kesannya cukup mendalam tenhadap penkembangan sosioekonomi negeni mi. Meneka tenlalu kejam ketika mentadbin negeni mi. Keadaan mi benlaku, antara lain kerana mereka nasa kecewa dan dendam akibat empat .buah kapal kargo Jepun tenggelam di Santubong, Sarawak. Untuk mengatasi kekurangan bahan makanan tersebut, pihak Jepun tenpaksa menganahkan penduduk negeri mi bekenja kenas untuk menghasilkan sumber makanan dan pakaian sendini. Inilah sebahagian daripada punca berlakunya kesengsanaan dan pendenitaan yang mesti ditanggung oleh rakyat negeni mi untuk hidup. Pihak Jepun juga gagal memajukan sumber utama ekonomi negeni mi, iaitu
36
37 38 39 40
Temu bual dengan Pengiran Haji Omar bin Pengiran Haji Sulaiman. Temu bual dengan Dato Harimau Alam Awang Haji Besarbin Munaf.
Temu buai dengan Dato Sen Paduka Haji Basin bin Taha. Temu buai dengan Cikgu Haji Ludin. Temu bual dengan Data Hanimau Alam Awang Haji Besar bin Munaf.
104
BRUNEI PADA ZAMAN PENDUDUKANJEPUN
perusahaan minyak kerana syanikat minyak yang benoperasi mencani gali minyak telah memusnahkan telaga tensebut. Dengan kenosakan yang besar itu, pihak Jepun tidak benupaya memperbaiki semula kenosakan tersebut dalam jangka rnasa yang singkat. Walau bagairnanapun, meneka hanya benjaya menggali 4 sebanyak 16 buah telaga baru di Senia dan Mini. Kegagalan pihak Jepun rneningkatkan kegiatan ekonomi telah menjejaskan sekali gus penkembangan sosial di Bnunei. Pihak Jepun juga tidak dapat memben bantuan kewangan atau apa-apa kebajikan sosial kecuali membenikan pendidikan ala Jepun. Keadaan mi tenjadi disebabkan oleh corak pentadbiran ketentenaan yang diarnalkan oleh pihak Jepun tidak sesuai sekali dengan keadaan dan latar belakang penduduk di negeni mi. Akibatnya, sebahagian besan penduduk negeni mi rnerasa bend terhadap pernenintahan Jepun. Ejen atau kempetai Jepun yang bertugas sebagai penisik Jepun sentiasa bergenak ke merata-rata tempat untuk rnencani dan menangkap orang yang dianggap anti-Jepun.42 Pihak Jepun akan terus pencaya kepada laporan kernpetai itu. Mana-mana pihak yang mengadu atau melaporkan lebih dahulu kepada kempetai, merekalah yang dianggap betul, walaupun meneka itulah penjenayah yang sebenannya.43 Satu lagi penkana yang kurang disenangi oleh penduduk negeri mi terhadap pentadbiran Jepun ialah sikap terpaksa dan dipaksa rnenghormati tentena Jepun dengan menundukkan kepala setiap kali bertemu dengan mereka. Penbuatan mi pada anggapan pihak Jepun merupakan disiplin yang baik, sebaliknya bagi orang Melayu merupakan penghinaan pada din sendiri. Orang Melayu yang enggan berbuat dernikian akan ditempeleng atau dipukul separuh mati. Pengalarnan pahit yang paling rneninggalkan kesan sernasa pemenintahan Jepun ialah masalah kekurangan bekalan makanan dan pakaian. Walau bagaimanapun, pengalaman mi tidak sehebat seperti yang dialami oleh penduduk Sabah dan Sanawak. Bagi penduduk Bnunei, bekalan makanan adalah cukup. Masalah kekurangan bekalan rnakanan hanya dapat dirasakan apabila bekalan beras sudah mulai berkunangan. Pada peningkat awal kedatangan Jepun di negeni mi, gudang simpanan benas kenajaan cuba dipecahkan, kononnya perang Jepun akan berpanjangan. Bekalan makanan dan luar negara tidak akan masuk ke negeni mi. Pemecahan gudang benas kenajaan di Sungai Kianggeh itu dilakukan oleh Sebahagian danipada orang Brunei sendini. Dengan pemecahan gudang tersebut, banyaklah penduduk dan Kampung Ayer datang ke kawasan tersebut untuk mendapatkan bahagian masing-masing. Kapal yang membawa masuk banang makanan ke negeni mi juga turut dirampas. Walaupun berlaku kekurangan bekalan makanan, kegiatan perdagangan ben-
41 42 43
A. V. Horton, op. cit., him. 36. Temu bual dengan Pengiran Haji Oman dan Pengiran Haji Sulaiman. Temu bual dengan Cikgu Haji Tuah bin Haji Hitam.
105
jalan sepenti biasa, tetapi tidak lancan. Bekalan beras masih lagi dibawa danipada Limbang. Manakala minyak masak tempatan dibawa danipada Pulau Labuan.~ Selain ketiadaan bekalan makanan, masalah kekunangan pakaian juga menjadi-jadi. Ada antana penduduk di negeni mi sanggup memakai pakaian yang di-
penbuat daripada bekas guni beras atau tepung. Pada saat-saat akhin pemenintahan Jepun di negeni mi (19441945), keadaan sosial dan ekonomi dalam negeni bentmbah buruk. mi ditambah dengan kezaliman dan nasa takut terhadap tentera Jepun. Akibatnya telah menambahkan kebencian nakyat kepada pemenintahan Jepun. Oleh itu, sebahagian besan penduduk danipada Kampung Ayen telah benpindah ke pedalaman atau ke kawasan yang difikinkan selamat danipada gangguan tentena Jepun. Malah ada yang sanggup meninggalkan negeni mi untuk mencani penghidupan banu di daenah lain seperti Limbang, Lawas dan Labuan. Seperti juga penghijrahan Sultan Ahmad Tajuddmn ke Tentaya, Limbang, penghijnahan penduduk mi menyebabkan bandar Bnunei dan kawasan sekitannya menjadi lengang dan sunyi.45 Sementana itu tentera Pihak Benikat telah cuba bebenapa kali melakukan serangan terhadap Bnunei untuk menawan semula negeni mi danipada Jepun, tetapi belum benjaya. Pada masa senangan pertama, pihak Jepun merasa gembina kenana ketibaan kapal-kapal tenbang tersebut. Meneka menyangka kapal perang Jepun datang untuk membawa bantuan. Tiba-tiba keadaan yang gembira bertukar menjadi cemas dan kelam kabut apabila meneka ketahui bahawa kapal terbang tensebut kepunyaan pihak musuh. Mereka tidak dapat membuat apa-apa tindakan. Sebaliknya, mereka bersedia untuk melanikan din daripada serangan born tentera Pihak Benikat. Pengeboman itu memusnahkan banyak tempat kemudahan awam seperti rumah sakit, pejabat kenajaan, kedai, Kampung Ayer termasuk tempat kediaman nasmi Residen British di Jalan Residensi. Selain itu, tentera Pihak Benikat juga melakukan senangan di Teluk Brunei yang menjadi pangkalan utama angkatan laut Jepun yang menghubungkan antana Singapura dengan Saigon.46 Peristiwa pengeboman secana besan-besanan itu benlaku pada 16 November 1944.~~ Keadaan hunu-hana itu benlaku sehingga 10 Jun 1945, apabila angkatan udara Australia ke-9 berjaya menduduki Pulau Labuan. Lapan han kemudian, mereka menawan Brunei, Senia dan Mini.48 Proses menawan semula ketiga-tiga buah bandar tersebut memakan masa selama tiga han dengan diketuai oleh Wing Commander K.E.H. Kay.49
44 Temu buai dengan Dato Hanimau Aiam Awang Haji Besar bin Munaf. 45 Muhammad Hadi Abduiiah, 0~. cit., him. 27. 46 A. V. Horton, op. cit., him. 38.
47 48 49 Muhammad Hadi Abduiiah, op. cit., him. 22. G.C. Harper, op. cit., him. 2i. Report on the State of Brunei, 1946, him. 8.
106
Ketika menyerang dan menawan semula daenah SeniafBelait danipada Jepun, tentera Pihak Benikat terpaksa mengebom bebenapa buah telaga minyak di
daerah itu. Meneka juga mengebom tempat yang disyaki sebagai tempat persembunyian pihak musuh. Dalam senangan itu, padang minyak di Senia telah tenbakan. Dalam proses menawan semula daenah mi, kina-kira 300 onang askan Jepun telah dapat ditawan tanpa penentangan.5 Manakala proses pembensihan dan pemadaman semula api di padang minyak itu benlanjutan hingga bulan Julai 1945, dengan diketuai oleh Lt. Undenood, danipada pasukan tentera Pihak Benikat. Namun demikian api yang membakar di bebenapa buah telaga minyak masih lagi menyala. Untuk memadamkan api tensebut sekali gus, sepasukan ahli bomba danipada Amenika Syarikat telah didatangkan ke negeri mi. Hanya 26 daripada 38 buah telaga minyak yang berjaya dipadamkan sehingga 17 Ogos 1945. Walau bagaimanapun, masih ada kina-kira 12 buah telaga minyak yang belum dapat dipadamkan. Pada 2 September 1945, barulah semua telaga minyak yang masih menyala dapat dipadamkan.5 Akhirnya pihak Jepun menyerah kalah apabila Amenika Syanikat menggugunkan born atom yang pentama di Hiroshima dan Nagasaki pada 6 Ogos 1945. Hampir kina-kina 2530 tentera Jepun telah ditangkap di negeni ini.~2 Dengan kekalahan pihak Jepun, Brunei diperintah oleh Pentadbinan Tentena British (BMA) pada 10 Jun 1945 dengan pengisytihanan dibuat oleh Lt. Jenenal C.J. Mushead. Ketua pemermntah pasukan mi diketuai oleh Senior Civil Affair Officer, Wing Commander K.E.H. Kay. Beliau juga adalah wakil sementara Residen British.53 Pemenintahan tentera Pihak Berikat bukan sahaja berkuatkuasa di Bnunei, tetapi meliputi juga Sabah dan Sanawak dengan menjadikan Pulau Labuan sebagai pangkalan.54 Pemerintahan tentera Berikat telah membahagikan wilayah Borneo Utana kepada enam wilayah, iaitu Kuching, Sibu, Mini, BruneilLabuan, Jesselton (Kota Kinabalu) dan Sandakan. Bnunei dimasukkan ke dalam Wilayah Lima yang diperintah oleh Wing Commander K.E.H. Kay. Tujuan pihak British memperkenalkan pemerintahan tentena kepada enam wilayah adalah untuk memulihkan semula keamanan dan ketentenaman awam
selepas tamatnya pemenintahan Jepun. Apabila semua wilayah tensebut aman
dan keadaan negara sudah pulih seperti sediakala, barulah wilayah itu disenahkan semula kepada pemerintahan awam. Sebelum Pentadbiran Tentena British mentadbin negana Brunei diteruskan,
50 G.C. Harper, op. cit., him. 21.
51
ibid., him. 22.
52 A.V. Horton, op. cit., him. 38. 53 Report on the State of Brunei, 1946, him. 8. 54 Dalius Lucius Lobinjang, op. cit., him. 40.
107
mereka telah membut bebenapa rangka pentadbiran yang difikinkan berkesan untuk mentadbir negeni mni. Antaranya ialah: (a) Membeni bantuan rnakanan dan pakaian kepada penduduk negeri mi tenmasuk tawanan penang. (b) Menyediakan nangka pentadbiran tentena bagi jangka masa yang tententu. Dalarn usaha memberi bantuan kecemasan seperti bantuan makanan dan pakaian, pihak pemenintah (BMA) menggesa pengusaha dan pengeluan sedaya upaya menyediakan secepat mungkin bantuan makanan dan pakaian. Untuk menentukan pembahagian makanan dan pakaian berjalan dengan lancan dan adil, lembaga pembahagian makanan dan pakaian telah dibentuk. Lembaga mi dibantu oleh pegawai kenajaan yang tahu berbahasa Inggenis.55 Namun demikian, penyelewengan berlaku juga semasa pembahagian makanan dan pakaian dilakukan. Dalam jangka masa pentadbiran tentera (BMA) yang begitu tenhad, pihak BMA tidak dapat membangun ekonomi negeni mi, selain memulihkan keamanan. Walau bagaimanapun, pihak BMA telah berjaya mengeluankan hasil benas sebanyak 50 penatus danipada hasil padi yang ditanam pada tahun 1945. Sekunang-kunangnya hasil benas yang diperoleh mi dapat juga menampung
kekurangan bekalan makanan pada akhin tahun 1945. Dan segi pembangunan sosial, pihak BMA tidak dapat membangun semula
kernudahan sosial dan infnastnuktur dengan cepat. Walau bagaimanapun, mereka dapat rnerancang untuk mempenbaiki semula bebenapa bangunan kerajaan, jalan raya, sekolah dan sebagainya. Antana kenja yang meneka laksanakan ialah membina semula bangunan dan pejabat kerajaan, balai polis, numah sakit, sekolah dan kedai. Antana bangunan yang dibina semula ialah bangunan kenajaan yang difikinkan penting sepenti numah sakit sementara. Rumah sakit sementara mi dmtempatkan di numah persendirian kepunyaan Penginan Pemancha. Bangunan mi kemudian dipindah lagi ke rumah Pengiran Di-Gadong, sementara menunggu pembinaan numah sakit sementana yang banu siap. Bangunan tensebut hanya dapat disiapkan pada tahun 1947. Bangunan rumah sakit sementana yang ada sekanang walaupun kecil tetapi cukup selesa kerana ia mempunyai bilik dan kelengkapan tenmasuk bilik bedah. Bekalan ubat disediakan oleh BMA sendiri.56 Di daenah Belait, penkhidamtan kesihatan berjalan seperti biasa kerana bangunan lama ma-
55
Tentera Berikat Mendarat, Jabatan Pusat Sejarah Brunei. Tarikh dan nama penulis disebutkan, him. 3.
mi
tidak
56 ibid., hIm. 4.
108
57 Selain pembinaan rumah sakit kerajaan, beberapa sih boleh digunakan lagi. buah kedai dan pasan sernentara telah dibina semula bagi kemudahan penduduk tempatan mendapatkan bahan makanan. Tapak bangunan kedai dan pasan mi di-
sediakan oleh BMA bagi menggantikan pasan dan kedai yang telah musnah akibat serangan born. Bangunan lain yang dibuka semula ialah bebenapa buah sekolah Melayu. Secara keselunuhannya, pembangunan ekonomi dan sosial hanya dapat dijalankan sebaik-baik sahaja pemenintahan tentena diambil alih oleh pemenmntahan awarn pada tahun 1946. Danipada perbincangan mi, dapat dikatakan bahawa negara Bnunei pada rnasa pemenintah Jepun adalah rnundur dan lernah. Kelemahan mi disebabkan ketidakmampuan Jepun untuk mengusahakan ekonomi dan sosial negeni mi, sebab pihak Jepun menumpukan sepenuhnya ke anah strategi pepenangan menghadapi tentena Pihak Benikat. Kesan yang diperoleh Brunei hasil danipada peperangan itu adalah pemusnahan dan kehancunan. Ini bermakna bahawa asas atau surnben ekonomi Brunei di peningkat awal telah hancur. Kehancuran mm sekali gus menjejaskan perkernbangan sosial yang baru sahaja benmula untuk menuju ke arah pernodenan.
57 Buku Kenangan Sempena Pe,nbukaan Rasmi Ru,nah Sakit Raja Isteri Pengiran Anak Saleha, Muzium Brunei, 1983, him. 3.
109
BAB4
BRUNEI KE ARAH BERKERAJAAN SENDIRI
ab mi membincangkan Perlembagaan Negara Brunei 1959. Tumpuan perbincangan adalah terhadap peranan dan usaha yang telah dilakukan oleh Sultan Haji Omar Au Saifuddien untuk mendapatkan persetujuan daripada rakyat Brunei dan kerajaan dalam mewujudkan perlembagaan tersebut. Dalam usaha untuk membentuk perlembagaan itu, baginda mendapat tentangan dan cabaran danpada Parti Rakyat Brunei (PRB) yang dipimpin oleb A.M. Azahari yang menganggap bentuk perlembagaan yang dicadangkan itu adalah bertentangan dengan prinsip demoksasi. Baginda juga menerima tekanan dan saingan daripada kerajaan British yang sentiasa melengah-lengahkan proses perundingan tentang perlembagaan itu dengan tujuan bagi menjayakan rancangan mereka, iaitu mewujudkan Persekutuan Borneo. Walau bagaimanapun, akhirnya baginda berjaya mengatasi rintangan dan cabaran tersebut apabila pengisytiharan Perlembagaan Negara Brunei ditandatangani pada 29 September 1959 di bandar Brunei. Sebelum terbentuknya Perlembagaan Negara Brunei pada tahun 1959, memang telah wujud peraturan atau undang-undang untuk mengatur jentera kerajaan. Hukum atau adat istiadat mi dinamakan Hukum Kanun Brunei yang dikuatkuasakan oleh Sultan Muhammad Hasan (1582 1598).! Hukum kanun mi boleh dianggap sebagai sebuah perlembagaan. Pentadbiran negeri berjalan berdasar kepada isi dan peraturan yang terkandung di dalam hukum mi sebagaimana yang dijelaskan oleh Awang Metassim Haji Jibah, Kitab yang dimaksudkan itu adalah Hukum Kanun Brunei sebuah kitab yang khas membincangkan peraturan atau undang-undang yang menjadi perlemba2 gaan negeni pada zaman dahuiu.
1 2 P.0K. Amar Diraja Dato Sen Utama (Dr.) Haji Mohd. Jamil Al-Sufri 1973. Catatan PerwiraPerwjra dan Pembesar-Pembesar. Brunei: Dewan Bahasa dan Pustaka, him. 27. Metassim Haji Jibah 1980. Catatan Mengenai Hukum Kanun Brunei, Beriga, Oktober Disember. Brunei: Dewan Bahasa dan Pustaka, him. 45.
110
Kedatangan kuasa Barat khususnya British pada abad ke-19 telah menyebabkan kepupusan pengaruh hukum kanun mi. mi jelas dengan termaktubnya Perjanjian 1906 antara negara Brunei dengan kerajaan British yang menjelaskan bahawa pentadbiran hal ehwal dalam dan luar negara menjadi tanggungjawab Residen British kecuali agama Islam. Perjanjian mi adalah titik touak yang menyebabkan Hukum Kanun Brunei kurang berfungsi secara berkesan dalam pentadbiran negeni. Pehin Onang Kaya Rakna Diraja Dato Sen Utama Ustaz Dr. Awang Haji Mohd. Zain bin Haji Serudin menjelaskan bahawa,
Penderitaan kedua, sikap British menghapuskan Hukum Al-Kanun Brunei yang sebahagian besarnya hukum-hukum yang terkandung di dalam Hukum Kanun itu adalah berlandasan ajaran-ajaran Islam. Akan tetapi dengan adanya nasihat yang semesti dihormati dan 3 dipatuhi maka Hukum Kanun Brunei itu perlahan-lahan menuju kepupusan.
Kemunculan Sultan Omar Au Saifuddien sebagai raja dan pernerintah Brunei yang berjiwa moden telah menyedari bahawa hukum kanun mi penlu dihidupkan semula. Ia bukan sahaja berfungsi sebagai penaturan dan undangundang negara bahkan bersesuaian dengan anus pemodenan dan inspirasi pembangunan negara. Hukum mi juga boleh dijadikan alat yang dapat mengukuhkan keutuhan pemenintahan Kesultanan Meiayu Islam di Brunei benlandaskan kepada identiti senta kebudayaan masyarakat Melayu Bnunei. Keinsafan dan kesedaran mi lahin apabila pengaruh dan kuasa sultan dalam pentadbiran negeni telah benkurangan khususnya setelah Sultan Haji Oman Ali Saifuddien menaiki takhta pada tahun 1950. Keadaan Brunei pada zaman pemenintahan kekanda baginda telah memberi sedikit pengajaran bagaimana masyarakat dan nakyat Brunei sendiri seo]ah-olah menumpang dan meminta sedekah danipada orang lain. Pada hakikatnya, baginda sedan bahawa kuasa pemerintahan dan kedaulatan negeni adalah hak nakyat Brunei dan adalah tidak patut bagi rakyat Brunei meminta haknya sendiri daripada orang lain. Kesedaran mi lahir adalah akibat daripada pegangan agama yang berlandaskan kepada hukum syarak, iaitu pada yang empunya hak tidak sepatutnya meminta haknya danipada orang lain (British).4 Atas kesedaran inilah baginda mula mengorak langkah untuk mengambil semula hak nakyat negeni mi secara berpeningkat-peringkat khususnya melalui penlembagaan bertulis yang dihasratkan. Baginda telah membuat langkah yang
Yang Berhormat Pehin Orang Kaya Dato Sen Utama Ustaz Dr. Awang Haji Mohd. Zain bin }-iaji Serudin 1987. Ketahanan Brunei Menghadapi Ujian Zaman. Kertas Kerja Seminar Antarabangsa Anjuran Universiti Brunei Darussalam dengan kenjasama Dewan Bahasa dan Pustaka, Ogos, hIm. 2. Temu bual dengan Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya Amar Diraja Data Sen Utama (Dr.) Haji Mohd. Jamil Al-Sufni.
Ill
positif terhadap pembaharuan pentadbiran negeni dalam usahanya untuk menuju ke arah kerajaan sendiri. Kesedaran mi wujud adalah atas kemahuan baginda sendini. Sultan Haji Oman Ali Saifuddien memang berpengalaman luas dalam pentadbiran negara Brunei sebelum ditabalkan menjadi sultan. Sebagaimana yang telah dibincangkan, peranan penting yang baginda laksanakan selepas bebenapa tahun ditabalkan ialah usaha ke arah mewujudkan Penlembagaan Negara Brunei yang telah diisytiharkan pada 29 September 1959. Profeson John Cady mengatakan bahawa langkah pembentukan Penlembagaan Negara Brunei mi adalah titik awal pemodenan sistem politik di Bnunei.5 Idea untuk mewujudkan penlembagaan bertulis bagi Brunei lahir danipada hasrat baginda sendini kerana timbul rasa tanggungjawab terhadap rakyat. Langkah mi diambil setelah bagmnda mengadakan perbincangan dan bertukan-tukar pandangan dengan pegawai British di Brunei. Baginda meminta pandangan British kerana berdasarkan Perjanjian 1906, sultan dikehendaki menenima nasihat danipada Residen British seandainya nasihat tersebut mendatangkan kebaikan dan manfaat kepada negara Brunei. Bersesuaian dengan keputusan Majlis Mesyuarat Negeni yang bersidang pada 10 April 1953, pada peningkat awal, baginda telah mengumumkan secana rasmi perubahan pemenintahan bagmnda dan seterusnya mengadakan penlembagaan bertulis bagi negara Brunei sebagaimana titah yang diadakan di istana pada bulan Mei 1953.6 Dalam usaha uantuk mencapai cita-citanya dan juga untuk menyahut suara nakyat Brunei, pada bulan Julai tahun 1953, sebuah jawatankuasa yang dikenali dengan nama Tujuh Serangkai atau Jawatankuasa Penasihat Perlembagaan Baru Brunei (JPPBB) telah ditubuhkan.7 Jawatankuasa mi terdiri danipada tujuh orang ahli, iaitu: (a) Yang Amat Mulia Pengiran Maharaja Laila Muda Abdul Kahar. (b) Yang Berhormat Pengiran Haji Mohd. Salleh. (c) Yang Dimuliakan Pehin Onang Kaya Di-Gadong Haji Awang Mohd. Yusof. (d) Yang Mulia Pengiran Mohd. Yusof bin Pengiran Haji Abd. Rahim. (e) Yang Mulia Pengiran Ali bin Pengiran Haji Md. Daud. (0 Yang Mulia Encik Abu Bakan bin Jambul. (g) Yang Mulia Pehin Orang Kaya Shahbandar Haji Ahmad. Tugas utama JPPBB ialah mengumpul semua pendapat dan persoalan yang ditimbulkan oleh rakyat Brunei tentang perlembagaan yang dicadangkan. Hal mi
5
6 7
John F. Cady 1974. The History Of Post-War Southeast Asia. Ohio University Press, him. 163. R.H. Hickling 1955. Memorandum upon Brunei Constitutional History and Practice. Jabatan Muzium Brunci Brunei. Januari, (manuskrip). Yang Berhormat Pengiran Haji Au Pengiran Haji Mohd. Daud, ibid.
112
jelas dinyatakan dalam Syair Perlembagaan Negeri Brunei karya Sultan Haji Omar Ali Saifuddien III,
Komiti melawat kampung daerah, berjumpa ketua dan anak buah, menerangkan maksud cadangan dicurah, semuanya setuju tidak membantah. Semua rakyat menyambut cadangan-cadangan, bersuka hati mendengarkan rancangan, Rakyat menghadapkan segala keterangan, t menyokong cadangan menguat rancangan. Dalam hal jawatankuasa bukan sahaja bengerak di kawasan kan juga di kawasan pedalaman untuk mendapatkan pandangan dan
bandar bahbuah fikiran meneka tentang perlembagaan yang dicadangkan. Di setiap kampung telah dilantik wakil atau ketua untuk mewakili penduduk di daerah masing-masing. Langkah mi membayangkan tentang titik permulaan menuju ke arah sistem demokrasi berparlimen. Sultan Haji Oman Ali Saifuddien berharap sultan yang memerintah Brunei tidak lagi mnggunakan kuasa autokratik tetapi mendengar pendapat dan suara nakyatnya untuk kepentingan dan faedah bersama. Dengan cana mi sahaja baginda mendapat sokongan dan kenjasama danipada rakyat tentang rancangan pemodenannya dalam bidang pentadbiran negara. Oleh itu, penlembagaan itu benar-benar dapat ditenima oleh rakyat dan sekali gus membawa kebajikan dan faedah kepada mereka. Cana mi adalah langkah yang bijak bagi mewujudkan kestabilan politik, untuk mengekalkan pemenintahan beraja dan menyesuaikannya dengan bentuk pemenintahaii demokrasi moden. Sebelum jawatankuasa mi membuat laporan lengkap tentang hasil pertemuan mereka dengan penduduk di negeni mi kepada sultan, ahli jawatankuasa dibeni peluang meninjau ke negeni-negeni di Persekutuan Tanah Melayu untuk mengetahui dan mendalamkan lagi pengetahuan mereka tentang bentuk perlembagaan negeni-negeni yang dilawati. Antana negeni yang akan dilawati ialah Johor, Selangon, Kelantan, Negeni Sembilan, Pahang dan Singapura.9 Lawatan mi memang baik khususnya untuk membeni kesedaran serta pengetahuan kepada ahli jawatankuasa tentang penlunya perlembagaan negara dibuat dengan teliti supaya tidak mengurangkan atau mengancam hak asasi bumiputena sehingga mengutamakan bangsa asing seperti dalam hal kenakyatan, ekonomi, pelajaran, bahasa dan agama.
8
mi
mi dibaca oieh Haji Abd. Wahab bin Begawan Pehin Tuan Imam Dato Setia Haji Metassan, Pelancaran Penyair Diraja, Jabatan Pusat Sejarah. Salman kaset ada pada penulis. Penginan Setia Negara Pengiran Mohd. Yusof bin Pengiran Haji Abd. Rahim 1986. Forum Pemerintahan Sultan Haji Omar Au Saifuddien. Studio 1, RTB Brunei.
Syair Perlembagaan Negeri Brunel 1989. Syair
113
Hasil rumusan daripada lawatan dan pa:~Janganserta pendapat penduduk negeri mi, maka satu laponan lengkap setebal 50 halaman telah dipersembahkan oleh Jawatankuasa Tujuh Serangkai kepada baginda Sultan Haji Omar Ali Saifuddien.~ Laponan mi telah dibmncangkan pada 23 Mac 1954 dalam Majlis Mesyuanat Negeni. Laporan setebal 50 halaman yang dihadapkan kepada baginda pada umumnya memang dipersetujui dan disokong oleh rakyat Brunei k~ranaia adalah hasil danipada pandangan dan pendapat mereka. Laporan itu antara lain mengatakan bahawa,
pembentukan peniembagaan bani waktu mi juga rakyat bebas memberi 12 pendapat dan pandangan mereka tentang penlembagaan yang akan dibentuk.
semua penduduk kampung yang kami lawati telah mengatakan pensetujuan
mi,
Antana syor danipada nakyat yang dicadang untuk dimasukkan ke dalam penlembagaan yang akan dibentuk ialah: (a) Pemerintahan bersultan dengan cara demoknasi yang penuh berdaulat. (b) Cara pemenintahan negana demokrasi Islam. (c) Bahasa Melayu sebagai bahasa rasmi negara.
(d) Islam menjadi agama rasmi. (e) Ahli Majlis Mesyuarat Daerah dilantik melalui pilihan raya.
(0
Ahli Mesyuanat Negeni dipilih danipada Ahli Mesyuarat Daerah. (g) Pegawai kerajaan dibenarkan benpolitik dan bolch inenjadi calon dalam mana-mana pilihan naya. (h) Mengikut undang-undang perlembagaan, anak Melayu hendaklah di-
berikan keutamaan.
(i) Perjanjian 1888/1906 mestilah diubah dan diperbaharui.
(j) Gelaran nesiden hendaklah diubah menjadi Pegawai Penasihat British. (k) Menteni Besan, Setiausaha Kerajaan, Pegawai Kewangan Negara dan
Penasihat Undang-undang hendaklah dilantik danipada orang yang heragama Islam. (I) Pegawai kerajaan dibeni tambang haji. (m) Anggota keamanan mestilah orang Melayu. (n) Askan Melayu ditubuhkan.
(o) Brunei Shell Petroleum (BSP) hendaklah membeli saham sebab kerajaan hanya mengenakan cukai.3
10
II
Metassini Hali Jibah 1983. Political Develop~nentin Brunei witlt Reference to Sultan Omar Au
Saitiuldien 111(19061 967). Tesis University of Hull, tidak ditenbitkan, him. 15. Mempeningati penukanan nama Bandar Brunei menjadi Bandar Seni Begawan, op. cit., hIm. 6. Penginan i-1a~i Au Pengiran Haji Mohd. Daud. Forum Pcmenintahan Sultan Hj. Oman Au Salfudd!en, Studio I, Radio Televisyen Brunci, Brunei 1986, (dalani video). Ibid.
12
3
1l4
Setelah semuanya berjalan dengan licin, langkah awal yang diambil oleh Sultan Haji Omar Ali Saifuddien itu telah dit&ima dengan baik dan mendapat sambutan yang positif daripada rakyat. Langkah seterusnya untuk membentuk perlembagaan yang diambil oleh bagmnda ialah dengan menubuhkan secara rasmi Majlis Penasihat Daerah di setiap daerah, iaitu Brunei Muara, Tutong, Belait dan Temburong. Majlis Penasihat Daerah (MPD) diwujudkan dengan tujuan untuk memberi kesedaran kepada rakyat akan tanggungjawab dan peranan mereka terhadap pembangunan dan kemajuan negara. Selama mi tugas itu hanya berada di bahu baginda sendiri dan golongan pembesar negara terutama dalam perancangan dan perlaksanaan dasar pembangunan negara. Majlis Penasihat Daerah di setiap daerah mi dengan rasminya telah ditubuhkan pada bulan September 1954.~ Ahli majlis mi dipilih oleh rakyat dan juga dilantik oleh baginda. Dengan perkataan lain, setiap kampung di empat daerah itu akan memilih wakil masing-masing untuk menganggotai Majlis Penasihat Daerah. Jumlah ahli Majlis Penasihat Daerah yang dilantik oleh Sultan Haji Omar Ali Saifuddien dan dipilih oleh rakyat boleh dilihat berdasarkan jadual yang berikut:
BruneilMuara Lantikankerajaan 16 Belait 10 Tutong 9 Temburong 6
Pilihan rakyat Tambahan lantikan

kerajaan
14
5
7 6 1 24
6 3 1 19
Pegawai Daerah Jumlah

Sumber: Borneo Bulletin,
1 36
12 Jun 1954.
5 1 12
Langkah penubuhan Majlis Penasihat Daerah mi boleh dianggap sebagai asas dan petanda bagi mempercepatkan proses pembentukan penlembagaan hertulis. Secara tidak langsung, Majlis Penasihat Daerah boleh melatih dan mengajar rakyat tentang cara mentadbir negara bagi persediaan ke arab berkerajaan sendini. Baginda sedar tentang masalah kekurangan tenaga mahir dan cekap di Brunei. Oleb itu, persediaan untuk mendapatkan latihan asas diperlukan supaya rakyat tahu tentang selok-belok pentadbiran negara. Langkah mi penting untuk membolehkan Brunei berdiri sendiri tanpa meminta bantuan daripada pihak lain. Oleh sebab Brunei kekurangan tenaga manusia, Sultan Haji Omar Au Saifuddien tidak suka kepada perubahan secara mengejut tanpa perancangan yang teliti
daft teratur.
14
Brunei Annual Report 1954,
General Review.,
115
Apabila Majlis Penasihat Daenah ditubuhkan, secara tidak langsung kuasa yang dipegang oleh Residen British juga dapat dikurangkan. Dasar negara tidak sahaja akan dipegang oleh residen tetapi juga akan dikongsi bensama-sama dengan rakyat. Wakil nakyat dapat menyuarakan masalah serta cadangan mereka kepada Majlis Penasihat Daerah. Dengan perkataan lain, Majlis Penasihat Daenah bukan sahaja berfungsi untuk mewakili kenajaan menyampaikan dasarnya tapi juga menenima dan mempentimbangkan segala aduan dan pendapat rakyat. Dalam bidang politik, Sultan Haji Omar Au Saifuddien mempunyai falsafah yang tersendini, iaitu baginda mahu menanamkan kepada rakyatnya asas politik yang positif sebelum berkecimpung secara menyeluruh. Tambahan lagi, tujuan baginda menanam kesedanan benpolitik dan bersiasah kepada nakyatnya adalah untuk keamanan dan keadilan sejati bagi negara mi. Dengan itu, rakyat dan penduduk dapat hidup bebas menikmati kebahagiaan dan kemakmuran apabila benkerajaan sendini. Penglibatan nakyat dalam hal ehwal pentadbiran negana diperluaskan lagi dengan wujudnya Majlis Mesyuarat Negeni yang dianggotai oleh 18 orang. Majlis mi dipengenusikan oleh Sultan Haji Oman Au Saifuddien sendiri. Ahli majlis terdini danipada Residen British, wakil keempat-empat Majlis Penasihat Daerah dan ahli yang dilantik oleh baginda. Rakyat dibeni peluang mengemukakan pendapat mereka secara langsung melalui wakil mereka dalam majlis mi. Sebelum mi dasar dalam hal ehwal pentadbiran negara, hanya dikuasai oleh kerabat dan pembesar negara.t6 Dengan langkah-langkah in pentadbiran hal ehwal dalam negeri mula diambil alih oleh baginda danipada Residen British. Sebelum in semua sultan Brunei yang memerintah di bawah naungan British adalah dikongkong dan dikuasai oleh Residen British. mi mungkin kenana sultan sebelum bagmnda tidak menerima pendidikan moden ataupun mereka tenlalu menampakkan sikap anti-British seperti Sultan Ahmad Tajuddin. Oleh itu, British menggunakan tipu muslihat mereka secara lembut bagi menghancunkan sultan
yang antimereka.
Penubuhan Majlis Mesyuarat Negeni bukan sahaja mengukuh dan menguatkan lagi kuasa dalam hal ehwal pentadbiran negeri bahkan menguatkan sokongan dan kenjasama rakyat terhadap kepimpinan Sultan Haji Oman Au Saifuddien. Pada keseluruhannya, terdapat 91 orang ahli penasihat di keempat-empat buah daenah mi, 33 ahli adalab daripada rakyat sendini. Meskipun nisbahnya adalah satu pertiga daripada jumlah semua ahli majlis, pada praktiknya, jumlah mi telah mencukupi untuk rakyat Brunei menyuarakan pendapat dan pandangan mereka secara terbuka.t7 Ahli yang dilantik oleh kerajaan di setiap daerah terdini danipada penghulu
16 17
The Borneo Bulletin, 9 Mac 1957. Ibid., 29 Julai i954.
116
dan ketua
kampung yang
memang menjadi wakil penduduk setempat. Ini ben-
makna bahawa kehadiran ahli wakil rakyat akan menguatkan lagi suara rakyat
dan kaumkaum yang lain. Terdapat 91 orang ahli Majlis Penasihat Daerah yang mewakili
biasa tenmasuk wakil masyarakat Cina, Syarikat Minyak Shell Seria keseluruhan penduduk Brunei yang berjumlah 60330 orang pada tahun 1954.!8
Selaras dengan kehendak perlembagaan yang akan dibentuk, 7 ahli danipada Majlis Penasihat Daerah menganggotai Majlis Mesyuarat Negeni. Status ahli danipada Majlis Penasihat Daerah bukan sahaja sebagai pemerhati tetapi dibeni
Juga kebeba.san
untuk bersuara tentang masalah kebajikan dan hal ehwal kemasyarakatan di daerah masing-masing. Secana langsung, uangkah mi membanyakkan lagi sokongan rakyat terhadap dasar yang dijalankan ouch baginda. Kehadiran perwakilan rakyat di dalam Majlis Mesyuarat Negeni adalah satu tanda penerimaan baginda untuk melengkapkan pemenintahan yang berdemoknasi pe9 Mereka bukan sahaja mewakili rakyat tetapi juga menjadi penasihat. Majnuh.
lis Penasihat Daerah dan Majlis Mesyuanat Persekutuan merupakan gelanggang tempat diadakan perbincangan dan penukaran idea untuk memperbaiki pemerintahan negara.
Meskipun cita-cita Sultan Haji Omar Ali Saifuddien mahu mewujudkan demoknasi dalam pentadbiran selaras dengan perubahan dan kewujudan negaranegara baru di nantau Asia Tenggara tetapi baginda tidak mahu perubahan herlaku secara mendadak.2Baginda berpendapat perubahan cara mi mengakibatkan
ketidakstabilan bentuk pemenintahan tradisi yang sudah diamalkan tunun-temurun. Baginda juga sedan bahawa keupayaan ke arah pemodenan pentadbiran memerlukan pegawai tempatan yang benkelayakan dan berkemahiran dalam bidang
tertentu. Dengan itu, baginda lebih suka penubahan secana berperingkat-peningkat untuk menyesuaikan dengan kemampuan Brunei. Contohnya, pada tahun
1955, danipada 33 onang penuntut yang menduduki pepeniksaan The New Sarawak Junior Certificate hanya 20 orang yang lulus.2 Menyedani kekurangan
mi,
baginda Iebih suka perubahan dalam pentadbirannya yang bercorak demoknasi

tenpimpin, iaitu semua kuasa pemerintahan menjadi kuasa mutlak baginda sen-
din.22 Walau bagaimanapun, pada masa akan datang baginda yakin kesemua
penwakilan yang menganggotai Majlis Penasihat Daerah akan dipilih oleh rakyat melalui proses pilihan raya. Setenusnya jumlah ahli yang dipilih oleh rakyat da-
Brunei Annual Report 1954, him. II. 19 Pengiran Haji Ali bin Pengmran Haji Mohd. Daud, ibid. 20 Baginda sedan bahawa bagm mengekalkan keutuhan pemerintahan bersultan, baginda perlu mengubah dan menyelaraskan stnuktur pemerintahan tradisi mi dengan corak pemerintahan demokrasi. 21 Metassim Haji Jibah, op. cit., him. 17. 22 Muhammad Abu Bakar, Politik Brunei Menjelang Penubuhan Malaysia, Jurnal Persatuan Sejarah Malaysia, Bil. 10, hIm. 118. 18
117
lam Majlis Mesyuarat Negeri juga akan bertambah 50 peratus daripada jumlah satu pertiga yang ada sekarang. Keyakinan baginda untuk mencapai ke arab mi adalah basil daripada percubaan selama dua tahun setelab dasar mi dijalankan. Menurut Laporan Tahunan Negara Brunei pada tahun 1955, The DACS (MPD) functioned quite effectively the people were able to aim their problems through their councellors.23 Langkah seterusnya yang akan diambil oleh baginda adalah mengadakan pilihan raya untuk memilih ahli Majlis Mesyuarat Negeri dan Majlis Penasihat Daerah serta seterusnya membmncangkan perlembagaan bertulis bagi negara Brunei dalam majlis mi untuk dirundingkan dengan kerajaan British. Pada dasarnya, rakyat menyokong cadangan untuk mengadakan perlembagaan bertulis bagi negara Brunei berdasarkan kepada laporan jawatankuasa Tujuh Serangkai.24 Setelah laporan itu siap, laporan itu diserahkan kepada Sultan Haji Omar Aim Saifuddien untuk dibmncangkan dengan Residen British. Tetapi nampaknya Residen British kurang berminat untuk menerima perkara tersebut sebaliknya meminta supaya perkara mi dibincangkan dengan Pesurubjaya British di Asia Tenggara. Perundingan berjalan hampir setahun namun tidak membawa sebarang persetujuan dan penyelesaian antara kerajaan Brunei dan wakil kerajaan British. Akhirnya, pada bulan November tahun 1954, kerajaan Brunei telah menerima reaksi yang positif danipada kerajaan British setelah kerajaan Sarawak menghantar R.H. Hickling untuk membuat laporan tentang cadangan pembaharuan Perlembagaan Negara Brunei. Dalam cadangan itu, RH. Hickling menerangkan perlunya diadakan pembaharuan politik di negara Brunei kerana telah wujudnya kesedaran politik di kalangan rakyat. Beliau menjelaskan bahawa, The sense of personal allegiance has in fact increased the State is a Malay State with a living constitution based upon a strong sense (SIC) of history, and
with their health the people are politically ambitious, although their ambitious have not yet been overtaken by general education. All these factors emphasize
the need for care to the guiding of constitutional development in the State.25 Malangnya sebelum cadangan perlembagaan mi dapat dibawa ke London untuk dirundingkan dengan Setiausaha Tanah Jajahan, pada awal tahun 1956 teuah timbul reaksi yang negatif daripada setengah-setengah rakyat Brunei tentang peruaksanaannya. Rakyat memang menyokong cita-cita Sultan Haji Omar Au Saifuddien untuk mewujudkan perlembagaan bertulis berdasarkan inspirasi rakyat. Keadaan mi telah herubah pada tahun 1956 apabila wujudnya Parti Rak-
23 The Annual State Report 1955. 24 Pengiran Haji Mohd. Au bin Pengiran Haji Mohd. Daud, ibid. 25 R.H. Hickling 1955. Op. cit., hIm. 29.
118
yat Brunei yang agak radikal dan sentiasa menentang usaha kerajaan untuk mengadakan pembaharuan dalam pentadbiran negara. Parti Rakyat Brunei yang dipimpin oleh A.M. Azahari telah didaftarkan pada tahun 1956. Kewujudan awal semangat kebangsaan orang Brunei dan dasar pembaharuan teiah memberi kesempatan kepada pemimpmn Parti Rakyat Brunei untuk mengekspioitasikan kesedaran itu dengan menonjolkan din mereka sebagai pejuang kemerdekaan bangsa dan negara Brunei. Keghairahan sikap sebahagian daripada masyarakat Brunei dalam gerakan berpolitik telah memberi peluang kepada A.M. Azahari untuk menarik minat rakyat supaya mengikut pimpinan dan perjuangan Parti Rakyat Brunei untuk mencapai cita-citanya. Keadaan ekonomi orang Melayu Brunei pada masa itu memang ketinggalan jika dibandingkan dengan orang asing terutamanya orang Cina. Langkah utama yang telah diambil oleh A.M. Azahari ialah dengan menubuhkan Brunei Film Production Company (Brufico) pada 28 Oktober 1952. Tujuan utamanya bukanIah sekadar untuk memperbaiki taraf ekonomi orang Melayu tetapi juga untuk membangkitkan semangat kesedaran di kalangan masyarakat Melayu Brunei melalui idea perfilemannya. Setelah penubuhan syanikat perfileman mi diisytiharkan, banyak sambutan yang telah ditenima daripada masyarakat Brunei kerana pada waktu itu kesedaran orang Meiayu yang telah dipimpin oleh BARIP, KMB dan MUTU masih tertumpu kepada masaiah kebangkitan pembangunan nasional. Setiap usaha yang berkaitan dengan nama kebangsaan akan mudah mendapat sambutan daripada rakyat Brunei. mi disebabkan pembangunan kesedaran nasional itu benhubung kait dengan kesan tekanan ekonomi terhadap orang Melayu, khususnya dalam bidang perniagaan yang selama mi dibolot oleh orang asing. Walau bagaimanapun, permohonan A.M. Azahari untuk menubuhkan syarikat perfileman mi telah ditolak oieh kerajaan kerana pada masa mi tidak ada sebarang Enakmen Perdagangan di Brunei. Enakmen yang ada hanyalah Enakmen Persatuan. Penolakan menubuhkan syarikat perfileman oleh kerajaan mi telah diperalatkan oleh A.M. Azahari untuk menyemarakkan kemarahan pihak rakyat. Secara tidak Iangsung A.M. Azahani berjaya menanamkan sikap negatif rakyat terhadap pihak kerajaan baginda dan British. Kejayaan A.M. Azahari mempengaruhi rakyat untuk menentang kerajaan Brunei khususnya British terbukti dengan wujudnya demonstrasi pertama pada 23 Januari 195326 yang menyebabkan banyak orang dipenjara. Namun begitu, A.M. Azahari tidak berputus asa. Oleh itu, pada bulan Januani 1953, satu perjumpaan awal telah diadakan di rumah H.M. Salleh bagi membincangkan penubuhan Parti Rakyat Brunei. Tujuan penubuhan parti mi antara lain ialah:
26 Temu buai dengan Pehin Orang Kaya Lamla Wangsa Dato Sen Paduka Awang Haji Mohd. Salieh.
119
(a) Menentang segala bentuk penjajahan dalam bidang politik, ekonomi
dan sosial. (b) Memperjuangkan kemendekaan bagi seluruh Kepulauan Melayu yang berdaulat secara penlembagaan. (c) Mempertahankan kedudukan Duli Yang Maha Muuia Maulana Sultan Brunei dengan segaua ketununannya menduduki takhta kerajaan Brunei
dengan dasar penlembagaan.
(d)
Mewujudkan negara Melayu merdeka yang berdaulat ke dalam dan ke

luar, demoknatik dan menjamin keselamatan serta kemakmuran rakyat 27 selunuhnya.
Memandangkan matlamat perjuangan Parti Rakyat Bnunei pada umumnya tidak bertentangan dengan kehendak kenajaan apabila ia didaftarkan, sultan tidak menentang atau menghalang penubuhan parti mi. Parti mi bukan sahaja me-
nyokong dan memperjuangkan kemerdekaan Brunei malah juga mempertahankan kedudukan bagmnda sebagai pemenintah mutlak negara Brunei. Walau bagaimanapun, matlamat kedua parti
mi
tenlauu umum. Oleh itu, pendaftaran Panti
Rakyat Bnunei tidak dapat ditenima. Kerajaan mentafsinkan bahawa Partm Rakyat Bnunei adalah cawangan Parti Rakyat Malaya kerana penjuangan panti mi mewak). Perkana mi jelas tercatat dalam sunat Pendaftaran Pentubuhan yang dihantan kepada Panti Rakyat Brunei,
Saya tidak dapat mendaftarkan Parti Rakyat sebagai satu badan politik, disebabkan satu danipada tujuannya nienjelma akan merubah perlembagaan bagi negeri-negeni selain Brunei (Sabah dan Sanawak). Jika undang-undang dasan itu akan dapat diubah tujuannya hanya tentang Brunei sahaja maka pendaftaran akan dipertimbangkan.28
libatkan negeni-negeni di uuan Brunei khususnya Borneo Utara (Sabah dan Sara-
Pihak kerajaan khususnya Sultan Haji Oman Au Saifuddien memang tidak setuju dengan dasar Parti Rakyat Brunei yang melibatkan negeni-negeri di luar Bnunei. Sebenannya, dasar mi memang telah wujud sebelum penubuhan Parti Rakyat Brunei. Pensidangan Persekutuan Borneo pada 23 April 1953 diadakan di Sanawak bertujuan untuk menyelanaskan perkara-penkana kepentingan bersama dan segi dasan dan pentadbirannya.29 Baginda berpendapat bahawa penyatuan ketiga-tiga wiuayah British Borneo tidak banyak menguntungkan Brunei dan segi politik
27 Haji Zaini Haji Ahmad, Pertumbuhan Nasionalisme di Brunei 19391 962, Tesis MA., Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi 19831985, hIm. 71. 28 Ibid., hlm.73. 29 Ranjit Singh 1984. Brunei 18391983. The Problems of Political Survival, him. 128.
120
BRUNEI RE ARAH BERKERAJAAN SENDIRI
atau ekonomi. Kedua-dua wilayah
mi juga adalah tanah jajahan British
sedang-
kan Brunei bertaraf naungan.

Akhmrnya, setelah Parti Rakyat Brunei bersetuju untuk mengubah dasarnya,
pada 15 Ogos 1956 barulah Parti Rakyat Brunei didaftarkan sebagai sebuah parti politik di Brunem. Baginda sedar tentang implikasi daripada pergerakan Parti Rakyat Brunei terhadap kedudukan baginda dalam bidang politik. Kelulusan
pendaftanan Parti Rakyat Bnunei tidak bermakna ia boleh sewenang-wenangnya bergerak dan berkempen dalam bidang politik. Pihak kerajaan dengan langkahlangkah tertentu telah menghadkan pergerakan mereka, iaitu dengan membeni amaran kepada nakyat umum supaya jangan melibatkan din dalam kegiatan parti
politik. 3
Langkah mi memang berkesan untuk menghalang penguibatan pegawai ke-
rajaan dalam Panti Rakyat Brunei. Berlainan dengan BARIP, MUTU atau Panti
Rakyat Brunei tidak mendapat sokongan atau simpati daripada golongan pembesar dinaja, pembesar negara ataupun pegawai kerajaan. Mereka menyokong dan menaruh kepercayaan terhadap kepimpinan bagmnda untuk membawa
Brunei ke arah berkenajaan sendiri, seperti juga yang diidam-idamkan oueh Panti Rakyat Brunei. Rakyat Bnunei pada masa mi sudah mula berminat dengan politik akibat danipada pembaharuan dalam pentadbiran Sultan Haji Oman Ali Saifuddien sejak tahun 1953. Parti Rakyat Bnunei mengambil kesempatan mengapi-apikan kesedaran rakyat dengan menonjolkan panti mi sebagai parti penjuangan rakyat dan akan bertanggungjawab untuk mempenbaiki taraf politik dan sosioekonomi meneka.
Memandangkan keadaan sosioekonomi pada zaman pemenintahan Sultan Haji Omar Ali Saifuddien baru berkembang, Parti Rakyat Bnunei telah menghasut nakyat kenana pihak kerajaan tidak mempenbaiki tanaf kehidupan mereka,
tenutamanya kehidupan di luar bandan. Kelemahan dan kemundunan sosioeko-
nomi di pedalaman teuah digunakan oleh Panti Rakyat Bnunei terutama oleh AM. Azahani dengan syanahan yang berapi-api sehingga beliau dihormati dan disegani nakyat Brunei. Dengan itu, Parti Rakyat Bnunei berjaya memesongkan ketaatan dan kefahaman nakyat terhadap pembaharuan perlembagaan baru yang dicadangkan oleh Suutan Haji Oman Ali Saifuddien. Kepercayaan dan keyakinan rakyat terhadap kepimpinan A.M. Azahani sebagai pemimpin Parti Rakyat Brunei, menyebabkan keahliannya bertambah. Dalam tempoh satu tahun Parti Rakyat Brunei dibentuk, ia telah mempunyai keahlian senamai 16000 orang. Jumlah mi mewakili lebih kurang 75 peratus danipada penduduk lelaki di Bnunei.3 AM. Azahani bukan sahaja membuka partinya kepada masyarakat Meuayu
30 The Borneo Bulletin, 3 Mac 1956. 31 D.S. Ranjit Singh, Brunei 18391 983, him. 133.
121
tetapi juga kaum Cina, India, Than dan Eropah. Dasar mi memang sudah awalawal dirancang oleh AM. Azahani untuk mendapatkan sokongan daripada Semua kaum bukan sahaja di Brunei, bahkan di Sabah dan Sarawak. Dasar mi merupakan rancangan jangka panjang Parti Rakyat Brunei untuk menjayakan matlamat penubuhan negara Kalimantan Utara yang meliputi Borneo Utara dan Sarawak. Seruan A.M. Azahari mi jelas ketika benlaku perkelahian antara Melayu dengan Cina di Senia sebagaimana katanya, If you love me as your ueader, you must see that there is never again an association that will lead to communal disharmony.32 mi jelas menunjukkan bahawa perjuangan A.M. Azahani bukan benlandaskan semangat kebangsaan Brunei tetapi semangat kebangsaan Borneo yang merangkumi juga kaum asing. Sultan Haji Oman Aim Saifuddien pula mempenjuangkan semangat kebangsaan Brunei sebagammana termaktub dalam laporan cadangan Perlembagaan Baru Brunei 1953, yang mengutarakan hak asasi bangsa Melayu. Apabila A.M. Azahani merasa mula mendapat sokongan rakyat Brunei, beumau dengan lantang mula berani memprotes dan menentang pembaharuan yang dijalankan oleh kerajaan Brunei. A.M. Azahari menganggap bahawa cadangan pembaharuan baginda dalam bidang pentadhiran itu sebagai pnimitif. Parti Rakyat Brunei menentang perubahan yang berperingkat-peningkat, sebaliknya, menuntut kewujudan demokrasi penuh dalam pemenintahan di Brunei, dan meminta dua pertiga suara atau kerusi dalam Majlis Mesyuarat Negeri. Cadangan mi diminta supaya mereka boleh mencadang dan menolak sesuatu usul atau pindaan yang tidak sesuai bagi perjuangan mereka. A.M. Azahari juga mengusulkan kepada kerajaan baginda agar 75 peratus daripada ahli Majlis Mesyuarat Negeni sepatutnya dipilih secara bebas dan bukan dilantik oleh sultan.33 Tindakan agresif Parti Rakyat Brunei mi telah menunjukkan titik permulaan ketidakserasiannya dengan langkah yang telah dmambml oleh Sultan Haji Oman Au Saifuddien. Walau bagaimana lantang pun Parti Rakyat Brunei menentang kerajaan, baginda tetap enggan membuat perubahan yang mendadak untuk memperkenankan permintaan Parti Rakyat Brunei, kerana baginda tidak yakin untuk melepaskan tampuk pemerintahan kerajaan sepenuhnya kepada Parti Rakyat Brunei. Kepimpinan Parti Rakyat Brunei sendini kekurangan pengalaman dan kelulusan dalam bidang pentadbiran. Ahli Parti Rakyat Brunei (khusus pemimpinnya) tidak banyak yang mempunyai taraf akademik yang tinggi kecuali Zaini Haji Ahmad yang mempunyai kelulusan dan London School of Economics pada tahun 1958. Ahli parti mi yang lain terdini danipada kakitangan kerajaan dan golongan tenpelajar yang jumlahnya tenlalu sedikit.34
32 North Borneo News and Sabah Times, 3 Julai 1957. 33 The Borneo Bulletin, 16 Mac 1957.
122
Meskipun Parti Rakyat Brunei menganggap dasar perubahan baginda sebagai memperoiok-olokkan demokrasi,35 baginda terus berusaha untuk mewujudkan perlembagaan bertuuis bagi Brunei. Baginda mahu Brunei mengamalkan pemenintahan demokrasi terpimpin dengan baginda sendini menjadi pemimpinnya dengan dibantu oleh pegawai kerajaan yang telah dilantik. Ini merupakan usaha baginda untuk tidak mengubah sepenuhnya struktur tradisi pentadbiran negara berkesultanan. Daripada titah ucapan, bagmnda telah menunjukkan sikap baginda yang tidak mahu melepaskan sepenuhnya kuasa pemenintahan negeri walaupun diadakan pembaharuan untuk menuju ke arab berkerajaan sendiri. Kuasa dan pengaruh baginda dalam hal ehwal pentadbiran semakin bentambah apabila Majlis Penasihat Daerah dan Majlis Mesyuarat Negeni diletakkan di bawah kuasa baginda. mi menunjukkan bahawa pengaruh dan kuasa haginda dalam hal ehwal pentadbiran semakin bertambah. Dalam Majlis Mesyuarat Negeni, baginda sendini menjadi pengerusi, Residen hanya menjadi ahli. Oleh itu, kemunculan Parti Rakyat Brunei dianggap boleh menggugat dan mengunangkan kuasa baginda. Kuasa pemenintahan pada masa itu sedang dalam proses peralihan danipada Residen British kepada sultan. Walau bagaimanapun, bukanuah bermakna bahawa baginda tidak mahu berkongsi kuasa dengan rakyat. Tetapi danipada titah-titah baginda sendini, jelas bahawa bagmnda tidak mahu melepaskan sepenuhnya kuasa pemenintahan negeni kepada rakyat baginda khususnya Parti Rakyat Brunei. Meskipun begitu, baginda tetap melibatkan suara rakyat dalam soal pentadbiran negara dengan mewujudkan Majlis Mesyuarat Negeni dan Majlis Penasihat Daerah. Parti Rakyat Brunei menouak perubahan yang dilaksanakan oleh sultan bukan sahaja disebabkan keahlian Majlis Penasihat Daerah hanya mewakili sebahagian danipada suara rakyat tetapi juga memandangkan kebanyakan ahli yang menduduki Majlis Mesyuarat Negeni terdini danipada pegawai kerajaan dan mereka bukan pilihan rakyat. mi pasti menjejaskan suara rakyat dalam pemenintahan demokrasi penuh kerana ia tidak mewakili rakyat tetapi cuma membeni naungan politik.36 Panti Rakyat Brunei juga menolak Majiis Penasihat Daerah kerana 50 peratus danipada anggotanya dipilih oleh rakyat dan cara pemilihannya juga bertentangan dengan pninsip demokrasi. Parti Rakyat Brunei mahu pemilihan dilaksanakan secara langsung dan bersifat undi rahsia.37 Pada bulan April 1957, Sultan Haji Omar Ali Saifuddien telah menyusun semula Majims Mesyuarat Negeri untuk menyahut dan meredakan ketegangan hubungan antara kerajaan dengan Panti Rakyat Brunel. Ahum Majlis Mesyuarat Negeni yang
Smith 1963. The Borneo Revolt, Background and Consequence, The World Today, April,
34
him. 136. 35 The Borneo Bulletin, 16 Mac 1957. 36 The Borneo Bulletin, 28 September 1957. 37 Haji Zaini Haji Ahmad, op. cit., him. 94.
123
baru mi benjumlah seramai 18 orang, iaitu empat ahli keranajawatan,38 iima ahli rasmi,39 dan sembilan ahli tidak rasmi.4 Walaupun ahii yang tidak rasmi mm bukan dilantik oleh baginda, tetapi meneka kebanyakannya adaiah pegawai dan kakitangan kerajaan. Hal inilah yang menyebabkan parti Rakyat Brunei menentang keahuian ahli tidak rasmi
dalam Majiis Mesyuarat Negeni. Misalnya, walaupun suana rakyat diwakmii da-
uam Majlis Penasihat Daenah tetapi perwakilan tersebut terdiri danipada Pegawai Daerah yang sememangnya menyebelahi kerajaan. Parti Rakyat Brunei berpendapat bahawa Majuis Mesyuarat Negeri tidak mewakili nakyat tetapi hanya memben naungan politik.41 Parti Rakyat Brunei tidak mengiktmraf sama sekali bentuk
pembaharuan yang dilaksanakan oleh baginda yang masih menguatkan kuasa
autokratiknya dalam bidang politik. Parti Rakyat Brunei mahu Sultan Omar Aim Saifuddien menyenahkan kuasa politik sepenuhnya kepada rakyat (khususnya Panti Rakyat Brunei). Pengekalan hak tradisional baginda menunjukkan bahawa kedudukan ahli Majlis Mesyuarat Negeni adalah sumbang dan bertentangan dengan hak demokrasi.42
Kelantangan suara Parti Rakyat Brunei menentang segala usaha baginda menyebabkan pihak kenajaan begitu benhati-hati dan wasangka tenhadap per-
genakannya. Dauam kongres pertama parti mi pada 30 Mac 1957, Parti Rakyat Brunei telah menjemput Dr. Burhanuddin dan Ahmad Boestaman membeni syarahan untuk menaikkan semangat penjuangan rakyat dalam usaha menuju ke arah kemerdekaan. Oleh itu, pihak kerajaan tentu benhati-hati untuk membenankan kedua-dua pemimpin itu menghadini kongres tersebut. Dalam kongres mi, Parti Rakyat Brunei menyuarakan dengan lantang matlamat meneka menentang
segala bentuk penjajahan sama ada neo-kolonialisme atau kolonialisme Sejati tetapi tetap menyokong pemenintahan bagmnda.43 Pengisytihanan Parti Rakyat Bnunei mi pada dasarnya adalah bertentangan dengan apa yang meneka praktikkan kenana di samping menyokong sultan, mereka juga menentang usaha baginda untuk mengadakan pembaharuan. Keberanian Parti Rakyat Bnunei mnm
38
Ahlmnya ialah Duli Pengiran Bendahara, Duli Pengiran Pemancha, Residen British dan Pegawai
Kewangan Negara. 39 Pehin Dato Perdana Menteni P.M. Yusof, Ketua Kadi, Penasihat Undang-Undang, Pehin Orang Kaya Syahbandar D.S. Haji Yusof. 40 Ahimnya ialah Syarikat Minyak Shell Brunei Sdn. Bhd., wakil kaum Cina, Pehin Orang Kaya Laksamana Haji Taha, Pehin Jawatan Dalam Haji Mohd. Noor, Pengiran Au bin Pengiran Haji Mohd. Daud, Marsal Maun, dan tiga orang pegawai dan Daerah Tutong, Temburong dan Beiait, 41 The Borneo Bulletin, 28 September 1957. 42 Haji Zaini Haji Ahmad, op. cit., hIm. 94. 43 Temu bual dengan Cikgu Mohd. Alinordin. Menunut beliau, sambutan orang namai yang menghadiri kongres pertama yang diadakan di panggung Boon Pang Banu Bandan Brunei sungguh nienggalakkan. Dalam kongres itu, A.M. Azahani telah berucap untuk menaikkan kesedaran masyanakat Brunei.
124
apabila mereka menampakkan sikap tidak mengiktinaf cadangan peniembagaan Brunei yang dicadangkan oleh rakyat dan sultan. Sebauiknya, Parti Rakjelas
yat Bnunei teuah menggubal satu memorandum politik dengan memanggil seorang peguam sosialis dat-i Britain, W.A.L. Raeburn, Q.C. untuk dihadapkan ke-
pada Setiausaha Tanah Jajahan di London.44 Peguam itu dibayar oieh Parti Rakyat Brunei sebanyak $12000. Tindakan parti mi tidak mendapat halangan danipada pihak kerajaan. Sebaliknya, apabila parti mi mendengar yang kerajaan
akan menghantar satu delegasi ke London untuk merundingkan perlembagaan bagi Bnunei, Parti Rakyat Brunei tergesa-gesa menghantar deiegasinya yang diketuai oleh AM. Azahani dan onang kanannya Yassin Affendy serta Zaini Haji Ahmad. Sultan Haji Oman Au Saifuddien tidak menghaiang tindakan pat-ti mi walaupun pat-ti itu sendmrm tidak merestui delegasi bagmnda sendini. mm membuktikan bahawa bagmnda adalah pemimpin yang suka bertolak ansur dan penyabar, baginda iebmh suka mendolorkan* rakyatnya untuk menasa sendini bagai-
mana nasanya mempenjuangkan hak asasi nakyat dan negara. Pemergian Partm Rakyat Brunei sememangnya menjadi harapan t-akyat Brunei untuk mencapai kejayaan yang mereka hajati. Pet-belanjaan delegasi itu ditanggung oleh pat-a penyokong parti dengan menggadai geran tanah dan menjual kerbau.45 Mereka juga menjual barang kemas isteni sendini kerana meneka yakin faedah yang diperoieh danipada delegasi tensebut.46 Selamn itu, Pat-ti Rakyat Bt-unei juga teuah
memaksa ahli membeli lambang atau simbol pat-ti in Setmap ahii parti mi mesti memiliki cetakan kepala banting yang merupakan lambang simboi pat-ti tersebut dengan hat-ga $10, $15 dan $25.~~ Malah Pat-ti Rakyat Bnunei berjanji
bahawa sesiapa yang
membeli lambang pat-ti
mi dengan hat-ga yang tinggi, memm benar-benar
reka akan niendapat imbalan yang banyak. Pengonbanan rakyat
menampakkan sokongan kuat mereka terhadap Pat-ti Rakyat Brunei. Sebamk-baik sahaja delegasm Partm Rakyat Brunei tiba di London, mereka
teiah membuat temu janji untuk mengadakan perjumpaan dengan pihak Pejabat
Tanah Jajahan di London. Walau bagaimanapun, nombongan
oleh pmhak British dengan alasan bahawa jika pat-ti mi hendak merundingkan kemendekaan negara Bnunei, perundingan hendaklah berdasarkan Pet-janjian Pcnaungan yang dmtandatanganm pada tahun 1906 dan bukan meialui memorandum.
44 Haji Zaini Haji Ahmad, op. cit., him. 101. * Bahasa Melayu Brunei, maksudnya membiarkan. 45 Salah seorang ahli Parti Rakyat Brunci yang namanya tidak mahu dinyatakan mengatakan bahawa di daerah Brunei Muana, banyak ahii parti mi yang berkorban menjuai tanah dan kerbau untuk membiayai Parti Rakyat Brunei. 46 Seorang kanan Parti Rakyat Brunei di Kampung Bentung, telah menggadaikan emas isteninya kerana kepercayaan dan tenpedaya dengan janji pemimpin parti mi, sedangkan mereka mi adalah danipada golongan miskin di daerah pedalaman. 47 Temu bual dengan Mohd. Alinordin bin Mohd. Zain, Pusat Tingkatan Enam, Gadong, Brunci Darussalam, 1986.
mi tidak
ditenmma
125
Antara tuntutan yang terdapat dalam memorandum Parti Rakyat Brunei ialah: (a) Ahli yang dipilih dalam majlis Mesyuarat Negeni hendaklah melalui pilihan raya. (b) Kerajaan mengadakan undi rahsia bagi pilihan raya umum dalam pemenintahan berkabinet. (c) Sabah/Sarawak dan Bnunei digabungkan menjadi negara Persekutuan Kauimantan Utara. (d) Pemenintahan demokrasi sepenuhnya.48 Pihak British juga tidak dapat menenima delegasi Pat-ti Rakyat Brunei kerana segala tuntutan hendakiah dirundingkan dan dihadapkan tenlebih dahulu kepada sultan. Pihak British menerangkan, From the outset of the discussions it was made clear to deputation that the partys request must be addressed to the Sultan and not to Secretary of State.49 Jika ditinjau dat-i segi undang-undang, Pat-ti Rakyat Brunei bukanlah menupakan wakiu rasmi rakyat Brunei, tetapi sebagai wakil pat-ti. Ini bermakna bahawa penouakan British terhadap permintaan delegasi Pat-ti Rakyat Bnunei memang tepat kenana British memang menghormati dan menyokong kepimpinan Sultan Haji Oman Au Saifuddien sebagai pemerintah negara Brunei. Memang tidak dinafikan bahawa dat-i segi undang-undang pemenintahan mutlak, kuasa pemenintah negara Brunei adauah di tangan sultan. Satu hal yang aneh tentang
delegasi Pat-ti Rakyat Brunem iaiah ketika berada di London, mereka juga meng-
hadap Sultan Haji Oman Ali Saifuddien di Grosvenor House London. Semasa majlis menghadap tet-sebut mereka langsung tidak menyentuh tentang tujuan mereka ke London.5Oleh itu, delegasi Pat-ti Rakyat Brunei kembaum ke Bnunei tanpa sebarang kejayaan. Apabila ahli Pat-ti Rakyat Brunei bertanyakan tentang
hasil perundingan tersebut, wakil delegasi hanya mengatakan bahawa mereka
tidak puas hati terhadap pihak British kerana tidak meiayan tuntutan mereka. Kegagalan Pat-ti Rakyat Bnunei memang sesuatu yang telah diduga memandangkan isi memorandum yang dibawa bertentangan dengan dasar kerajaan Brunei dan penlembagaan pat-ti itu sendiri, khususnya tentang penyatuan tiga wilayah (Sabah, Sarawak dan Brunei). Isu mi merupakan faktor utama yang menyebabkan pendaftaran Pat-ti Rakyat Brunei ditolak oleh kerajaan pada tahun 1956. Teniauu mustahil bagi British untuk menenima memorandum Pat-ti Rakyat
48
Sila rujuk Haji Zaini Haji Ahmad dalam tesisnya Pertumbuhan Nasionalisme di Brunei. Dalam tesis mi terdapat keterangan lanjut tentang memorandum rombongan parti mm ke London pada bulan September 1957, hIm. i03. 49 The Borneo Bulletin, 12 Oktober 1954. 50 Temu bual dengan Yang Dimuliakan Pehmn Orang Kaya Amar Diraja Dato Sen Utama (Dr.) Haji Mohd. Jamil Al-Sufni.
126
BRUNEL KE ARAH BERKERAJAAN SENDtRI
Brunei. Rombongan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien sendini menerima layanan yang kurang memuaskan danipada pihak British khususnya terhadap perubahan yang dicadangkan oleh bagmnda dalam perlembagaan yang dihasratkan. Oleh itu, adalah mustahil bagi Pat-ti Rakyat Brunei untuk mendapat persetujuan kerajaan British tentang cadangan perlembagaan yang mereka kemukakan kerana pada zahirnya mereka tidak mempunyai kuasa pouitik di Brunei. Pembaharuan perlembagaan bat-u Brunei sebenarnya sedang dibentuk oleh kerajaan baginda sendin sejak daripada pengumuman baginda dalam majlis santapan di Istana Dat-ui Hana pada tahun 1953. Kegagalan Pat-ti Rakyat Brunei mi telah menghiiangkan kepercayaan rakyat Brunei terhadap kewibawaan pemimpin mereka. Rakyat Brunei merasa tertipu dengan janji-janji paisu pemimpin parti mi. Sebelum delegasi perlembagaan pat-ti mi bertolak ke London, banyak ahli Pat-ti Rakyat Brunei yang berkorban hat-ta, wang ninggit dan sebagamnya untuk membiayai perbelanjaan delegasi mi ke London. Mereka sangat mempercayai perjuangan pat-ti mi pada masa itu. AM. Azahari sendiri enggan mengulas hasil keputusan perundingan antara delegasi pat-ti dengan kerajaan British. Mereka mengatakan bahawa keputusan hasil lawatan itu sebagai suatu yang rahsia. Ketidakpercayaan rakyat juga bet-punca danipada tindak-tanduk pemimpin Parti Rakyat Brunei sendiri yang telah menjatuhkan imej mereka sebagai bakal pemimpmn yang berwibawa. Misainya, terdapat beberapa peristiwa yang negatif benlaku selepas deiegasi mi ke London pada tahun 1957. Pertama, H.M. Salieh telah didenda oleh mahkamah kerana gagau membuat iaporan kewangan pat-ti pada pendaftar pertubuhan. Kedua, perbezaan pendapat antara H.M. Salleh (Ketua II) dengan Azahani terutama tentang masalah kepimpinan A.M. Azahani yang telah menyeieweng daripada matlamat asal pet-juangan pat-ti. Seiain itu, A.M. Azahari juga telah cuba beberapa kali meletak jawatan sebagai Yang Dipertua pat-ti. Hal mi juga beriaku pada cawangan pat-ti di Kuala Beuamt, iaitu Abu Hanafiah bin O.K. Bujang kerana perbezaan pendapat dengan ketiga-tiga pemimpin pat-ti di daerah mm. Ketika A.M. Azahari bet-ada di Singapura, beliau telah membuat kenyataan yang tidak benar dalam sut-at khabar dengan mengatakan bahawa partinya telah berjaya membantu mengatasi masalah buta huruf. Kenyataan mi telah ditentang oleh surat khabar tempatan sebagai suatu kenyataan palsu. Perkara mi memang benar kerana tidak ada kelas buta huruf di Brunei walaupun pat-ti mi telah mewujudkan sebuah badan kewangan untuk mendapatkan derma daripada orang ramai untuk membasmi masalah buta huruf. ouch itu, seuepas delegasi parti ke London, kedudukan pat-ti mi tidak begitu meyakmnkan masyarakat Brunei. Waiau bagaimanapun, pada tahun 1961, kedudukan pat-ti bersemarak dan aktif semula apabila Tunku Abdul Rahman, Perdana Menteni Persekutuan Tanah Meiayu memperkenalkan rancangan Persekutuan Malaysia. Kegagalan delegasi Pat-ti Rakyat Brunei tidak bermakna bahawa ket-ajaan British tidak mahu menenima uangsung delegasi perlembagaan. Pada dasarnya, 127
SEJARAH BRUNEt MENJELANG KEMERDEKAAN
kenajaan British menenima dasar pembaharuan yang dipenkenalkan oleh bagmnda sultan sebelum tahun 1957. Walaupun pada pnaktiknya pihak British menasa kebenatan menenima pembahanuan, tetapi kerana kepesatan pembangunan dan bentambah kompueksnya pentadbiran politik, ekonomi dan sosial, British merasa penubahan politik pet-lu untuk menjamin kemantapan hubungan British dengan ket-ajaan Brunei. Langkah memperkenalkan fungsi Majlis Penasihat Daerah dan Majlis Mesyuarat Negeni yang bat-u teuah mendapat reaksi yang positif danipada pihak British. Residen British dalam suratnya kepada Sultan Haji Oman Au Saifuddien pada 27 September 1956 telah membenikan pandangan tentang ketidaksesuaian perjalanan pentadbinan yang lama di negara Bnunei khususnya
fungsi Majlis Mesyuarat Negeri. Sikap positif Residen British menyebabkan
R.H. Hickling5 di hantar untuk menyusun t-angka Perlembagaan Negara Brunei.52 Dalam laporannya, R.H. Hickiing menyokong tentang perlunya pembaharuan politik dalam pentadbiran negara Brunei,53
R.H. Hickling juga mencadangkan bahawa negara Bnunei pet-lu menggubal penlembagaan sendini mengikut inspirasi rakyatnya. Ini disebabkan adanya kesedaran benpolitik di kalangan rakyat set-ta bagi penyesuaian dengan kehendak pembaharuan dan pemodenan dalam pentadbiran. Laporan R.H. Hickling menanik minat pihak British untuk menyiasat lebih mendalam tentang keperluan perubahan dalam sistem pentadbiran di Bnunei. Reaksi daripada laporan mi menyebabkan seonang pakat- British telah dihantar ke Bnunei, iaitu Tuan Young untuk membuat laporan khas tentang cadangan penlembagaan bat-u bagi negara Brunei. Laporan mi telah lengkap untuk dibmncangkan dengan Pesuruhjaya Tinggi British, Sir Anthony Abelu dalam Majlis Mesyuarat Negeri. Setiap tahun apabila diadakan Majlis Mesyuarat Negeni, Pesuruhjaya Tinggi hadir untuk membincangkan cadangan perlembagaan yang telah dirangkakan tetapi tidak berkesudahan kerana tiada persetujuan dicapai antara Sir Anthony Abell dengan ahli Majlis Mesyuarat Negeni. Perkana mi telah melambatkan proses perundingan untuk membentuk perlembagaan Brunei. Akhirnya, Sir Anthony Abell menyarankan agar cadangan mi dihadapkan kepada
Setiausaha Tanah Jajahan British, Alan Lennox Boyd untuk dirundingkan. Bagi melaksanakan tugas mi, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien telah melantik satu jawatankuasa yang bat-u untuk menggantikan jawatankuasa Tujuh Senangkai. Jawatankuasa yang bat-u mi bukan sahaja ditugaskan untuk menyusun dan mengemaskinikan cadangan penlembagaan yang dibawa ke London bahkan juga sebagai wakii kerajaan Brunei untuk merundingkan cadangan per51 Seorang pakar undang-undang yang bertugas di Sarawak dan telah membuat penymasatan seiama tiga bulan di sana. Pada bulan Januani 1955, iaporannya telah dihantar ke Pejabat Tanah Jajahan
52 53 di London. Pelita Brunei, 10 September 1986, hIm. 8. RH. Hickling, op. cit., him. 37.
128
BRUNEI RE ARAH BERKERAJAAN SENDIRI
lembagaan tensebut dengan wakil Pejabat Setiausaha Tanah Jajahan di London. Antara ahli yang menganggotai jawatankuasa mi ialah: (a) Duli Pengiran Pemancha Paduka Haji Mohd. Alam.
(b) Pehin Dato Pet-dana Menteri Paduka Haji Ibrahim.

(c) Pengiran Ali bin Pengit-an Mohd. Daud. (d) Pengiran Abu Bakar. (e) Dato Mat-sal bin Maun.
(f) Pehin Onang Kaya Laksamana Haji Mohd. Taha. (g) Penginan Setma Negara Pengiran Mohd. Yusof bin Penginan Haji Abd. Rahim. Delegasi mi telah bertolak ke London pada bulan Mac tahun 1957 dengan diketuai oleh Sultan Haji Oman Au Samfuddien. Pada masa yang sama, delegasi Pat-ti Rakyat Brunei juga telah berada di London dengan tujuan yang sama. mi merupakan bukti tentang keangkuhan dan keengganan Parti Rakyat Bt-unei
mengiktiraf delegasi baginda sebagai delegasi rasmi kerajaan negerm. Suutan
tidak menghaiang rombongan Parti Rakyat Bnunei yang diketuai oleh AM. Azahat-i untuk berunding terus dengan Setiausaha Tanah Jajahan dan membelakangkan baginda sebagai Sultan Bnunei. Bagmndajuga dikatakan membeni pet-setujuannya supaya Alan Lennox Boyd menenima rombongan Parti Rakyat Bnunei. mi disebabkan baginda yakmn bahawa kerajaan British pasti tidak akan mene-
rima atau melayan rombongan Parti Rakyat Brunei, dengan alasan kuasa pemenintahan di Brunei adalah di tangan Sultan dan bukan di tangan pat-ti in Selain itu, ada kemungkinan bahawa ma merupakan satu taktik baginda untuk menghadapi British kenana dengan kehadiran Pat-ti Rakyat Brunei, pihak British secara tidak langsung menerima tekanan danipada rakyat Bnunei. Baginda sedan bahawa penkara penlembagaan bukan satu yang mudah untuk dibincangkan. Ia adalah perkara hal ehwal keneganaan tentang nasib masa depan politik Brunei. Akhirnya, akibat tekanan rakyat Brunei yang dibawa oleh wakil Pat-ti Rakyat Brunei menyebabkan British terpaksa bersikap terbuka untuk menerima cadangan nombongan baginda sendiri. Namun demikian, pmhak British sentiasa melengah-uengahkan proses pet-undingan. Contohnya, antara tahun 1953 hingga tahun 1956, pihak British sentiasa
membangkang syor-syon yang dikemukakan oleh ahli Majiis Mesyuarat Negeni tentang peniembagaan yang bat-u dicadangkan itu, terutama sikap negatif Residen British, ataupun Pesuruhjaya Tinggi British, Sir Anthony Abell. Ketika pe-
nundingan pentama dijalankan pada tahun 1957, pegawai-pegawai British di Pejabat Tanah Jajahan di London telah menghentikan perundingan delegasi Brunei. Pegawai British memberi alasan bahawa meneka mahu bet-chat pada musim panas dan meminta supaya delegasi Brunei yang diketuai ouch bagmnda puuang sahaja ke Brunei. Ttapi bagmnda sedan tentang tipu muslihat pihak British, dan menolak ca129
dangan tersebut. Bagmnda teals menunggu musim panas benlalu untuk berunding dengan wakil kerajaan British kerana baginda tidak mahu pulang ke Brunei dengan tangan kosong sebagaimana yang dijanjikan kepada rakyat ketika berangkat dan Lapangan Terbang Lama Berakas pada 14 Mac 1959, Sebagaimana yang telah berkali-kali saya sebutkan pada masa lalu, pemenintahan negara Brunei yang akan datang adalah membeni peluang kepada rakyat negeri mi mentadbir dan mengendalikan pemenintahan negeni di bahu rakyat negeri mi. Majlis Mesyuarat Undangan yang akan memutuskan dan merundingkan segala undang-undang bagi kesempurnaan negara Brunei ialah akan memdemokrasi.54 Akhirnya dengan kesabaran Sultan Haji Omar Au Saifuddien, persetujuan telah dicapai antara kedua-dua belah pihak untuk membentuk perlembagaan bertulis bagi Brunei. Dengan nasihat Pesuruhjaya Tinggi British bagi Brunei, Sir Anthony Abell, baginda dan delegasinya telah berangkat ke London untuk kali kedua pada bulan Mac 1959. Sebelum perundingan dijalankan, baginda telah menyediakan draf periembagaan yang dicadangkan, dengan menyusun t-angka periembagaan itu berdasarkan laporan Jawatankuasa Penasihat Penlembagaan Baru Brunei. Matlamat utama yang hendak dicapai oleh baginda dalam perundingan mi ialah mendapatkan kuasa yang lebih bagi sultan selaku ketua negara, peruntukan untuk mengadakan pilihan raya bagi Majlis Daerah, perlantikan seorang Menteni Besar dan penolongnya, pembentukan Majlis Mesyuarat Undangan, Majuis Diraja dan Kerajaan.55 Tugas-tugas mi telah diserahkan kepada seorang pakar undang-undang yang dipinjamkan oleh Kerajaan Pet-sekutuan, iaitu Dato Panglima Bukit Gantang, Haji Abd. Wahab.56 Baginda juga telah mendapat bantuan daripada seorang peguam yang terkenal di London, iaitu Nigel Lawson Q.C. untuk mengubahsuai sedikit rangka periembagaan yang
akan dirundingkan.
punyai ahli yang terbanyak daripada wakii yang dipilih rakyat. bererti segala keputusan undang negara adalah terserah di tangan rakyat yang menyintai
mi
Perundingan di London benjalan selama seminggu dengan 90 peratus57 danpada cadangan delegasi Brunei telah dipersetujui oleh wakil kerajaan British dan Pejabat Setiausaha Tanah Jajahan. Kelicinan urusan mi adalah kerana kebijaksanaan baginda mengetuai delegasi tersebut. Bagmnda juga sedan tentang adanya batu penghaiang di kalangan pihak British. Oleh itu, baginda meminta
54 Titah 19571967 Ke Bawah Duli Yang Malta Mu/ia Paduka Sen Baginda Maulana al-Sultan Sir Omar A/i Sa(fuddien Saadul Khairi Waddien. Negara Brunem Darussalam: Dewan Bahasa dan Pustaka, him. 1112. 55 North Borneo News and Sabah Times, 27 Mac 1959, hIm. 20. 56 Beliau pernab menjawat jawatan Menteri Bcsas Negeri Perak. Beliau dilahirkan pada tahun 1905 dan mendapat pendidikan di Tanah Melayu dan England. Sila rujuk JMBR.4S. No. 8, 1979, him. 114. 57 Metassim Hajm Jibah, op. cit., hIm. 20.
130
Setiausaha Tanah Jajahan supaya tidak memasukkan Pesuruhjaya Tinggi British

bagi Bnunei, Sir Anthony Abeul dan Residen British, D.C. White dalam Jawatan-
kuasa Kenja. Baginda sedan bahawa sekiranya perkara mi tidak dilakukan, kedua-dua pegawai mi yang memang tahu hal ehwal Brunei akan sentiasa membangkang cadangan yang akan dibentangkan. Sebagai menghormati kedudukan
Suutan Haji Oman Au Saifuddien sebagai pemimpin Bnunei dan sebagai ketua delegasi, Setiausaha Tanah Jajahan, Alan Lennox Boyd telah mempersetujui permintaan itu. Kedua-dua pegawai British mi hanya dilantik sebagai pemerhati dalam penundingan tersebut. Kejayaan mi disebabkan adanya nasa tanggungjawab Sultan Haji Oman Au Saifuddien terhadap nasib dan masa depan negana Brunei. Oleh itu, di samping menjadi Ketua Jawatankuasa Kenja bagi delegasi Bnunei,.-baginda juga mengetuai Jawatankuasa Parlimen yang bertanggungjawab untuk membeni keputusan muktamat terhadap perkara yang telah dibmncangkan dan dibahaskan dalam Jawatankuasa Kenja. Adalah disedani bahawa kejayaan perundingan mi tenietak di tangan bagmnda sendini. Setiausaha Tanah Jajahan, Alan Lennox Boyd sentiasa bertolak ansun dengan baginda memandangkan kedudukan baginda sebagai suutan. Sikap tidak mahu melepaskan tanggungjawab inilah menjadi punca kejayaan deuegasm dat-i Bnunei mi.
Hasil daripada kejayaan in pada bulan Mac tahun 1959, baginda dengan
deuegasinya sekali uagi berangkat ke London untuk perundingan seterusnya. Akhirnya pada 29 September 1959, satu penjanjian teuah ditandatangani untuk
mengisytihankan perlembagaan bertulis Negara Bnunei Darussalam. Bagi pihak
Brunei, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien telah menandatangani penjanjian tensebut sementara Sin Robert Scot mewakili kerajaan British. Hat-i yang bersejarah mi telah beruangsung di Lapau Bandat- Brunei. Dengan pengisytiharan mi, Bnunei menjadi negara mendeka dalam negeni kerana Pet-janjian 1906 telah digubau dan jawatan Residen British teiah dimansuhkan dan digantikan dengan Pesuruhjaya Tinggi British. Di bawah peruembagaan bat-u mi, kuasa tertinggi dipegang oleh suutan. Ini benmakna bahawa suutan tidak lagi pet-lu mendengar nasihat danipada Pesuruhjaya Tinggi British tentang hal ehwai pentadbiran dalam negeri. Berdasarkan penjanjian, pihak British hanya bertanggungjawab dalam bidang pertahanan dan perhubungan antarabangsa. Dengan pengisytiharan in tiga peruntukan teuah dibuat bagi pembentukan tiga buah majlis, iaitu Majlis Mesyuarat Diraja, Majlis Mesyuarat Menteni dan Majlis Mesyuarat Negeni. Di samping sultan memegang kuasa tertinggi, terdapat jawatan tertinggi lain yang dibentuk bagi menjalankan jentera kerajaan, iaitu jawatan Mentet-i Besar yang dipegang oleh Dato Pet-dana Menteni Haji Ibrahim bin Jaafar dan jawatan Setiausaha Kerajaan dipegang oleh Wan Ahmad bin Wan Oman dan Kenajaan Pensekutuan. Meskipun kuasa mutlak dalam negeri dipegang ouch baginda sendini, namun penyaiuran suara rakyat dapat didengar melalui tiga buah majlis yang ditubuhkan itu. Penubuhan tiga buah Majlis mi
131
menupakan sesuatu yang praktikal yang dilaksanakan oleh Sultan Haji Oman Aim Saifuddien mengikut kehendak peruembagaan. Ini bermakna perlembagaan bertulis adalah satu jalan atau peluang bagi rakyat negeni mi untuk sama-sama berusaha mencapai kemajuan ke arah berkenajaan sendini. Sultan Haji Oman Ali Saifuddien mengatakan bahawa,
Perlembagaan yang bat-u beta masyhurkan adalah saw langkah yang besar dalam kemajuan Perlembagaan Negeni mi menuju ke arah kejayaan sendini yang penuh dan merdeka. akan bermakna bahawa tanggungjawab yang Icbih besar akan dipikul oleh pegawai-pegawai negeri mi dan juga rakyat sendiri menerusi wakil-wakil mereka di dalam Majiis Mesyuarat Negeni. Maka kejayaan Perlembagaan mi dan cepatnya Negeni Brunei dapat mencapai taraf kerajaan sendini yang penuh akan bergantung kepada taat setia rakyat kepada Perlembagaan
mi
mi
Kejayaan delegasi baginda dalam mewujudkan perlembagaan bertulis bagi Brunei tidak memuaskan hati pemimpin Parti Rakyat Brunei, khususnya tentang kedudukan penasihat British yang masih dikekaikan. Contohnya jawatan Residen British cuma diganti dengan jawatan Pesuruhjaya Tinggi British, yang bentugas untuk menasihati sultan dalam hal ehwal luan negana dan pentahanan. Perkara mi menjadi persoalan kepada Pat-ti Rakyat Brunei. Mereka mempertikaikan mengapa terdapat syat-at dalam perlembagaan itu supaya nasihat British mesti diikuti oleh sultan.59 Ini menyebabkan Pat-ti Rakyat Brunei beranggapan
bahawa negana Brunei belum mencapai taraf merdeka penuh yang berdaulat di dalam dan di luar negana sebagaimana yang dirancang dan dikehendaki oleh
Pat-ti Rakyat Brunei, iaitu kemerdekaan penuh bagi Brunei. Tetapi sayangnya pemimpin Pat-ti Rakyat Brunei tidak pernah membangkang secara langsung
ataupun membeni cadangan kepada baginda. Baginda pennah bentitah kepada
pemimpin Parti Rakyat Brunei supaya mereka membeni pendapat tentang per-
kana
yang menjadi Bnunei nampaknya juangan meneka.
masauah dauam Perlembagaan 1959. Pemimpmn Parti Rakyat tidak benani berterus terang kepada sultan akan tujuan per-
Menurut Pehin Orang Kaya Aman Diraja Dato Set-i Utama Hj. Mohd. Jamil, ketika delegasi Pat-ti Rakyat Bnunei menghadap baginda di Grosvenor House London, mereka sedikit pun tidak berani menerangkan tujuan delegasi pat-ti mi ke London6 pada bulan September tahun 1957. AM. Azahari sendini pula mengalu-auukan dan menyokong delegasi bagmnda ke London untuk membincangkan penlembagaan Brunei pada bulan Mac 1959 ketika bertemu di
58 Pelita Brunei, 29 September 1959. 59 Temu buai dengan Yang Dimuiiakan Pehin Onang Kaya Amar Diraja Dab Seni Utama (Dr.) Haji Mohd. Jamii Al-Sufni. 60 Ibid.
132
Singapura.
mi
menggambarkan bahawa pemimpin pat-ti
mi
tidak berani dan te-
gas. Walau bagaimanapun, apabila penlembagaan ditandatangani dan dikuatkuasakan pada 29 September 1959, pat-ti mi terus menjaiankan kegiatan mereka untuk menentang pembahanuan yang dikehendaki ouch peniembagaan tensebut. Hal mi teiah dijelaskan oleh Berita Brunei yang mengatakan bahawa,
Parti Rakyat Brunei tidak ingin bekerjasama dengan kerajaan sebagaimana menurut pendapat yang diberikan dan Parti Rakyat Brunei akan terus berjuang 61 sehingga tercapai segala cita-cita.
Kesimpulannya, Sultan Haji Oman Au Saifuddien teiah benjaya menghadapi halangan yang ditimbuukan oleh rakyat baginda sendini, iaitu Parti Rakyat Bnunei dan pihak British untuk mewujudkan penlembagaan bertulis bagi Brunei. Kejayaan mi menunjukkan satu kemajuan yang baginda capai untuk membawa Brunei ke arab era pemodenan dalam bidang politik.
Penlembangan 1959 teuah menghapuskan jawatan dan kuasa Residen British
dalam hal ehwal pentadbiran negana Brunei. Kewajipan
mi
akan dipikul oleh
Menteri Besan, Setiausaha Kerajaan dan pegawai-pegawai tinggi kerajaan yang
uamn. Ini benmakna tanggungjawab yang lebih besan akan dipikul oleh pegawai
negeri dan juga rakyat sendini menerusi wakil-wakil mereka di dalam Majlis Mesyuarat Negeni. mi bersesuaian dengan janji baginda untuk membeni kuasa pemerintahan kepada nakyat.62 Langkah mi menunjukkan bahawa baginda cendenung untuk mewujudkan bentuk pemenintahan demoknasi sebagaimana yang dicita-citakan oleh t-akyat.
Kenajaan British menenusi perjanjian Penlembagaan 1959
mi hanya akan
dmwakium
oieh seonang Pesunuhjaya Tinggi yang akan benmastautin di Brunei. Tugas utamanya adalah menasihati sultan hanya tentang keselamatan.63 Dengan perkataan lain, Brunei telah mendapat kembali kuasa pemenintah dalam negeni yang seuama mi dikuasai oieh Residen British sejak tahun 1906. Pengambiuan semula kuasa pentadbit-an dalam negeni telah mewujudkan satu sistem pentadbmran kenajaan yang baru yang iebih banyak melibatkan pegawai tempatan. Rajah 4.1 dan Rajah 4.2 menunjukkan secara nit~gkasbentuk sistem pentadbinan di Bnunei sebelum dan selepas penjanjian 1959. Rajah 4.2 jelas menunjukkan bahawa Penjanjian Penlembagaan 1959 teuah menyebabkan kuasa pentadbiran dalam negeni diambil auih oleh rakyat Brunei daripada pihak British. Pesuruhjaya Tinggi British yang menggantikan jawatan Residen British hanya tenlibat dengan sultan khususnya untuk membeni nasihat dan bukan pemegang dasar sebagaimanajawatan Residen British.
61 BeritaBrunei, 6 Jun 1957, him. 6. 62 Pelita Brunei, I Februani 1959. 63 Ibid., 29 September 1959. 133
Sultan
.4-
.~-
ResidenBritish
Penentuan Adat/Agama Islam
Pembesar Negeri
1 1
Ketua Jabatan
Pegawai Kerajaan
(Wazir, Cetenia dan Pehin)

Nota: Residen British membeni nasihat tentang pentadbiran dajam dan iuar negara kecuali agama
Rajah 4.1 Struktur pentadbiran sebelum tahun 1959

Sebagai tanda pengambilan semula kuasa pentadbiran negara Bnunei, kedu-
dukan Pesuruhjaya Tinggi British sebagai penasihat sultan tidak mempunyai tempat di dalam Majiis Mesyuanat Negeni yang akan ditubuhkan kecuali di dalam Majlis Mesyuanat Kerajaan dan Majlis Mesyuanat Diraja. Pada amnya, Menten Besat- bertanggungjawab kepada sultan tentang pentadbiran dauam negeni kenana Menteni Besan dilantik oleh baginda sendini. Menteri Besar akan dibantu oleh Setiausaha Kerajaan, Peguam Negara dan Pegawai Kewangan Negara. Jawatan Menteni Besar dan Setiausaha Kerajaan hanya boleh disandang oieh orang Melayu yang bermazhab Safie. Kejayaan Sultan Haji Oman Au Saifuddien untuk mengembauikan semula kuasa pemenintahan negara Bnunei kepada anak tempatan telah membeni peluang kepada rakyat Bnunei untuk mentadbir dan memenintah negeni mereka sendiri. Kewujudan perlembagaan bet-tulis adalah
satu titik penjuangan seorang bangsawan untuk mewujudkan sistem pemenin-
tahan demokrasi di Brunei. Penlembagaan bat-u mi juga telah menetapkan penubuhan majlis-majlis
mesyuarat, iaitu Majlis Mesyuarat Menteni, Majlis Mesyuarat Negeni, Majlis
Mesyuanat Diraja dan Majlis Mesyuarat Peningkat Raja. Apa yang penting iauah kenyataan dauam Bab 41 (b) Perlembagaan 1989. Sultan adalah pemenintah negeni yang tertinggi. Penentuan mi juga menunjukkan bahawa kuasa dan tampuk pemerintahan berada di tangan baginda. Sultan yang mempunyai kuasa mutlak mi menjadi punca bangkangan Pat-ti Rakyat Brunei. Majlis Mesyuarat Negeni dianggotai sebanyak 21 orang, iaitu enam orang ahli rasmi kenana jawatan, lima orang ahli rasmi yang dilantik oleh sultan dan 10 onang ahli yang dipilih oleh rakyat melaiui pilihan raya dalam Majlis Mesyuarat Daenah. Meskipun terdapat wakil rakyat dalam majlis mi tetapi wakil rakyat kerajaan melebihi bilangan wakil t-akyat biasa. Oleh itu, semasa membentuk
134
Sultan
Pesuruhjaya Tinggi
Menteri Besar
Penentu Dasar Kerajaan melalui Majlis-majiis Mesyuarat
Setiausaha Kerajaan
Peguam Negara
Pegawai Kewangan Negara
Ketua Jabatan
Pegawai Kerajaan Rajah 4.2 Struktur pentadbiran seiepas tahun 1959
undang-undang atau menentukan anggaran hasil dan belanjawan negeni, pihak kenajaan sentiasa menang.64 Majlis Mesyuarat Menteni pula dipengerusikan oleh sultan sendini dan tujuh ahli rasmi yang diiantik kerana jawatan dan empat ahli tidak rasmi dat-i Majlis Mesyuanat Negeni. Satu hal yang tidak menyenangkan Pat-ti Rakyat Brunei ialah
sultan mempunyai kuasa mutlak untuk membuat sesuatu keputusan dalam majlis
mi.
Sultan tidak pet-lu berunding atau meminta nasihat untuk menjalankan sesuatu penkana yang berkaitan dengan tugasnya. Satu lagi majiis mesyuarat yang penting iaiah Majlis Mesyuarat Diraja yang dianggotai oleh pemangku raja yang dilantik dan enam ahli rasmi kerana jawatan. Tugas majlis mi ialah pertama, menasihatkan sultan dalam hak pengampunan yang berhubung dengan pindaan atau pembatauan sebanang kandungan perlembagaan; dan kedua, menasihatkan sultan tentang perlantikan atau penganugerahan orang bengelar, kenaikan pangkat dan hal-hal yang lain. Sebagaimana yang telah dijelaskan, perlembagaan yang ditandatangani pada 29 September 1959, telah mendapat tentangan danipada Pat-ti Rakyat Brunei. Ini disebabkan kerana pertama, mereka menganggap bahawa penlembagaan tersebut tidak memperkenaikan dasar demokrasi, sebaliknya menguatkan kuasa autokratik sultan. Kedua, perlembagaan mi patut ditambah dan dipinda kerana ada bahagian yang tidak demokratik.65 Perkana mi memang benar kerana perlembagaan yang diperkenalkan adalah satu usaha sultan untuk mengambil alih kuasa pentadbmran dalam negeni dan-
64 65
The Borneo Bulletin, 26 Oktober 1957. Benita Hanian, 21 September 1957.
135
pada Residen Brmtmsh dat-i tahun 1906. Walaupun begitu, mi tidak bermakna bahawa baginda melibatkan din secara langsung dalam pentadbinan negana Brunei. Dalam soal-soal pentadbiran negara, sultan dibantu oleh Menteni Besar dan Timbalan Menteri Besar untuk menjalankan jentera pentadbit-an kerajaan.
Rang undang-undang bat-u tidak pet-lu diadakan dalam perlembagaan Brunei

untuk menghadkan kuasa sultan daripada sama-sama mengambil bahagian dalam pemerintahan. Walau bagaimanapun, bagi Pat-ti Rakyat Bnunei, kemutuakan kuasa sultan menyebabkan perlembagaan bat-u yang telah diisytiharkan tidak membawa sebarang perubahan dat-i segm pembahagian kuasa pada rakyat. Bagi
Pat-ti Rakyat Brunei, jmka baginda bersungguh-sungguh mahu memperkenalkan

pemerintahan secana demokrasm, baginda hendaklah menyerah kuasa pentadbit-an dalam negeni sepenuhnya kepada rakyat. Baginda juga diminta supaya tidak lagi mengambil bahagian dalam hal ehwal pentadbiran negara. Hal mnm jelas dinyatakan oleh Pat-ti Rakyat Brunei, iaitu,
Patik sekalian berharap moga-moga Tuanku akan berdini menganggap Sultan sebagai seteru dalam hal poiitik.~ 6
d~luar
iapangan
politik seperti yang diamalkan oleh Raja British supaya rakyat Tuanku tidak
Pat-ti Rakyat Bnunei juga membangkang kuasa sultan yang akan memecat dan melantik seseorang menjadi ahli atau membenarkan seseorang itu menjadi ahui walaupun dia pernah dipenjarakan.67 Oleh itu, Pat-tm Rakyat Brunei jelas menentang kewujudan kuasa mutlak sultan dalam hal ehwal pentadbiran negara sebagaimana yang termaktub dalam Perlembagaan 1959. Walau bagaimanapun,
baginda benpendapat bahawa kuasa mutlak sultan dalam peniembagaan bat-u mi tmdak akan mewujudkan sistem autokratik sepenuhnya dalam pentadbit-an kerana matlamat peniembagaan bat-u diperkenalkan adalah untuk membeni peluang kepada rakyat negeri mi untuk mentadbir negara ke anah berkerajaan sendini. Sebelum kemerdekaan dicapai, bagmnda berpendapat bahawa rakyat pet-lu mempelajani seuok-belok pentadbinan kerana bagm baginda, sebelum kita belajar bet-Ian, kita mesti belajan berjalan. Oleh itu, baginda tidak mahu menyenahkan kuasa pentadbinan negara kepada rakyat apatah lagi kepada Pat-ti Rakyat Bnunei. mi disebabkan mereka pet-lu dilatmh dan dmajar teniebih dahulu. Sebaiiknya, bagmnda berkeyakinan bahawa sebagai sultan, bagmnda mesti memberikan penkhmdmatan kepada nakyat dan negara Brunei.68 F. Bunnel menjelaskan bahawa ketidakyakinan baginda untuk menyerahkan kuasa pentadbiran negara sepenuhnya kepada rakyat adalah kerana kesangsian baginda terhadap setengah-setengah golongan.69 Sikap kesangsian bagmnda jelas kelihatan ketika lawatan baginda ke
66
67
68
Ibid., 26 Oktober 1957. Berita Harian, 26 Oktober 1957. Ibid.
136
BRUNEI KE ARAH BERKERAJAAN SENDIR!
daet-ah Temburong,
Bukan negeri inikah kepunyaan rakyat sendini dan bukankah negeni mi mempunyai rajanya sendiri, cetenia-ceteria, pegawai-pegawai dan ketua-ketua kampung yang sentiasa rela bekenjasama dan berkhidmat bagi faedah dan kemak7 muran rakyat dan negeni.
Bagi baginda, jika Pat-ti Rakyat Brunei tidak mahu menenima sistem demokrasi yang diwujud berdasarkan kepada stnuktur pentadbinan yang telah ada, adaiah iebih baik sistem pentadbiran tradisi dikekaikan (Sistem Residen 1906).
Baginda bet-anggapan bahawa Peniembagaan 1959 telah membuktikan yang kuasa pentadbiran bukan menjadi kuasa mutlak baginda tetapi dikongsi bet-sama-sama dengan rakyat.7
Sebenannya penentangan Pat-ti Rakyat Brunei bukan hanya disebabkan ketetapan kuasa mutlak sultan dalam perlembagaan baru mi tetapi mereka kecewa kenana diketepikan dalam perundingan penlembagaan di London. mi jelas tenbukti sebagaimana AM. Azahari mengatakan bahawa,
Kami merasa dukacita di atas sikap yang berkuasa dalam negara Brunei, kerana tidak memerhati dan tidak mempedulikan sama sekali Parti Rakyat itu dengan tidak menjemputnya mengambil bahagian dalam undangan perlembagaan dengan kerajaan British.72
Penyingkiran Parti Rakyat Brunei daiam perundingan di London adalah

langkah yang baik kerana sultan menyedani bahawa Pat-ti Rakyat Bt-unei sentiasa
menghalang usaha kerajaan untuk mewujudkan perlembagaan bentulis bagi negara Bnunei. Sebenannya baginda sentiasa memberi peluang kepada nakyat untuk
sama-sama memikul tanggungjawab pemenintahan negeni sebagaimana titah
baginda,
Rakyat sudah dibeni peluang mengambil bahagman dalam pemerintahan tetapi tawaran itu telah ditolak oleh Parti Rakyat Brunei dengan memulaukan rancangan pilihan raya majlis-majIis mesyuarat daerah pada tahun 1957.~~
Bukti yang paling nyata tentang penentangan dan keangkuhan Pat-ti Rakyat Bnunei ialah apabmia mereka menghantar satu delegasi penlembagaan ke London yang diketuai oleh AM. Azahani pada tahun 1957. Penghantaran delegasi
mi
telah membelakangkan sultan kerana isi cadangan perlembagaan yang meneka
69 F. Bunnel 1969. The Kennedy Initiatives in Indonesia 19621965. Tesis Ph.D., Universiti Cornell, him. 227. 70 Pelita Brunei, 26 Disember 1957. 71 The Borneo Bulletin, 26 Oktober 1957. 72 U(usan Sarawak, 21 Mac 1959. 73 Ibid., I Februani 1959. 137
bawa ke London tidak diusulkan tenlebih dahulu kepada suutan. Apabila delegasi itu gagal mencapai matlamat mereka, barulah pemimpin Pat-ti Rakyat Brunei menghantan petisyen mereka kepada sultan untuk dipertimbangkan ke dalam penlembagaan yang akan diwujudkan. Sultan Haji Oman Ali Saifuddien benpendapat bahawa Pat-ti Rakyat Brunei tidak pet-lu dijemput menyertai rundingan ke London kenana cadangan Perlembagaan 1959 adalah hasil danipada usaha kenajaan baginda sendini dat-i tahun 1953, iaitu sebelum Pat-ti Rakyat Brunei ditubuhkan. Perlembagaan mi dirancang oieh bebenapa orang penasihat yang dipilih oleh bagmnda dan dianggap boleh mewakiii rakyat Brunei.74 Oieh itu, adaiah tidak mustahil jika baginda menjemput Pat-ti Rakyat Bnunei dalam rombongan ke London jika parti mi sentiasa menyokong penjuangan dan dasan yang dilaksanakan oleh kerajaan. mnm tenbukti bahawa pada tahun 1961, A.M. Azahani telah dilantik oleh bagmnda untuk menganggotai iawatankuasa pungutan suana dan pendapat rakyat tentang isu Malaysia. Sei~~in itu, A.M. Azahani juga pernah dilantik menjadi ahli Majiis Mesyuarat Negeni tetapi kerana pendapat beliau selalu bertentangan dengan pendapat ahli Majlis Mesyuanat Negeni yang lain, akhirnya beiiau sendini yang keluar danipada majlis tersebut. Ini bermakna bahawa meskipun Pat-ti Rakyat Brunei sentiasa menentang dan mengecam pembahanuan yang dilakukan oleh baginda, namun tidak timbul sikap dendam atau perasaan benci baginda tenhadap penjuangan Pat-ti Rakyat Brunei. Apabila baginda tidak membuat sebarang tindakan tenhadap petisyen yang telah dihantar oleh Pat-ti Rakyat Brunei, selepas tiga bulan penlembagaan banu diisytihankan, pat-ti mi telah mengeluarkan satu kenyataan politik pada bulan Disember 1959. Kenyataan mi menunjukkan sikap kompnomi dan sokongan mereka kepada kerajaan, dan mereka akan mengambil pendinian yang berkecuali dan aktif terhadap perlaksanaan penlembagaan banu negara Brunei. Ini bermakna bahawa Pat-ti Rakyat Brunei terpaksa menenima apa yang telah termasuk dalam Penlembagaan 1959. Berkecuaii benmaksud bahawa mereka tidak menenima rang peniembagaan sepenuhnya kerana perlembagaan itu mempunyai
unsur monarki mutlak.75 Pada anggapan mereka unsur
mi sengaja diada-adakan
oleh pihak British sebagai alat untuk menguasai kepentingan mereka di Bnunei. Tuduhan Pat-ti Rakyat Brunei bahawa pihak British teniibat mewujudkan kuasa monanki mutlak sultan dalam perlembagaan adalah tidak benan kerana semua isi kandungan Penlembagaan 1959 datang danipada kerajaan dan dipersetujui dalam perundingan di London. Telah dinyatakan bahawa 90 peratus danipada isi kandungan perlembagaan yang dibawa oleh delegasi Brunei telah ditenima oleh pihak Tanah Jajahan di London. Dalam penlembagaan banu itu, kuasa lebih ha-
74 Ibid., 21 Mac 1959. Kenyataan yang dikeiuarkan oleh The Straits Times. Singapura. 75 Haji Zaini Haji Ahmad, op. cit., him. 112.
138
BRUNEL RE ARAH BERKERAJAAN SENDIRI nyak dipegang oleh ot-ang Meiayu dalam pentadbmran negara yang selama di7~Dan kuasa telah dmpertanggungjawab kepada pegang oleh Residen British.
mi
mi
Menteni Besat- sebagai orang kanan sultan dalam soal-soal pentadbinan.77 Kenyataan mi sudah cukup membuktikan adanya perkongsian kuasa antara sultan dengan rakyatnya. mi bermakna bahawa pentadbiran hal ehwal dalam negeri bukan sahaja dipegang oleh sultan tetapi juga oleh rakyat baginda ataupun melalui pilihan raya sebagaimana yang dikehendaki oleh perlembagaan. Parti Rakyat Brunei menentang peniembagaan baru kerana raja mempunyai kuasa
mutlak hanya sebagai alasan. Sebenarnya mereka menentang perlembagaan kerana ahii Parti Rakyat Brunei disingkirkan dalam hal ehwal pentadbiran negana Brunei. Oleh mtu, Pat-ti Rakyat Brunei tidak mendapat peluang untuk memain penanan secana langsung dalam pentadbmran negana Brunei. Jadi, Pat-ti Rakyat Brunei terpaksa menyokong penlaksanaan rang Periembagaan 1959 bagi membolehkan mereka bentanding dalam pilihan raya umum, iaitu dua tahun selepas pengisytiharan Penlembagaan 1959 tersebut. Sekiranya Panti Rakyat Brunei me-
nang dalam pertandingan tersebut dengan sendininya mereka akan menduduki dan menganggotai Majlis Mesyuanat Negeni. Perkara yang jelas ialah kewujudan Penlembagaan 1959 adaiah langkah pertama Brunei menuju ke arah kemerdekaan. Penguasaan pemerintahan dalam negeni telah muia dikuasai oleh anak-anak tempatan khususnya baginda sendini. Kesimpulannyajelas bahawa Sultan Haji Omar Ali Saifuddien telah benjaya mempertahankan kedudukannya set-ta mewujudkan rang perlembagaan yang telah diperuntukkan dan dmpersetujui oleh rakyat sejak tahun 1953. Meskipun perlembagaan mi tidak memenuhi keseluruhan kehendak rakyat Brunei khususnya Pat-ti Rakyat Brunem, tetapi baginda benupaya memainkan peranan penting untuk mengemas kini dan menyusun struktur pemenintahan negara Brunei. Selain itu, Penlembagaan Negara Brunei tahun 1959 juga telah menjadi asas kepada baginda untuk melibatkan din dalam perkembangan politik antarabangsa khususnya daiam hubungan antara Brunei dengan kenajaan Persekutuan Tanah
Melayu.
76 The Borneo Bulletin, 14 Mac 1959, him. 112. 77 Ibid., 28 Mac 1989.
139
BAB5 B
_____________
BRUNEI DAN GAGASAN MALAYSIA
ab mi membincangkan tentang sikap Brunei terhadap gagasan Malaysia. Perbincangan mi merupakan lanjutan daripada Bab 4 yang menggambarkan tentangan daripada Parti Rakyat Brunei terhadap pembaharuan yang telah diperkenalkan oleh Sultan Haji Omar Au Saifuddien untuk mengubah sistem pentadbiran di Brunei. Penentangan mi berterusan apabila Sultan Haji Omar Ali Saifuddien mengatakan bahawa baginda sangat berminat terhadap rancangan gagasan Malaysia. mi menyebabkan berlakunya pergolakan politik dalam negeri dan seterusnya terseret hingga ke arena politik antarabangsa. Dalam konteks perbincangan in gagasan Malaysia yang telah dicadangkan oleh Tunku Abdul Rahman adalah untuk menyatukan negeri-negeri Tanah Melayu dengan Singapura dan wilayah-wilayah Borneo British seperti Sabah, Sarawak dan Brunei. Kadang-kadang gagasan Malaysia mi juga disamakan dengan konsep Melayu Raya sebagaimana yang selalu disebut oleh Sultan Haji Omar Ali Saifuddien dan pemimpin politik Brunei yang lain. Pengertian mi jelas berdasarkan titah Sultan Haji Omar Au Saifuddien. Antara lain baginda mengatakan, Beta suka mengambil kesempatan mi, menarik perhatian rakyat beta kepada Rancangan Melayu Raya yang sedang diura-urakan. Rancangan mi jika dirahmati Allah, akan menimbulkan satu perubahan besar dalam penghidupan rakyat, dalam mana nanti negeri-negeri Melayu di Persekutuan Tanah Melayu,
Singapura, Brunei, Sabah dan Sarawak akan bersekutu dalam apa yang dikatakan Persekutuan Melayu Raya. Oleh itu, konsep Melayu Raya dalam bab mi bukanlah merujuk pada konsep yang dimaksud oleh Presiden Sukarno yang mentafsirkan Melayu Raya itu
Titah /9571967 Ke Bawah DYMM Paduka Sen Baginda Maulana Al-Sultan Sir Omar Au Saiftiddien Saadul Khaini Waddien /971. Negara Brunei Darussalam: Dewan Bahasa dan
Pustaka, hIm. 106107.
140
sebagai satu kesatuan yang agak besar. Kesatuan mi meliputi keseluruhan negeri di Alam Melayu seperti negeri-negeri di Persekutuan Tanah Melayu, Singapura, Indonesia, Filipina dan wilayah-wilayah Borneo. Kerajaan British memang mempunyai rancangan untuk menyatukan wilayah-wilayah yang dikuasainya di bawah pentadbiran kerajaan pusat sejak Sebelum Perang Dunia II lagi. Idea mi bertujuan untuk mengekal dan mengukuhkan lagi kuasa British di Asia Tenggara. British perlu mempertahankan kedudukan dan pengaruh mereka daripada persaingan dengan kuasa Barat yang lain seperti Belanda di Indonesia, Perancis di Indo China dan Amerika Syarikat di Filipina. Bagi mencapai cita-cita mi, Pesuruhjaya Tinggi British di Asia Tenggara telah diarahkan oleh kerajaan British untuk menyelaraskan dasar pentadbiran di negara-negara yang dikuasai oleh mereka. Pada tahun 1930-an, Gabenor Negeri-Negeri Selat dan Pesuruhjaya Tinggi British di Brunei, Sir Cecil Clementi telah mencadangkan agar diwujudkan Persekutuan Borneo, iaitu Brunei, Sabah dan Sarawak tetapi cadangan mi tidak dijalankan. Idea mi dikemukakan sekali lagi pada tahun 1953 oleh Pesuruhjaya Tinggi British di Asia Tenggara, Malcolm MacDonald, dengan diikuti oleh persidangan pertamanya pada 23 April 1953. Persidangan mi merupakan langkah awal kerajaan British untuk mengheret ketiga-tiga wilayah mi ke dalam satu kesatuan.2 Persidangan mi dikenali sebagai Persidangan Sarawak, Borneo UtaraBrunei yang dipengerusikan oleh Malcolm MacDonald dan dihadiri oleh Sultan Haji Omar Ali Saifuddien, Sir Anthony Abell (Gabenor Sarawak), Sir Ralph Hone (Gabenor Sabah) dan tiga wakil dan setiap wilayah berkenaan. Setengah-setengah pemerhati politik beranggapan bahawa persidangan mi merupakan perintis jalan ke arah penyatuan tiga wilayah. Sultan Haji Omar Au Saifuddien memang tidak berminat dengan sebarang bentuk persekutuan antara ketiga-tiga wilayah Borneo in Bagi mengelakkan sebarang kekeliruan di kalangan rakyat Brunei, baginda menyangkal akan wujudnya sebarang cadangan terhadap persekutuan Brunei, Sarawak dan Borneo Utara.3 Baginda beranggapan bahawa sebarang bentuk penyatuan dengan kedua-dua wilayah British itu akan menenggelamkan kedudukan orang Brunei bukan sahaja dalam bidang politik malah juga bidang ekonomi dan sosial. mi disebabkan tenaga mahir di kalangan anak-anak tempatan amat kurang, dan untuk menyelamatkan rakyat Brunei danpada ketinggalan jauh ke belakang, baginda lebih suka membuat rancangan pembaharuan baginda sendiri untuk menentukan masa depan rakyat Brunei. Tambahan pula baginda memikirkan bahawa dan segi politik, kedudukan
Brunei sebagai sebuah negara yang dinaungi adalah berbeza dengan kedudukan Sarawak dan Sabah sebagai tanah jajahan British. Sebagai menunjukkan keti2 3 Simandjuntak 1985. Federalisme Tanah Melayu 19451963. Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti Sdn. Bhd., him. 135. SundayMail, 18 Mci 1953.
141
daksetujuan baginda terhadap rancangan tersebut, pada tahun 1953 baginda telah bertitah akan memberi satu perlembagaan bertulis dengan melantik sebuah jawatankuasa yang dikenali Tujuh Serangkai untuk meninjau pendapat rakyat Brunei tentang perlembagaan yang dicadangkan. Baginda berpendapat bahawa bentuk Persekutuan Borneo lebih merugikan Brunei. mi disebabkan dasar mi adalah semata-mata untuk meringankan beban pihak British untuk menyelesaikan masalah kewangan. Sebagai contohnya, penubuhan Negeni-Negeri Melayu Bensekutu di Tanah Melayu pada tahun 1896, adalah bertujuan untuk menyelesaikan masalah kewangan yang dihadapi oleh negeni-negeri yang miskin seperti Pahang melalui pengagihan pendapatan danpada negeri yang kaya seperti Perak.4 Berdasarkan kepada sejarah penyatuan mi, baginda agak keberatan menerima cadangan pihak British untuk menggabungkan Brunei ke dalam Persekutuan Borneo. Baginda tidak bersetuju untuk membahagi-bahagikan hasil kekayaan minyaknya kepada negeri-negeri jiran yang jauh lebih miskin.5 Ketidaksetujuan baginda dengan cadangan penyatuan tiga wilayah mi jelas berdasarkan penolakan baginda terhadap penubuhan Parti Rakyat Brunei pada tahun 1956. Antara matlamat parti mi ialah menyatukan negeri Sabah, Sarawak dan Brunei dalam sebuah Negara Kesatuan Kalimantan Utara. Baginda hanya merestui penubuhan Panti Rakyat Brunei dengan syarat matlamat mi dihapuskan dalam manifestonya. Tujuan parti mi memasukkan matlamat mi adalah untuk mengembalikan kegemilangan pemerintahan Kesultanan Brunei pada masa lampau.6 Walau bagaimanapun, baginda telah menolak cadangan mi. mi bermakna bahawa baginda sentiasa bersikap dingin terhadap sesuatu rancangan yang kurang mendatangkan manfaat dan faedah kepada rakyat dan negara Brunei, khususnya dan segi ekonomi dan politik. Baginda sedan bahawa secara perbandingan rakyat baginda akan ketinggalan. Dalam bidang pendidikan misalnya, bilangan ~angterpelajan di Brunei hanya terdiri danipada golongan yang berkelulusan dan Maktab Perguruan Sultan Idnis Tanjung Malim, Perak. Bilangan mi pula tidak melebihi daripada seratus orang.
Meskipun pihak British cuba melengah-lengahkan proses pembentukan Perlembagaan Brunei, Sultan Haji Omar Au Saifuddien tidak berputus asa untuk
menjayakan rancangan in Pada bulan Februari 1958, Gabenor Sarawak, Sir Anthony Abell dengan rasminya telah menyeru supaya ketiga-tiga daerah Borneo (Sarawak, negara Brunei dan Borneo Utara) bersatu dan bersekutu.7 Pengumuman mi telah menimbulkan kebimbangan dan keresahan di kalangan rakyat Brunei. Baginda tetap mendiamkan din tentang isu tersebut kerana pada
4 5 6 7 Joginder Singh Jessy 1982. Malaysia, Singapura dan Brunei 14001965. Kuala Lumpur: Longman Malaysia Sdn. Bhd., him. 358. Simandjuntak, op. cit., him. 135. Menurut Salsilah Brunei, pada zaman pemerintahan Sultan Bolkiah (Sultan Kelima) keseluruhan kepulauan Borneo adalah di bawah pengaruh Brunei. Berita Brunei, 13 Februan 1958.
142
tahun 1957, baginda dan delegasinya telah mendapatkejayaan yang besan dalam perundingan tentang perlembagaan bertulis bagi Brunei dengan Setiausaha Tanah Jajahan di London. Daripada titah bagmnda pada Han Raya Aidilfitni tahun 1958, baginda nampaknya memang tidak menyokong rancangan tersebut,
Sungguhpun perjumpaan itu (antara daerah) dihadiri oleh pembesar-pembesar dan ketiga-tiga negeri, tetapi tidak bermakna atau boleh sebarang keputusan perundingan itu akan dipakai atau benjalan kuat kuasanya jika tidak tenlebih dahulu dihadapkan dan diluluskan oleh Majlis-Majlis Mesyuarat Negeni masing8 masing.
mi adalah gambaran yang jelas bahawa baginda tidak begitu berminat dengan rancangan mi. Baginda menjelaskan bahawa,
Secara rasmi saya tidak tahu kisah tentang Negeni Brunei hendak dipersekutu dengan negeri lain, oleh sebab itu saya tidak dapat memberi fikiran saya terhadap soal (Penyatuan Broneo) mi.9
Sebenarnya baginda begitu berhati-hati untuk membuat sebarang keputusan atau kenyataan yang melibatkan hal ehwal rakyat dan negara Brunei. Bagmnda ataupun rakyat Brunei begitu sensitif terhadap sebarang bentuk persekutuan yang dikemukakan. Dan segi ekonomi, tujuan sebarang rancangan persekutuan adalah untuk membolot hasil kekayaan Brunei dengan menyumbangkan bantuan kewangan terhadap rancangan pembangunan di negeri-negeni jiran yang miskin.0 Dalam hal ehwal politik, secara perbandingan negara Brunei bukanlah Sebuah jajahan takluk, ia adalah sebuah negeni Melayu yang mempunyai raja sendin sebagai ketua negara yang hanya bernaung di bawah panji-panji kenajaan British; sedangkan Sanawak dan Borneo Utara adalah jajahan takluk British. Cadangan mi hanya merupakan dasar British untuk mengukuh dan mengembangkan sayap penjajahan mereka dan sekali gus melambatkan kemerdekaan Brunei.2 Meskipun baginda beranggapan bahawa matlamat persekutuan itu adalah negatif, akhbar Sarawak Tribune sebaliknya menyarankan agar perasaan syak dan wasangka itu dihapuskan. mi disebabkan walaupun kedua-dua negara jiran mi miskin, kedua-dua negana jiran mi tidak boleh mengambil kesempatan menumpang hasil kekayaan minyak negara Brunei.3 Sebelum cadangan mi ditenima, soal yang dikemukakan mi perlu dibincang-
8 9 10 11 12 13
Berita Brunei, 1 Mci 1958. Ibid., 23 Oktober 1958. Ibid. Benita Brunei, 13 Februari 1958. Ibid. Ibid., 30 Oktober 1958.
143
SEJARAI-1 I3RUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN
kan secara meluas dengan menjemput wakil seluruh penduduk daripada segenap 4 Ini bermakna bahawa di Brunei terdapat suara yang pelosok ketiga-tiga daerah. menyokong dan menentang rancangan penyatuan tiga wilayah mi seperti keadaan yang wujud di Sarawak dan Borneo Utara. Di kedua-dua daerah mi tendapat suara yang menyokong dan menentang rancangan mi. Kesatuan Rotani Borneo Utara misalnya telah membangkang cadangan mi dengan mendesak supaya soal mi ditangguhkan antara 30 tahun hingga 100 tahun lagi.5 Tentangan yang samajuga diterima danipada ketua-ketua masyarakat Cina di Kudat6 dan di Kuching serta Persatuan Kaum Ibu Dayak di Sarawak. Walaupun terdapat suara menentang cadangan in usaha bagi mewujudkan persekutuan mi diteruskan melalui perundingan yang dianjurkan oleh pihak British dan dihadiri oleh pemimpin politik dan Sarawak dan Borneo Utara. Sultan Haji Omar Au Saifuddien tidak memberi reaksi yang positif terhadap cadangan mi sejak ia diumumkan pada bulan Februari 1958. Sikap Sultan Haji Oman Ali Saifuddien dalam hal mi telah dikesali oleh pemimpin politik dan Sabah dan Sarawak yang hanya menghadini perundingan yang diadakan. Mereka sedar bahawa tanpa sokongan sultan, cadangan penyatuan tiga wilayah mi akan menghadapi jalan buntu. Kekecewaan mereka mi jelas dinyatakan oleh Pelita Brunei,
Kebisuan negeri Brunei terhadap soal hendak menghubungrapatkan lagi ketiga-tiga daerah Borneo British Sarawak, negeri Brunei dan Borneo Utara sangat dikesali oleh seorang anggota tidak rasmi Majlis Mesyuarat Undangan Borneo Utara, iaitu Yang Berhormat Tuan Donald A. Stephens.7
mi bermakna bahawa rancangan mi memang tidak mendapat sambutan danpada kerajaan Brunei khususnya baginda sendini. Berita Brunei mengakui bahawa harapan Borneo Utara hendak bersemuka dengan wakil-wakil dan negara Brunei amat tipis.8 Sultan Haji Omar Ali Saifuddien yang memang sedar kedudukan yang sebenarnya, tetap menenuskan cita-cita baginda untuk merangka perlembagaan bertulis bagi Brunei. Penlembagaan yang dicadangkan mi mengurangkan kuasa dan pengaruh British dalam pentadbiran di Bnunei dan secara tidak langsung memisahkan jawatan Pesuruhjaya Tinggi British bagi Sarawak dan Brunei. Penolakan baginda terhadap cadangan Persekutuan Borneo adalah kerana baginda lebih suka membuat perubahan mengikut inspirasi rakyat dan dasar baginda untuk membawa Brunei ke arah berkerajaan sendini. mi terbukti dengan pembentukan Perlembagaan 1959. Kandungan perlembagaan itu adalah
14 15 16 17 Ibid., 27 Februari 1958. Ibid. Ihid.,6Mac 1958. Benita Brunei, 16 Oktober 1958. IS Ibid., I Mel 1958.
144
pandangan dan pendapat rakyat Brunei sendiri yang dikumpul oleh Jawatankuasa Tujuh Serangkai. Kejayaan baginda menggubalkan Penlembagaan Negara Brunei pada bulan September tahun 1959 telah menapatkan dan meng-
enatkan lagi hubungan persahabatan antara kerajaan Brunei dengan kerajaan Persekutuan Tanah Melayu khususnya dan segi bantuan tenaga mahir. Brunei perlu mengisikan kekurangan tenaga mahin di jabatan kerajaan. Jawatan Setiausaha
Kerajaan, Peguam Negara, Pengarah Perhutanan dan lain-lain dipegang oleh pegawai yang dipinjamkan oleh kerajaan Persekutuan Tanah Melayu. Pasukan Polis Persekutuan juga telah bentugas di Brunei sehingga ada antara mereka
yang berjuang menentang pemberontak pada tahun 1962. Pada tahun
1961,
ten-
tera Persekutuan Tanah Melayu telah membantu Brunei untuk menubuhkan pasukan Askar Melayu Dinaja Brunei. Pengambilan pertama tentera mi mendapat latihan di Pont Dickson oleh pegawai pemenintah. Sultan Haji Oman Ali Saifuddien memang berminat untuk mewujudkan
kerjasama antara Brunei dengan Persekutuan Tanah Melayu khususnya selepas terbentuknya Penlembagaan Negara Brunei pada tahun 1959. Pada 25 Jun 1960, akhbar Borneo Bulletin telah mengatakan bahawa tendapat penundingan antara
Abdul Rahman tentang percantuman Brunei dengan Persekutuan Tanah Melayu pada bulan tersebut. D.C. White, Pesuruhjaya
sultan Brunei dengan Tunku
Tinggi British bagi Bnunei dikatakan telah menyembahkan kepada baginda yang kerajaan British tidak keberatan menyerahkan wilayah kawasan Kalimantan
British jika rakyatnya menghendaki kemerdekaan. Tetapi anehnya, kenyataan mi telah dinafikan oleh baginda melalui sianan radio Brunei. Walau bagimanapun,
mi telah dibisikkan kepada Sultan Haji Omar Ali Saifuddien oleh Raja Perlis, Tuanku Syed Putra dalam pertemuan mereka di rumah Awang Alak Betatar di Kuala Lumpur pada bulan Jun l960.~ Persoalannya ialah adakah baginda bersetuju dengan cadangan pensekutuan mi?
memang tidak dinafikan bahawa cadangan persekutuan
Untuk menjayakan cadangan
mi pada bulan Mei tahun 1961, secara rasmi2ketika beliau
nya Tunku Abdul Rahman telah mengemukakan idea Malaysia berucap kepada Persatuan Wartawan Luar Negara di Asia Tenggara di Hotel Adelph, Singapura,2 Konsep Malaysia mi merupakan gagasan yang agak besar kerana ia meliputi negeri-negeni di Tanah Melayu, Singapura dan tiga wilayah British Borneo.
Pensekutuan yang baru mi dinamakan Malaysia dengan kedudukan semua negeni dalam persekutuan mi sama mengikut penlembagaan yang akn dirangka.
Temu bual dengan YDM Pehin Onang Kaya Amar Diraja Dato Sen Utama (Dr.) Haji Awang Mohd. Jamil Al-Sufri. Jabatan Pusat Sejarah, Bnunei. (Tanpa bentanikh kerana temu bual tanpa berakam). 20 Muhammad Abu Bakar, op. cit., him. 117. 21 Ibid. 19
145
Abdul Rahman berpendapat bahawa kemasukan wilayah Bnoneo British khususnya Brunei ke dalam Malaysia adalah untuk kepentingan sosioekonomi
Tunku dan politik masyarakat Melayu di Pensekutuan Tanah Melayu. Di Singapura, gerakan komunis yang mempengaruhi masyarakat Cina telah membimbangkan Tunku Abdul Rahman dan Lee Kuan Yew. Dengan penyatuan mi diharapkan pihak yang prokomunis tidak mendapat kemenangan di Singapura dalam pilihan raya.22 Pencantuman dengan Singapura mengakibatkan ketidakseimbangan kaum, iaitu bilangan bangsa Melayu akan menjadi kecil berbanding dengan
masyarakat Cina. Ada yang berpendapat bahawa gagasan Malaysia mi sebagai satu benteng menentang komunisme.23 Dengan hal in masyanakat Melayu yang ramai di Ke-
pulauan Borneo boleh mengimbangi perbezaan in Tunku Abdul Rahman sedan bahawa persekutuan adalah satu cana untuk menguatkan lagi kedudukan pentahanan Persekutuan Tanah Melayu. Secara tidak langsung kemasukan Brunei ke
Malaysia boleh membantu pembangunan ekonomi negeri-negeri yang mempunyai daya pengeluanan dan pendapatan yang rendah. Perkara mi jelas ditenangkan oleh Muhamad Abu Bakar sepenti yang benikut,
Wilayah Bnunei adalah daerah yang tenkaya hasil daripada pendapatan mi-
nyaknya dan
wak dan
~
mi dapat menampung perbelanjaan projek pembangunan di
Sara-
Walaupun negana Bnunei merupakan wilayah terkecil danipada keempatempat kawasan yang disyonkan tetapi ia mempunyai keistimewaan tensendiri yang tidak dipunyai oleh Sabah, Sarawak dan Singapura. Malah faktor disagreement over Brunei revenue25 inilah menupakan fakton penting yang menggagalkan penundingan antara Bnunei dengan kenajaan Persekutuan Tanah Melayu tentang syanat-syarat kemasukan Brunei ke dalam Malaysia. Dato Neil Lawson mengatakan bahawa, The discussion in Malaya, which ended 10 days ago, broke down because we could not reach agreement on certain financial arrangement.26 Walau apa pun fakton yang menyebabkan wujudnya rancangan gagasan Malaysia, ketiga-tiga pemimpin politik negeri yang terlibat, iaitu Tunku Abdul Rahman, Lee Kuan Yew dan Sultan Haji Omar Mi Saifudien tetap sependapat bahawa persekutuan bentuk mi mustahak untuk menguatkan lagi kedudukan pertahanan negeni masing-masing untuk membendung penkembangan pengaruh
22 Mohd Anis Haji Osman 1983. Perkembangan Penlenibagaan Malaysia. Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd. 23 lbid. 24 Muhammad Abu Bakan, op. cit., hIm. 117. 25 TheMalayMail, l6JuIai 1963. 26 Ibid., 4JuIai 1963.
146
komunis di Asia Tenggara. Pada bulan November 1961, Lee Kuan Yew telah
memberikan persetujuannya terhadap cadangan Tunku itu.27 Reaksi Sultan Haji Omar Ali Saifuddien terhadap konsep Malaysia yang dicadangkan oleh Tunku Abdul Rahman adalah positif. mni berdasarkan kepada
titah Sultan Haji Omar Ali Saifuddien bahawa cadangan itu adalah sesuatu yang menanik hati kenana tali perhubungan agama, bangsa, adat resam dan kebudayaan antara negeni mi terkandung dalam rancangan itu.28 Hal mi jelas sebagai-
mana kenyataan bagmnda sendiri,

bahawa Brunei bersetuju pada dasannya untuk menyentai Malaysia sekiranya dalam persekutuan itu bensesuai dengan kehendak kita dan boleh mendatangkan faedah kepada kita.29
...
Berdasarkan kenyataan mi jelas bahawa penerimaan bagmnda terhadap cadangan tersebut bukanlah satu keputusan yang muktamad. Penerimaan pada dasan membolehkan kerajaan negara Bnunei berunding bagi mengetahui sama ada nancangan mi mendatangkan faedah kepada rakyat dan negara Brunei. Baginda bertitah bahawa, Dan Beta berpendapat patutlah Beta memberitahu kepada ahli Majiis Mesyuarat Kerajaan Beta dan dengan nasihat meneka, Beta sukacita membenitahu kepada ahli Majlis Mesyuanat Negeri mi supaya dapat diketahui oleh seiuruh nakyat Beta, bahawa menurut pendapat Beta setakat mi dapatlah Beta dengan
nasihat danipada kerajaan, Beta menenima nancangan Persekutuan Melayu Raya
mi pada dasarnya; bagi membolehkan kerajaan Beta mengadakan perundinganperundingan yang rasmi dengan kerajaan Persekutuan Tanah Melayu dan Kerajaan United Kingdom, bagi menentukan jenis-jenis dan corak-corak pengabungan dan untuk mendapatkan butin-butir dan syarat-syanat yang akan dapat ditenima oleh kerajaan Beta apabila kerajaan Beta mencampuni nancangan penubuhan Persekutuan Melayu Raya in dengan tidak merugikan kerajaan dan negeni Beta dan segi keselamatan, pouitmk dan Perlembagaan Negeri Brunei.3 Sokongan rasmi kenajaan Brunei terhadap pendinian penibadi baginda mi jelas bendasarkan keputusan Persidangan Majlis Mesyuanat Negeri pada 18 Julai 1962, dengan 22 ahli menyokong, empat orang menolak dan seorang tidak mengundi. Bagi langkah pertama untuk mendapatkan maklumat lanjut tentang rancangan mi, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien telah berkenan untuk menghantan wakil Bnunei bagi menganggotai Jawatankuasa Perundingan Perpaduan Malaysia (MSCC) yang dibentuk pada 23 Julai 1961 hasil danipada persidangan Persatuan Parlimen Commonwealth.3 Perwakilan Bnunei diketuai oleh Yang
27 28 29 30 31 The Merger Plan. Singapore: A Ministry of Culture Publication. Pelita Brunei, 6 Disember 1961. Ibid., 23 Januani 1963. Titah 195967 Ke Bawah DYMM ..., op. cit., hIm. 131. Mohd. Noon bin Abdullah 1970. Kemasukan Sabah dan Sarawak ke dalam Persekutuan Malaysia. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka, hIm. 43.
147
Berhormat Dato Setia Pengiran Mohd. Ali bin Pengiran Haji Mohd. Daud, dan ahlinya ialah Yang Amat Mulia Dato Setia Pengiran Mohamed Yusof bin Pengiran Haji Abd. Rahim, Yang Mulia Haji Jamil bin Pehin Udana Khatib Haji Umar, Yang Dimuliakan Pehin Dato Temenggung Lim Cheng Choo dan Yang 32 Jawatankuasa MSCC telah mengMulia Dato Abd. Aziz bin Mohamed Zain. adakan empat kali perjumpaan tetapi wakil Brunei hanya menghadini perjumpaan kedua di Kuching pada bulan Disember 1961, ketiga di Kuala Lumpur pada bulan Januani 1962 dan yang tenakhir di Singapura pada bulan Februani 1962. Kedudukan perwakilan Bnunei dalam jawatankuasa mi hanya sebagai pemerhati. Walau bagaimanapun, mereka dibenar mengambil bahagian dalam perbincangan sebagaimana yang dijelaskan oleh Dato Setia Pengiran Mohd. Ali Pengiran Haji Mohd. Daud,
Sikap kami dalam Majlis Mesyuarat ialah cuma sebagai pemenhati, tetapi akan mengambil peluang untuk memahami beberapa masalah yang akan dihadapkan oleh rombongan-rombongan danipada wilayah Borneo yang lain.33
mi
Sebenarnya, tugas perwakilan Brunei dalam Jawatankuasa MSCC adalah untuk mengumpul dan mendapatkan pandangan dan pendapat danipada perbincangan yang diadakan. Hasil danipada maklumat mi akan diteliti oleh Sultan Haji Oman Ali Saifuddien untuk mengetahui tentang kebaikan dan keburukan bagi Brunei menyertai rancangan tersebut. Kefahaman baginda terhadap rancangan mi penting kerana baginda sendini akan menyampaikan maklumat tentang nancangan mi, dan baginda dapat mengetahui pendirian meneka. Walaupun bagmnda boleh membuat keputusan muktamad sendini tetapi baginda lebih suka
hal yang melibatkan nasib masa depan rakyat Brunei dibincangkan bersamasama dengan rakyat, sebagaimana titah bagmnda,
OIeh sebab untung nasib rakyat negana Brunei pada masa akan datang adalah bergantung pada sikap kita, alam masalah dengan mendalami dan mendapatkan pendapat-pendapat rakyat ke atas nancangan Melayu Raya itu. Hasilhasil kajian itu akan menentukan apa-apa langkah yang patut diperbuat.34
mi
mi menunjukkan bahawa baginda menghormati hak asasi rakyat Brunei tanpa menggunakan kuasa mutlak untuk menentukan kedudukan Bnunei tentang rancangan Tunku Abdul Rahman itu. Bagi baginda, isu Malaysia adalah sesuatu yang sensitif. Oleh itu, baginda sentiasa benhati-hati untuk membuat sebarang keputusan supaya tidak menimbulkan ketidakstabilan sosiopolitik dalam negara Brunei sendini. mi bermakna bahawa hasil yang diperoleh danipada perjumpaan
32 Ibid., him. 47. 33 Pelita Brunei, 17 Januani 1962. 34 Ibid., 6 Disemben 1961. 148
BRUNEL DAN GAGASAN MALAYSIA
Jawatankuasa MSCC tidak mencukupi dijadikan alasan untuk menentukan sikap Bnunei dalam rancangan Malaysia sebelum pendapat dan pendinian rakyat Brunei diketahui. Dato Setia Pengiran Au bin Penginan Haji Mohd. Daud menjelaskan hal mi seperti yang berikut,
Rancangan Melayu Raya mtu adalah menanik hati, tetapi oleh sebab tentang kehidupan rakyat negara Brunei, kerajaan akan mendengar pendapat nakyat sebelum Duli Yang Maha Mulia sendiri membeni keputusan apa langkah 35 yang akan diambil.
mi
Suana rakyat Brunei juga akan diambil kira untuk menentukan sama ada Bnunei mahu menyertai Malaysia. Di samping itu, soal baik dan bunuknya rancangan tensebut tenhadap negeni Brunei patut juga difikirkan. Benikutan dengan titah baginda dalam Majlis Mesyuarat Negeni pada 5 Disember 1961, maka satu Jawatankuasa Suruhanjaya untuk mendengar dan mengumpulkan pandangan dan pendapat rakyat tentang rancangan Melayu Raya36 telah dibentuk. Hal mi sama dengan pembentukan Sunuhanjaya Penyiasatan Cobbold pada 16 Januari 1962~~ untuk mendapatkan pandangan dan pendapat rakyat Sarawak dan Borneo Utana tentang rancangan Melayu Raya. Jawatankuasa Suruhanjaya bagi Brunei bertugas untuk mendapatkan pandangan dan pendapat rakyat sama ada Bnunei patut menyertai Malaysia ataupun tidak. Langkah Sultan Haji Oman Ali Saifud-
dien untuk menubuhkan Jawatankuasa mi adalah satu usaha yang bijak untuk tidak melibatkan campun tangan orang luan untuk menentukan nasib rakyat dan
negana Brunei pada masa depan sebagaimana penubuhan Sunuhanjaya Penyiasatan Cobbold di Sanawak dan Borneo Utana. Sunuhanjaya bagi Brunei telah diketuai oleh Menteni Besan negana Brunei sendiri, iaitu Dato Mansal bin Maun. Suruhanjaya mi dianggotai oleh lima onang ahli yang lain, iaitu:
(a) Encik Hashim bin Tahir (b) Onang Kaya Pekenma Dewa Awang Lukan bin Uking (c) A.M. Azahani bin Sheikh Mahmud (d) Pehin Bendahani Cina Hong Hok Tin (e) Onang Kaya Gimang Anak Penait.38 Dalam usaha mengumpul pendapat dan pandangan rakyat, jawatankuasa mi di negana Brunei untuk mengambil kira pendapat rakyat, pentubuhan atau orang penseorangan sama ada secana lisan atau
akan mengunjungi setiap daenah bertulis.39 Sebenannya, kerajaan Bnunei telah menentukan tanikh dan tempat ja-
35 36 37 38 39
Ibid., 17 Januani 1962. Ibid. Mohd. Noon Abdullah, op. cit., him. 48. Suara Bakti, 12 November 1962. Ibid., 1 Disemben 1962.
149
watankuasa mi menenima pandangan daripada orang ramai, iaitu di daenah Temburong (Pejabat Daenah Temburong), di daerah Tutong (Pejabat Daerah Tutong), di daenah Belait (Maktab Anthony Abell Seria) dan Mahkamah Daerah Belait. Bagi daerah Brunei/Muara penjumpaan diadakan di Yatch Club Muara
4Pada dasannya, sistem pungutan dan Dewan Kemasyanakatan Bandar Bnunei. suana mi tidak begitu teratur dan sempurna kerana tidak melibatkan keselunuhan rakyat Brunei tenutamanya di daerah pedalaman kerana penduduk kampung hanya diwakili oleh ketua atau penghulu masing-masing. Oleh itu, pertemuan di setiap daerah kurang mendapat sambutan. Pelita Brunei melaponkan bahawa kehadiran onang namai atau rakyat negeni mi ke tempat-tempat yang ditentukan agak sedikit. Hanya 42 orang telah mengemukakan pendapat mereka secana perseonangan dan mewakili kampung-kampung4 bagi mewakili 83 nibu rakyat Bnunei.42 Walau bagaimanapun, pandangan danipada ketua kampung atau penghulu termasuk ketua pentubuhan dan orang perseorangan sudah dapat membayangkan sikap rakyat Brunei terhadap rancangan itu. mi menyebabkan orang ramai bersikap acuh tak acuh terhadap perjumpaan itu. Kebanyakan mereka yang hadir adalah di kalangan penyokong panti yang mempunyai kepentingan politik, misalnya ahli Parti Rakyat Bnunei telah diarah supaya membeni pendapat meneka masing-masing. Ini bermakna bahawa kehadiran orang namai adalah kerana kemahuan din sendini ataupun untuk kepentingan panti politik masing-masing. Pelita Brunei membeni kenyataan bahawa, Orang ramai yang hendak memberi pandangan dan pendapat meneka secara iisan dan tulisan tentang rancangan Melayu Raya adalah dijemput hadir pada tanikh dan tempat-tempat yang ditetapkan darm pukul 9.00 pagi hingga pukul 4.00
petang.43
Hasil daripada persidangan yang diadakan oleh suruhanjaya mi telah dikemukakan kepada Sultan Haji Oman Ali Saifuddien pada awal bulan Februari
1962. Sebagaimana kenyataan danipada wakil Ketua Umum Parti Rakyat Bnunei bahawa Penyataan Suruhanjaya Melayu Raya Negara Bnunei telah disembahkan Ke Bawah Duli Yang Maha Mulia pada 3 Februani 1962Hasil soal selidik sunuhanjaya itu telah dikeluarkan dalam titah ucapan baginda di Persidangan Majlis Mesyuarat Negeni pada 18 Julai 1962. Teks titah itu telah dibaca
40 Temu bual dengan Orang Kaya Pekerma Dewa Awang Lukan bin Uking. Kampung Ukong, Tutong, Brunei, 20 Februan 1987. (Suruhanjaya mi mengadakan sidangnya di Bangar pada 16 Januani 1962; di Pekan Tutong pada 17 Januani 1962, di Seria pada 22 Januari 1962 di Kuala Belait pada 24 Januani 1962; di Bandar Bnunei pada 27 Januani dan 30 Januani 1962. (Siia rujuk Pelita Brunei, 7 Febnuani 1962). 41 Pelita Brunei, 7 Februani 1962. 42 Ibid., 7 Mac 1962. 43 Pelita Brunei, 17 Januani 1962. 44 Ibid., 1 Ogos 1962.
150
oleh Dato Setia Pengiran Haji Ali bin Pengiran Haji Mohd. Daud. Baginda menjelaskan bahawa,
Hasil pekerjaan Suruhanjaya adalah menunjukkan bahawa sebahagian kecil orang sahaja yang telah membenikan pendapatnya dan pada keselunuhannya
mi
masing-masing adalah memberi bayangan bersetuju pada dasannya akan Me-
layu Raya mi.45
Titah mi membayangkan bahawa pada umumnya nakyat Bnunei menyokong
mi benan. Perkana mi tidak diketahui orang lain, melainkan oleh anggota jawatankuasa pungutan suara tensebut. Hasil danipada pungutan suara oleh sunuhanjaya juga tidak dirancangan Malaysia itu. Apakah pada praktiknya kenyataan
umumkan dengan nasmi kepada rakyat Brunei. Oleh itu, pendirian nakyat yang
sebenarnya tidak diketahui. Walau bagaimanapun, berdasankan kenyataan ahli sunuhanjaya, membuktikan bahawa laporan yang dikeluarkan oleh Pelita Brunei
bahawa rakyat Bnunei pada keseluruhannya bersetuju dengan rancangan Malaysia adalah tidak benan. Perkana yang jelas di setiap daerah yang dikunjungi sunuhanjaya menunjukkan bahawa majoniti suara yang menentang Iebih ketara daripada yang menyokong. Hal mi telah disahkan oleh pengerusi dan ahli
jawatankuasa itu sendini.46 Tetapi disebabkan wujudnya golongan pro-Malaysia47

san negara ketika itu, maka
ahli
di kalangan pembeJawatankuasa Sunuhanjaya terpaksa mengambil
jalan tengah dalam laporan yang akan dihadapkan kepada Sultan Haji Oman Ali Saifuddien. OIeh itu, laporan yang dihadapkan ke hadapan majlis bagmnda adalah bententangan dengan keadaan yang sebenarnya. Titah yang dikeluarkan dalam
pensidangan Majlis Mesyuarat Negeni pada 18 Julai 1962 tidak menepati apa yang sebenarnya disuarakan oleh rakyat Brunei. Oleh itu, hanya segelintin rakyat Brunei yang menyokong gagasan Malaysia. Ahli sunuhanjaya telah membuat keputusan yang positif kenana mengelakkan danipada berlakunya kekeruhan antana pemimpin Brunei yang pro-Malaysia dengan ahli suruhanjaya. Bendasarkan penyelidikan yang dibuat oleh penulis sendiri, pada praktiknya sebahagian besar rakyat Brunei pada ketika itu menolak
45 Ibid. 46 Temu bual dengan Y.M. Data Paduka Haji Marsal bin Maun dan Orang Kaya Pekerma Dewa Awang Lukan bin Uking teiah membuktikan bahawa kebanyakan rakyat Brunei tidak mahu menyertai Malaysia. 47 Temu buai dengan onang yang tak dikenali, Bandar Sen Begawan. Brunei 1990. Menurut pencenita, beliau terpaksa menghadapi tekanan danipada golongan pro-Malaysia yang menyuruh supaya iaporan yang akan dihadapkan ke hadapan majiis baginda itu, adalah suatu gambaran sikap positif nakyat Brunei. Walau bagaimanapun sebagai ahii jawatankuasa, beliau bersikap berkecuali, iaitu tidak memihak kepada mana-mana pihak. Beliau juga menerangkan kepada semua ahli jawatankuasa bahawa suruhanjaya akan menanggung semua nisiko yang akan timbul daripadanya.
151
SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERI)EKAAN
gagasan tersebut. Dalam perjumpaan dengan masyanakat di Kuala Belait, apabila ditanya secara lisan sama ada mereka bersetuju untuk menyentai Malaysia atau tidak, mereka yang hadir menjawab dengan lantang TIDAK, malah me48 Penentangan di daerah Belait bukan sahaja danreka mengecam rancangan itu. pada Parti Rakyat Brunei sendini bahkan juga danipada onang perseorangan. Di daerah Tutong, suruhanjaya telah bersemuka dengan penduduk di situ yang dianggarkan lebih kurang uoo orang. Walaupun ada di kalangan mereka yang bersetuju dengan gagasan itu, iaitu ahli Parti Brunei National Organisation (BNO),49 namun jumlah suara yang menentang terlalu banyak.5Malah salah seorang ahli jawatankuasa suruhanjaya mi secana peribadi mengatakan bahawa beliau tidak bersetuju Brunei menyertai Malaysia. Menurut beliau lagi, pada keseluruhannya dapat disimpulkan bahawa hampir lebih kurang 70 peratus nakyat Brunei pada masa itu tidak menyokong Brunei menyertai Malaysia. Hal mi jelas diumumkan oleh wakil Ketua Umum Parti Rakyat Brunei bahawa hampir seratus peratus rakyat negara Brunei menentang pembentukan Melayu Raya.5 Tetapi perkara mi telah dinafikan oleh Menteri Besar Brunei, Dato Marsal bin Maun dalam akhbar tempatan.52 Penafian yang dibuat oleh Menteri Besar Brunei ml adalah sekadar untuk meredakan keadaan. Daripada kenyataan mi dapat difahami bahawa hasil kajian itu ditentukan oleh ahli sunuhanjaya khususnya oleh pengerusinya dan bukannya bendasarkan kepada hasil danipada pungutan suara yang telah mereka peroleh. Oleh itu, jelaslah bahawa rakyat Brunei mernang tidak bersetuju untuk menyertai Malaysia, dan pendinian mi adalah bertentangan dengan sikap baginda. Semua ahli jawatankuasa suruhanjaya yang dilantik juga memang pada dasarnya tidak bersetuju menerima gagasan tersebut secara peribadi.53 Tetapi persoalannya rnengapakah mereka tidak berani membuat laporan berdasarkan kepada kenyataan? Perkara mi memerlukan suatu kajian yang mendalam supaya jawapan yang sebenarnya dapat dicari. Memandangkan keputusan yang ditenima adalah bertentangan dengan pendinian Sultan Haji Oman Ali Saifuddien, maka hasil danipada pungutan suara yang dihadapkan kepada baginda tidak dapat digunakan untuk menentukan sikap Brunei terhadap Malaysia sebagaimana sepatutnya mengikut matlamat penubuhan suruhanjaya itu.54 Walau bagaimanapun, kerana keyakinan dan kete48 Temu buai tidak dirakam dengan Tuan Haji Hanafi bin Mohd. Daud (bekas pemimpin Parli Rakyat Brunei di Daenah Tutong). pada 13 Februani 1987. 49 BNO adaiah parti p0110k yang pro-Malaysia yang berpengaruh di daerah Tutong dan dipimpin oleh Awang Manan bin Mohamad. 50 Temu bual dengan Orang Kaya Pekerma Dewa Awang Lukan bin Uking. SI Pc/ito Bnunei, 7 Mac 1962. 52 lbid. 53 Temu bual dengan Orang Kaya Pekerma Dewa Awang Lukan bin Uking. 54 Pc/ito Brunei, 17 Januari 1962.
152
gasan baginda dengan pendiriannya, baginda tetap mahu menenuskan perundingan dengan kenajaan pensekutuan untuk mendapatkan makiumat dan syarat kemasukan Brunei. Walaupun titah bagmnda menunjukkan seolah-olah rakyat Brunei menyokong gagasan tensebut, tetapi sebenarnya ahli jawatankuasa suruhanjaya telah memutuskan bahawa memang pada masa mi Brunei tidak berminat 55 Walau bagaimanapun, baginda menyedari sikap untuk menyertai Malaysia. dan pendirian rakyat Brunei yang sebenarnya. OIeh itu, baginda mengambil keputusan bahawa hasil pungutan suara rakyat yang telab dibuat oleh suruhanjaya tidak dapat diguna untuk menentukan pendinian Brunei terhadap Malaysia.56 Persoalannya ialah mengapakah baginda tidak menenima kenyataan yang sebenannya? Banyak pendapat yang mengatakan bahawajika baginda menenima pendmnian rakyat Brunei, dengan sendirinya perundingan untuk menentukan sikap Brunei tenhadap Malaysia tidak dapat ditenuskan. Bagmnda sebenarnya belum berpuas hati tentang maklumat yang ditenima tentang balk dan buruknya Brunei menyentai Malaysia. Oleh itu, untuk mendapatkan makiumat lanjut, maka baginda tidak dapat menenima laponan sunuhanjaya untuk menentukan sikap Brunei tenhadap Malaysia. Setengah-setengah sumben mengatakan bahawa sebenarnya baginda niahu supaya perundingan diteruskan. Jika perundingan diteruskan, baginda dapat mengetahui sikap pemimpin Brunei dan reaksi pihak British dalam hal itu. Ronald McKie pula mengatakan bahawa baginda sebenarnya berminat untuk membawa Brunei menyertai Malaysia kerana baginda hegitu bercita-cita untuk menjadi Yang di-Pertuan Agong Malaysia sebagaimana yang dijanjikan oleh Tunku Abdul Rahman.57 Dokumen mi terlalu sukar untuk ditenima. Walaupun baginda berminat dengan nancangan Malaysia tetapi tidak benan bahawa baginda begitu bencitacita untuk ditabalkan menjadi Yang di-Pertuan Agong Malaysia seperti yang dicadangkan. Pembinaan istana di Kuala Lumpur hanyalah secara kebetulan sahaja. Oleh itu, tidak tepat jika dikatakan bahawa baginda berminat tenhadap rancangan mi kerana mahu menjadi Yang di-Pertuan Agong Malaysia. Yang penting bagi baginda dalam rancangan Malaysia mi adalah kebajikan rakyat dan keselamatan negara Brunei sebagaimana titah baginda,
kemasukan Brunei ke dalam Rancangan Melayu Raya akan dapat mengatasi keburukan-keburukan itu dengan jalan bertambah peluang dan bertambah kemakmuran dan kekal keamanan pada inasa hadapan. Di dalam suasana politik yang ada di Tenggara Asia pada masa in mestiIah difahamkan bahawa adalah membeni kesulitan bagi sesebuah negeri, terutama rtegeri yang kccil untuk mempertahankan din danipada pengaruh-pengaruh dan ancaman-ancaman komunis.5 55 56 57 58 Temu bual dengan Orang Kaya Pekerma Dewa Awang Lukan bin Uking. Pc/ito Brunei, I Ogos 1962. Ronald McKie 1963. TI,e Emergence of Malaysia. Amerika Syarikat, him. 245. 171a1, 195967Ke Bawah DYMM ..., op. c/t., hIm. 13013 I.
mi
153
Berdasarkan titah mi jelaslah bahawa apapun keputusan yang diambil oleh baginda tentang soal Malaysia bukanlah semata-mata kenana kepentingan penbadi melainkan kepentingan nakyat dan negara. Baginda berpendapat persoalan mi tidak difikinkan oleh sebahagian rakyat Brunei yang belum matang tentang
politik. Oleh itu, baginda tetap dengan pendiniannya untuk tidak menenima keputusan pungutan suara rakyat bagi membolehkan kerajaan baginda berunding terus dengan kenajaan Persekutuan Tanah Melayu. Walau bagaimanapun, baginda sedar bahawa rakyat Bnunei pada dasarnya memang menentang gagasan Malaysia kerana di semua daenah yang telah dilawati, tidak ada yang menyokong 59 Memandangkan Iarancangan mi kecuali daerah Tutong dan Brunei-Muana. poran yang diterima tidak positif, maka baginda tidak dapat membuat keputusan yang muktamad tentang kemasukan Brunei ke dalam Malaysia. Pada awalnya, baginda mengatakan bahawa suara rakyat penting untuk menentukan nasib negana Brunei pada masa depan.
Dengan penkataan lain, bagmnda tetap dengan pendiriannya dan meminta

sokongan danipada Majlis Mesyuarat Negeni untuk mengambil bahagian dalam perundingan seterusnya tentang Gagasan Malaysia bagi menentukan syanat kemasukan Brunei ke dalam Malaysia. Baginda menjelaskan bahawa, Patutlah beta terangkan juga bahawa dengan dipersetujukan Rancangan Melayu Raya mi pada dasarnya bukanlah bermakna satu keputusan muktamad, tujuannya ialah supaya membolehkan kerajaan mendapati syarat yang akan membawa kepada faedah dan keuntungan ~ Dengan sokongan Majlis Mesyuanat Negeni, baginda boleh tenus berunding dengan kerajaan persekutuan untuk mendapatkan maklumat lanjut tentang kebaikan gabungan itu, di samping dapat mengukuhkan lagi kestabilan politik dalam negeri. Pada masa itu rakyat Brunei lebih banyak yang menentang kema-
sukan Brunei ke dalam Malaysia terutamanya penyokong Panti Rakyat Brunei.

Satu-satunya cara baginda untuk mententenamkan keadaan dalam negeni khu-
susnya untuk mengeratkan lagi hubungan antara kerajaan dengan rakyat, haginda mengambil jalan tengah, iaitu tidak membuat satu ketetapan atau keputusan yang muktamad terhadap nancangan Malaysia. Baginda juga tidak boleh mengatakan bahawa Brunei tidak mahu menyertai Malaysia, sebab selepas pengisytihanan Perlembagaan 1959, Brunei lebih banyak bergantung pada kerajaan Pensekutuan Tanah Melayu untuk mendapatkan bantuan tenaga mahir untuk menjalankan pentadbiran negana kerana Brunei kekurangan tenaga tempatan yang mahir. Dan segi politik pula, keaktifan pergerakan Parti Rakyat Brunei mewujudkan ketidakstabilan politik dalam negeni. Demi keselamatan dan
59 Temu bual dengan Orang Kaya Pekenma Dewa Awang Lukan bin Uking. 60 Pelita Brunei, 1 Ogos 1962.
154
kepentingan masa depan negara Brunei, perkara mi hanya dapat dihadapi jika Bnunei menjadi sebahagian danipada kesatuan yang dirancangkan. Bagmnda benpendapat bahawa Brunei penlu mengambil bahagian dalam rundingan Malaysia itu. Tetapi panti politik di Bnunei khususnya Parti Rakyat Brunei telah menentang kuat akan penglibatan dan persetujuan Brunei untuk menyertai rancangan itu. Walau bagaimanapun, parti yang lain menyokong dasar penerimaan Sultan Haji Omar All Saifuddien terhadap gagasan tersebut tetapi jumlah mereka terlalu sedikit berbanding dengan penyokong parti in Parti politik di Brunei telah menggunakan isu Malaysia mi sebagai bahan untuk menonjolkan ketulenan perjuangan mereka terhadap hak dan kedaulatan nakyat negara Brunei sekaligus menyokong pendirian Sultan Haji Omar Aim Saifuddien. Penyokong pendinian bagmnda hanya datang daripada segelintir parti politik di daerah BnuneifMuana dan Tutong seperti Brunei National organization (BNO), Bnunei United Party (BUP) dan Brunei Freedom Struggle Party (BFSP). Dalam pilihan raya pada bulan Ogos 1962, kerajaan Persekutuan Tanah Melayu telah memberi bantuan kewangan sebanyak $100000.00 kepada BNO 6 untuk kempennya menentang Parti Rakyat Brunei dan calon bebas yang lain. Walau bagaimanapun, haruslah diketahui bahawa pemimpin parti mi adalah ahli Majlis Mesyuarat Negeri Daenah Tutong. OIeh itu, tidak hainanlah jika beliau menyokong kuat pendinian Sultan Haji Omar Au Saifuddien terhadap gagasan Malaysia. Sebagai ahli Majlis Mesyuarat Negeri, beiiau memang wajar menyokong pendinian baginda sebagai tanda setia terhadap pemerintahan bagmnda. Selain itu, perlantikan pemimpin BNO sebagai ahli Majlis Mesyuarat Daerah Tutong adalah atas persetujuan baginda sendini. Ranjit Singh pula mengatakan bahawa BNO ditubuhkan adalah atas inisiatif dan galakan Sultan Haji Omar Ali Saifuddien supaya ia bersaing dengan Parti Rakyat Brunei dalam pilihan raya pada bulan Ogos tahun 1962.62 Tetapi kenyataan mi tidak benar kerana Abd. Manan Mohamad mendinikan parti mi setelah beiiau keluar daripada Parti Rakyat Bnunei kerana perselisihan pendapat. Dengan perkataan lain, kewujudan BNO bukanlah sempena kelahiran gagasan Malaysia. BNO telah lahmr sebelum gagasan Malaysia dicadangkan atas inisiatif pemimpinnya sendini dengan tujuan untuk memperbaiki taraf ekonomi dan politik bumiputena. BNO menyokong kemasukan Bnunei ke dalam Malaysia. Ini adalah bukti tentang persetujuan BNO terhadap nancangan baginda. Walau bagaimanapun, BNO gagal mendapat sebarang kerusi dalam pilihan raya pada bulan Ogos 1962
61 Menurut pencenita, iaitu orang kanan Parti Rakyat Brunel daerah Tutong, wang $100000.00
mi
teiah disaiahgunakan oieh BNO. La dibelanjakan untuk membeli undi dengan membeni kemudahan senta kenduni kepada penyokong-penyokongnya, misalnya membeli moton sangkut. 62 Ranjit Singh 1980. internal Politics of Brunei, 19501960, kertas kerja yang disampaikan dalam 8th International Association of Historians of Asia (lAi-1A) Conference, Kuala Lumpur, him. 13.
155
kenana saingan kuat danipada Parti Rakyat Brune,. Bnunei United Party (BUP) yang dipimpin oleh Haji Hasbollah bin Haji Daud juga menyokong rancangan Malaysia. mi bermakna bahawa kewujudan parti mi adalah semata-mata untuk mendukung pendinian dan sikap baginda tentang rancangan Malaysia. Di samping itu, BUPjuga mempunyai hubungan yang rapat dengan pemimpin Persekutuan Tanah Melayu. Panti mi telah ditubuhkan pada bulan Disemben 1961 di daerah Brunei dan Muara. Matlamatnya adalah untuk memperbaiki taraf hidup rakyat dan benjuang untuk mewujudkan pemerintahan bentuk demokrasi yang diperjuangkan oieh Sultan Haji Omar Aim Saifuddien. Walau bagaimanapun, disebabkan sikap pro mereka terhadap penJinian baginda, parti mi telah tewas dalam pilihan raya bulan Ogos 1962. Sebuah lagi panti yang menyokong rancangan Melayu Raya ialah Brunei Freedom Struggle Party (BFSP) yang dipimpin oleh ahli politik yang berkaliber, iaitu Awang Arsad bin Marsal. Beliau adalah penggerak utama dalam Gerakan Bunuh Bersatu Brunei (BULF). Beliau pennah menjawat jawatan pengerusi dalam gerakan mi, tetapi setelah genakan mi diharamkan oleh pihak kerajaan pada tahun 1962, beliau pun menubuhkan parti BFSP tetapi kurang mendapat sambutan. Ini disebabkan parti mempenjuangkan supaya Bnunei merdeka melalui percantuman dengan Malaysia. Parti mi tidak mendapat sebarang kerusi dalam
pilihan raya tersebut. Walaupun Sultan Haji Oman All Saifuddien mendapat sokongan daripada
ketiga-tiga buah parti politik mi dalam memperjuangkan isu Malaysia, namun baginda menenima tentangan daripada lebih banyak rakyat khususnya pengikut Panti Rakyat Bnunei yang dipimpin oleh A.M. Azahani. mi menjadi bukti bahawa sebahagian besar nakyat Brunei menentang sikap dan pendinian baginda untuk membawa Brunei menyertai Malaysia. Rakyat yang tidak bersetuju dengan pendinian baginda telah memberi sokongan kepada Parti Rakyat Brunei dalam pilihan raya pada tahun 1962. Waiau bagaimanapun, sokongan tersebut
tidak
bermakna meneka menyokong manifesto Parti Rakyat Bnunei. Isu menyebabkan Parti Rakyat Brunei begitu berpengaruh dan mendapat sokongan
mi
untuk menentang pembaharuan yang diperkenalkan oleh baginda. Baginda menyedani rakyatnya menentang pendirian baginda berkaitan dengan rancangan Malaysia. Namun begitu, bagmnda tetap mahu menenuskan perundingan selanjutnya dengan kenajaan Persekutuan Tanah Melayu. Baginda berpendapat bahawa langkah dan keputusan yang diambil itu adalah untuk kebaikan dan faedah rakyat serta negara Brunei. Keberanian dan keyakinan baginda menyebabkan Parti Rakyat Brunei gagal menghalang usaha yang dijalankan oleh baginda bagi memasukkan Brunei dalam gagasan Malaysia. Pemberontakan pada tahun 1962 adalah gambaran tentangan sebahagian daripada nakyat terhadap pendinian haginda. Walau bagaimanapun, baginda tetap terus berminat dengan rancangan Malaysia. mi rnenunjukkan bahawa baginda adalah pemimpin yang mempunyai pendinian yang tegas dan sukar untuk dipengaruhi. Walau bagaimanapun, kete-
156
gasan baginda tenhadap perjuangan isu Malaysia telah digunakan oleh Parti Rakyat Brunei dalam perjuangan politik mereka. Parti Rakyat Bnunei menggunakan gagasan Malaysia sebagai batu loncatan untuk menyemanakkan semangat nakyat Brunei yang tidak matang benpolitik untuk mencapai cita-cita pemimpinnya. Rakyat Brunei yang masih kurang matang berpolitik menganggap bahawa kemasukan Bnunei ke dalam Malaysia adalah satu keputusan yang muktamad. Meneka menganggap demikian berdasarkan titah Sultan Haji Omar Ali Saifuddien bahawa Beta telah menenima bahawa 63 Perkataan nasihat nancangan Melayu Raya boleh ditenima pada dasannya. pada dasannya, mi menyebabkan rakyat tenkeliru dan membuat kesimpulan hahawa keputusan baginda untuk membawa Bnunei ke dalam Malaysia adaiah satu keputusan yang muktamad. Perkataan pada dasannya itu sebenannya hanya Se-
bagai cana untuk membolehkan wakil baginda berunding dengan kerajaan Pensekutuan Tanah Melayu untuk mengetahui sama ada nancangan itu benfaedah ataupun sebaliknya. Hal mi jelas dalam titah baginda,
Menurut pendapat Beta setakat dapatlah Beta dengar nasihat danipada kerajaan Beta menenima pada dasarnya, bagi membolehkan kenajaan Beta mengadakan perundingan-perundingan yang nasmi dengan kerajaan Persekutuan Tanah Meiayu dan United Kingdom di England ... jika sekmranya syaratsyarat dalam perundingan itu munasabah dan memberi faedah serta keuntungan kepada rakyat maka tentuiah keuntungan dan faedah rakyat itu akan mendorong perjalanan pada mengambil bahagian seterusnya ... Tetapi sebaliknya, Negeni Brunei mungkin tidak akan mencampuni dalam Rancangan Meiayu Raya.M
mi
Antara sebab ketidakfahaman rakyat terhadap pendmnian baginda tentang isu ialah masalah nakyat yang buta huruf. Selain itu, ketiadaan alat sebaran am di kawasan pedalaman untuk kenajaan menenangkan dengan lebih jelas tentang penkana mi juga menyebabkan nakyat bentambah keliru. Sebaliknya, Parti Rakyat Bnunei telah mengisi kekosongan mi dengan mengelirukan pemikinan rakyat Bnunei tentang dasan baginda yang sebenannya. Parti Rakyat Bnunei mengambil kesempatan untuk menonjolkan din sebagai pemimpin yang berjuang untuk mengekalkan kedaulatan negara Brunei dengan menghalang penjualannya kepada negara asing. Sikap positif baginda tentang Malaysia merupakan faktor penting yang membangkitkan semangat kebnuneian orang Melayu untuk mempenjuangkan hak dan kedaulatan negara Bnunei. Walau bagaimanapun, sikap tidak suka rakyat terhadap pendinian baginda tidak ditonjolkan. Contohnya, basil pungutan suana telah nyata membuktikan bahawa rakyat tidak menyokong rancangan Malaysia. mi menandakan bahawa sebahagian danipada nakyat Brunei menentang dasar pemenintahan baginda. Walau bagaimanapun, kebanyakan penentangan
mi
63 Tita/, 195967 Ke Bawah DYMM 64 Ibid.
...,
op. cit., hIm. 130.
157
bukanlah menggambarkan sikap keseluruhan rakyat kerana sikap negatif hanya lahir danipada penyokong Panti Rakyat Brunei. Penentangan Parti Rakyat Bnunei juga bukanlah secara langsung ditujukan kepada baginda, tetapi lebih khusus kepada pihak tententu (pemimpin negara) yang menyokong rancangan Malaysia itu. Secara tidak langsung semangat penentangan rakyat Brunei mi menyebab-
kan timbulnya perasaan kebencian rakyat Bnunei terhadap pegawai Persekutuan

Tanah Melayu yang dipinjamkan untuk menjalankan pentadbiran negeni. Mereka dianggap angkuh, mempunyai penibadi sebagai kolonial dan menendah-ren65 Akibat danipada perasaan marah in perhudahkan keupayaan orang setempat. bungan antara setengah-setengah masyarakat Brunei dengan pegawai pinjaman
dan Pensekutuan Tanah Melayu bertambah nenggang. Sebenarnya tidak

pegawai tersebut bensikap sedemikian kerana tujuan pegawai itu dipinjamkan ke Bnunei ialah untuk membantu dan membangunkan Brunei ke anah benkerajaan sendini. Penghantaran pegawai mi dianggap oleh nakyat Brunei sebagai dasar neo-kolonialisme.66 Perselisihan antara pegawai pensekutuan dengan ahli Parti Rakyat Brunei menyebabkan lebih kurang 10 orang pegawai Tanah Melayu meIetakkan jawatan secara beramai-ramai dan pulang ke Tanah Melayu.67 Tindakan mereka mi adalah lanjutan danipada penistiwa pemukulan seonang pegawai perhutanan, Encik Mohd. Yakin bin Long pada 12 Jun 1961. Oleh sebab keselamatannya terancam, beiiau dan keluarganya dengan serta-merta meminta kebenanan untuk meninggalkan Bnunei. Sebenarnya kejadian mi menupakan angkara dan hasutan Panti Rakyat Bnunei yang memang in hati dengan pegawai persekutuan yang teiah mengisi jawatan kosong dalam pentadbiran. mi disebabkan baginda sedan bahawa onang tempatan belum mempunyai pengetahuan dan pengalaman dalam hal ehwal pentadbiran negeni khususnya dalam jawatan-jawatan tinggi. Kehadiran pegawai Persekutuan Tanah Melayu hanyalah sekadar untuk membantu dan mengajan orang tempatan bagi mengambil alih jawatan tensebut Setelah mereka tamat kontrak. Kemarahan rakyat Brunei dengan dorongan Panti Rakyat Brunei telah kelihatan ketika lawatan Pendana Menteri Pensekutuan Tanah Melayu, Tunku Abdul Rahman ke Bnunei sebagai kempen untuk memikat dan memujuk rakyat Bnunei menenima gagasan Malaysia. Kunjungan Tunku Abdul Rahman sama sekali tidak mengubah pemikiran dan pendirian setengah-setengah rakyat Brunei yang dipengaruhi oleh Panti Rakyat Brunei. Sebaliknya, Tunku Abdul Rahman dicemuh dan dikecam sebagai Bapa Kemendekaan Malaysia dengan memperalatkan Sabah, Sanawak dan Brunei. Yang menjadi kemarahan Panti Rakyat Bnunei ialah ucapan Tunku Abdul Rahman di setiap daerah yang dilawatinya
65 Haji Zaini, op. cit., hIm. 128. 66 Muhammad Abu Bakar, op. cit., him. 119. 67 Berita Harian, 22 Jun 1961.
158
dianggap sebagai menjatuhkan maruah dan kedaulatan negana Brunei. Misalnya di Bandan Brunei, Tunku dengan manisnya menerangkan the aim of his mighty Malaysia proposal is to bring together all the Malays in the three Borneon
territories.68 Sebaliknya, kenyataan mi adalah bertentangan dengan ucapan beliau di Sibu, Kuching, Singapura dan Kuala Lumpur.69 Kenyataan Tunku Abdul Rahman itu telah menyemanakkan lagi api kemarahan rakyat Brunei yang tahu dan faham erti politik khususnya Parti Rakyat Brunei. Kenyataan mi merupakan penghmnaan kepada kemampuan nakyat Brunei. Ada kemungkmnan Sultan Haji Oman Au Saifuddien sendini menasa kunang senang dengan kenyataan Tunku Abdul Rahman yang benlebih-iebihan terhadap nakyat Brunei, apatah lagi kenyataan yang Tunku ucapkan itu berkaitan dengan keadaan politik di Bnunei. Walau bagaimanapun, tiada siapa yang tahu akan isi hati baginda kerana tidak ada sebarang neaksi sama ada negatif atau positif tentang kenyataan Tunku itu yang ditunjukkan oleh bagmnda. Tetapi walaupun tentangan rakyat Brunei tidak dilakukan secana terangterangan atau melalui demontrasi, namun secara kasar dapat dilihat bahawa rakyat peningkat bawahan khususnya yang dipengaruhi Parti Rakyat Brunei tidak menyokong isu gagasan Malaysia. Matlamat lawatan Tunku Abdul Rahman untuk merapatkan lagi hubungan antara penyokong Parti Rakyat Brunei dengan kerajaan Persekutuan Tanah Melayu telah gagal. Panti Rakyat Brunei melalui akhbar tempatan sentiasa membidas dan mengecam sikap dan dasan Tunku Abdul Rahman yang mahu memasukkan Brunei ke dalam Malaysia. Parti Rakyat Brunei menganggap bahawa kemerdekaan Brunei yang akan dicapai melalui pembentukan Malaysia adalah kemerdekaan yang bukan tulen kerana ia bukan dipenjuangkan oleh anak ternpatan, sebagaimana yang diperjuangkan oleh parti politik Brunei yang proMalaysia.7 Sebaliknya, Parti Rakyat Brunei mahu kemerdekaan Bnunei dicapai meialui penubuhan Negara Persekutuan Kalimantan Utara yang meliputi Sarawak, Sabah dan Brunei. Walau bagaimanapun, tentangan Parti Rakyat Brunei terhadap nancangan Malaysia mi menyebabkan kerenggangan hubungan antana Parti Rakyat Brunei dengan kerajaan Bnunei yang masih terus berunding dengan kenajaan Persekutuan Tanah Melayu tentang syarat kemasukan Brunei. Kemarahan dan ketidakpuasan hati pemimpin Panti Rakyat Brunei bukan sahaja ditujukan kepada rancangan Tunku Abdul Rahman, tetapi juga terhadap sikap baginda yang menenima gagasan Malaysia yang bertentangan dengan perjuangan mereka. Perkara mi menyebabkan Parti Rakyat Brunei sanggup me-
68 69 70
The Borneo Bulletin, 15 Julai 1961. Ibid. Menurut Timbaian Menteri Besar Brunei, Dato Setia Pengiran Haji All bin Pengiran i-laji Mohd. Daud, cana untuk kita mendapal kemerdekaan dengan cepat iaiah bergabung dalam Malaysia (sila hhat Pelila Brunei, IS Mci 1963).
159
SIiJARAI-I BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN
ngatakan bahawa Brunei dijual kepada Persekutuan Tanah Melayu. Salah Seorang wakil Ketua Umum Parti Rakyat Brunei mengatakan kepada pembenita tempatan bahawa,
Khabar-khabar angin di Brunei ada kaum oportunis dan pengkhianat yang tendin danipada hebenapa gelintir manusia akan membuat pakatan yang bertujuan akan menjual mahkota sultan, menjual rakyat dan negara Brunei dengan tidak menyedani akibat-akibatnya kepada Mclayu Raya, konsepsi Tunku Abdui 7 Rahman.
Golongan yang pro-Malaysia telah dikecam sebagai oportunis yang dianggap sebagai peng.khianat bangsa yang bersedia menjual tanah air mereka untuk kepentingan din dan pangkat.72 Kenyataan dan tuduhan Parti Rakyat Brunei mi memang ada benarnya berdasarkan kepada temu bual dengan bekas pemimpin politik Brunei. Walau bagaimanapun, tidak ada bukti yang nyata atau bertulis yang mengatakan bahawa golongan oportunis itu akan dibenikan pangkat yang tinggi. Tuduhan mi bukan sahaja ditujukan kepada pegawai kerajaan Brunei tetapi juga ditujukan kepada pemimpin parti politik lain yang menyokong gagasan Malaysia, iaitu BNO, BUP dan BSFP. Walau bagaimanapun, tidak ada bukti hertulis tentang kebenaran pendapat in Memang tidak dinafikan bahawa kerajaan Persekutuan Tanah Meiayu memang sentiasa mempengaruhi dan memujuk bukan sahaja pemimpin politik Brunei bahkan pemimpin Sabah dan Sarawak supaya menerima gagasan Malaysia. Dasar mi nampaknya berjaya kenana beberapa bulan selepas pengisytihanan rancangan Malaysia, lebih kurang 12 rombongan perwakilan dan ketiga-tiga wilayah Borneo datang melawat ke Kuala Lumpur, Malaysia.73 Kebanyakan pemimpin Sanawak dan Sabah yang dahulunya menentang atau mencurigai rancangan Malaysia, telah menyokong pembentukan itu, termasuk pemimpin politik Brunei yang dianggap oleh Parti Rakyat Brunei sebagai golongan opontunis.74 Usaha kerajaan Persekutuan Tanah Melayu untuk memikat pemimpin Brunei bukan setakat membawa mereka melawat ke Pensekutuan Tanah Melayu untuk melihat pembangunan ekonomi dan sosial tetapi juga disalurkan melalui pegawai dan kakitangan kerajaan Persekutuan Tanah Melayu yang bekerja dan benkhidmat dengan kerajaan Brunei. Ahli politik dan Malaysia seperti Syed Ahmad Shahabudin dan wakil kaum ibu telah herkunjung ke Brunei bagi tujuan tersebut.75 Tunku Abdul Rahman yang tidak menyedari bahawa kuasanya tenbatas, telah menjanjikan jawatan Yang di-Pertuan
71 The Borneo Bulletin, 11 Julai 1961. 72 SuaraBakti, l9Januari 1961. 73 Mohammad Noon Haji Abduliah, op. cit., him. 45. 74 Ibid. 75 Muhamad Abu Bakan, op. cit., him. 123.
160
Agong kepada Sultan Haji Oman Ali Saifuddien supaya bagmnda tentanik dengan rancangan Malaysia. Perjanjian lisan mi merupakan kesilapan Tunku Abdul Rahman kerana menurut setengah-setengah pendapat, ia merupakan fakton penibadi yang menyebabkan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien tidak menenima konsep Malaysia. Seperti yang dijelaskan, perlantikan Yang di-Pertuan Agong bukanlah kuasa
Per-
dana Menteni tetapi tenletak pada kuasa Majlis Mesyuarat Raja-Raja Meiayu sebagaimana tenmaktub dalam Penlembagaan Persekutuan Tanah Melayu. Namun begitu, isu mi bukan merupakan faktor penting yang menyebabkan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien menolak gagasan Malaysia. Soal jawatan mi adalah soal penibadi baginda dan bukannya dianggap soal kerajaan Brunei dan nakyatnya. Jika bagmnda rnahu jawatan Yang di-Pertuan Agong, baginda tidak perlu menenima cadangan Tunku Abdul Rahman tetapi melalui penubuhan Persekutuan Borneo yang dicadangkan oleh pihak British atau Parti nakyat Brunei pada tahun 1950-an. Pada peningkat awal, Tunku Abdul Rahman berjaya menanik minat setengah-setengah pemimpin Bnunei untuk menenima rancangan Malaysia tetapi Panti Rakyat Brunei tidak benganjak dan terus menentang sikap Sultan Haji Oman Ali Saifuddien. Untuk menunjukkan sikap anti-Malaysia, meneka mengknitik dan menentang apa sahaja kelemahan yang dilakukan oleh kerajaan Bnunei. Satu danipada penkara yang menjadi isu penentangan Parti rakyat Brunei ialah kelambatan dan penangguhan kerajaan Brunei untuk mengadakan pilihan raya umum yang akhirnya berlangsung pada bulan Ogos 1962. Mengikut Perlembagaan Negara Brunei tahun 1959, kerajaan Brunei dikehendaki mengadakan pilihan raya umum dua tahun selepas pengisytihanan tensebut. Pilihan naya mi diadakan adalah untuk memilih wakil nakyat di keempatempat Majiis Mesyuanat Daerah yang berjumlah 55 kenusi dengan 16 orang wakil danipada parti yang menang akan mewakili rakyat di Majlis Mesyuarat Negeri, iaitu lapan wakil dan daerah Brunei dan Muara, empat wakil dan daerah Belait, tiga wakil dan daerah Tutong dan satu wakil dani daenah Temburong. 17 wakil lagi dilantik secara rasrni oleh Sultan Haji Oman Ali Saifuddien. Tanikh pilihan naya belurn dapat ditetapkan tetapi dalam Majlis Mesyuarat Negeni yang bensidang pada 21 Oktober 1959, Sultan Haji Oman Saifuddien telah menekankan bahawa pilihan naya untuk memilih wakil nakyat akan diadakan tidak lewat danipada dua tahun selepas pengisytiharan Penlembagaan Negara Brunei tahun 1959. Sehingga akhir tahun 1961, pihak kerajaan tidak dapat
mengadakan pilihan naya yang ditetapkan, sebaliknya dalam Majlis Mesyuarat

Negeri pada tahun itu, satu undang-undang telah digubal bagi menangguhkan penetapan tanikh pilihan naya itu.
Penangguhan
mi menyebabkan Parti
Rakyat Brunei tidak berpuas hati ten-
hadap tindakan kenajaan. Panti Rakyat Brunei telah berusaha untuk mengadakan
demonstrasi beramai-namai di Bandar Brunei untuk menunjukkan kepada sultan bahawa Panti Rakyat Bnunei mendapat sokongan kuat danipada rakyat, di atas
161
76 Seterusnya, Panti Rakyat Brunei juga telah tindak tanduk pilihan raya itu. menghantan satu memorandum bantahan kepada Pesuruhjaya Tinggi Bnitish di
Brunei untuk disampaikan kepada kerajaan British. Sebab sebenarnya kerajaan menangguhkan pilihan raya umum disebabkan dua perkara penting, iaitu: (a) Penyusunan suruhanjaya bagi pilihan naya umum. (b) Undang-undang taraf kenakyatan negara Bnunei.
mi
adalah
Perkana mi jelas dilaponkan oleh akhbar tempatan untuk menenangkan kedudukan perkara sebenarnya kepada Parti Rakyat Bnunei dengan menekankan
bahawa syanat kenakyatan dan pilihan raya masih belum siap.77

Di samping itu, Peguam Negara Encik Ali bin Hassan telah menekankan
bahawa walaupun enakmen kebangsaan helum, lagi selesai, pilihan raya tetap akan diadakan.78 Bendasarkan kenyataan i, pihak kerajaan tetap mengadakan pilihan naya umum. Walau bagaimanapun, kenana Undang-undang Taraf Kerakyatan bukan penkana yang mudah untuk disediakan, maka kenajaan memenlukan masa yang agak panjang untuk menentukan syanat kerakyatan dan setenusnya menentukan orang yang iayak mengundi untuk memilih wakil rakyat. Perkara mi bagi haginda haruslah diteliti dan dipelajari secara mendalam demi kepentingan bangsa dan negara mi pada masa depan. Parti Rakyat Brunei tidak menyedani hal mi. Yang penting bagi mereka adalah kemenangan dalam pilihan raya dan mendapat majoniti dalam Majlis Mesyuarat Negeni dan seterusnya memegang tampuk pemenintahan negara Bnunei. Dalam pilihan raya umum in Panti Rakyat Brunei menggunakan isu
Malaysia untuk mendapatkan sokongan rakyat. Di samping itu, mereka meng-
kritik sikap Sultan Haji Oman Ali Saifuddien melengah-lengahkan pilihan raya yang meneka anggap sebagai sikap takut baginda terhadap pengaruh Parti Rakyat Brunei yang memang pasti menang dalam pilihan raya itu. Tetapi setelah pihak sultan siap menyediakan Undang-undang Taraf Kerakyatan, Parti Rakyat Bnunei mengknitik dan tidak berpuas hati terhadap syarat kerakyatan itu. Syaratsyarat tersebut merugikan Parti Rakyat Brunei kerana bilangan undi dalam pi-
lihan naya akan datang akan terjejas. Kerajaan telah mengeluarkan Undang-undang Tanaf Kerakyatan pada tahun 1961. Undang-undang mi penting untuk menentukan sama ada seorang rakyat Brunei boleh mengundi atau tidak. Undang-undang mi teiah dibahagikan kepada tiga kategoni, iaitu:
76 Haji Zaini Haji Ahmad, op. cit., him. 102. 77 The Borneo Bulletin, 11 Mac 1961. 78 Ibid.
162
1. 2.
3.
Mendapat taraf kerakyatan dengan kuatkuasa mutlak undang-undang. Mendapat taraf kerakyatan setelah dikurniakan sijil pendaftaran. Mendapat taraf kerakyatan seteiah dikunniakan sijil naungan.
Mengikut undang-undang mi hanya tujuh puak, iaitu Brunei, Tutong, Dusun, Bisaya, Munut, Kedayan dan Belait yang ditafsirkan sebagai bangsa Melayu. Tujuh puak mi diakui menjadi rakyat Brunei yang sah secara mutlak. Parti nakyat Brunei menentang pengiktirafan tujuh puak mi sahaja sebagai bangsa Melayu kerana tidak memasukkan kaum mban yang dianggap penduduk ash atau kaum bumiputera negara Bnunei. Mereka membeni alasan bahawa pengecualian kaum Iban danipada kumpulan bangsa Melayu boleh mengancam keamanan
negara.
Sultan Haji Oman Au Saifuddien mengatakan bahawa penolakan kaum mban dalam rang undang-undang kerakyatan mi adalah kerana kaum Iban di Brunei
79 Misalnya, kekebanyakannya adalah kaum pendatang dan daerah Sarawak. banyakan kaum than di ulu Sungai Tutong adalah pendatang dan Senibas, Sara-
wak. Penentangan Parti Rakyat Brunei terhadap isu mi adalah kerana parti mi takut kehilangan undi dalam pilihan raya umum. Sebenannya Parti Rakyat Bnunei mendapat sokongan yang kuat danipada kaum Iban di daerah Tutong dan Temburong. mi tenbukti dengan penglibatan kaum Iban dalam pemberontakan pada tahun 1962. Antara yang dilantik oieh A.M. Azahani menjadi anggota Dewan Konsultasi Revolusioner Rakyat Kalimantan Utara (DKRRU) ialah Daeng Anak Beliang (Temburong), Jaya Anak Tarang (Tembunong), Ranggau Anak Belaing (Temburong) dan bebenapa orang dan Sarawak.8Kaum Iban yang tinggal di daerah pedalaman juga telah banyak menyelamatkan saki baki golongan pembenontak danipada ditawan oleh tentera Gurkha dalam operasi menghapuskan saki bald penderhaka pada tahun 1963. Tindakan Sultan Haji Oman Au Saifuddien menentukan kategori bangsa Melayu di Bnunei adaiah satu langkah yang bijak kerana mi adalah cara untuk menghalang kaum lain Seperti Cina, mndia dan mndonesia mendapatkan kerakyatan negeri mi. Undang-undang Taraf Kerakyatan mi hanya melibatkan penduduk Brunei yang bermastautin di keempat-empat buah daerah, tidak termasuk Sabah dan Sarawak sebagaimana cadangan Parti Rakyat Brunei yang mahu mewujudkan Negana Kesatuan Kalimantan Utara. Selain kaum mban (Dayak Laut), Parti Rakyat Brunei juga menyarankan ketidakpuaSan hati mereka tentang Undang-undang Taraf Kerakyatan dalam kate79 Berdasarkan penyelidikan penuiis di rumah panjang Kampung Supon Kecil, kebanyakan penghuninya berasal dan Seribas, Sarawak. Mereka berhijrah ke Bnunei seiepas Perang Dunia Kedua kenana masaiah kemeiesetan ekonomi. 80 Haji Zaini 1989. Pertubuhan Nasionalisme di Brunei (19391 953). Kuaia Lumpur: Percetakan
Sentosa Sdn. Bhd., hIm. 197.
163
goni kedua dan kategoni ketiga, iaitu seseorang akan menjadi nakyat Bnunei yang sah melalui pendaftanan dan naungan. Melalui kategoni in pernohon dikehendaki memenuhi syarat yang ditetapkan. Syarat yang ditetapkan
mi dianggap
oleh Parti Rakyat Bnunei tenlalu berat dan ketat kerana seseorang yang dilahirkan di negeni mi tetapi bukan rakyat sultan hanus memohon untuk didaftankan
sebagai nakyat bagmnda sultan.
Seseorang yang bukan rakyat Brunei dan dilahirkan di luar negana, disyaratkan untuk tinggal di negara mi selama 25 tahun danipada tanikh penmohonan kerakyatan. Seseonang itu juga disyaratkan boleh bencakap Bahasa Melayu dengan fasih dan tahu adat-istiadat Melayu. Kenyataan tentang penmohonan kerakyatan
mi telah dikeluankan dalarn akhbar tempatan.8
Parti Rakyat Brunei menentang jangka masa yang ditetapkan oleh kerajaan Bnunei kerana meneka menganggap bahawa masa yang ditetapkan selama 25 tahun itu tenlalu larna. Akhmnnya, Panti Rakyat Bnunei menghantan rombongan untuk menyerahkan memorandum kepada bagmnda supaya pihak kerajaan rnempertimbangkan hak kenakyatan kaum than, iaitu dengan syanat tinggal selama 10 tahun danipada jangka masa 15 tahun bagi mengganti syanat yang termaktub dalam Undang-undang Taraf Kerakyatan yang diluluskan oleh Majlis Mesyuanat Negeni. Sekmranya penmintaan mi tidak dipentimbangkan, Parti Rakyat Bnunei akan mengadakan demonstnasi. A.M. Azahani mengatakan bahawa, Whether they would hold a protest march or not would depend on the outcome of the memorandum.82
Setelah semua dapat diselesaikan, maka baginda pun menentukan bahawa
pilihan raya umum akan diadakan pada bulan Ogos tahun 1962.83 Panti Rakyat Bnunei terus mengadakan kernpen di seluruh negana dengan menggunakan isu Malaysia. Kempen panti mi sungguh berjaya tenutamanya di Bandar Brunei. Di Daenah pedalaman panti mi telah mengeksploitasikan rakyat buta huruf supaya menyokong meneka untuk menyelamatkan sultan dan negeni mi danipada diambil oleh Persekutuan Tanah Melayu. Parti mi juga membuat janji-janji kosong untuk mengadakan pembaharuan dalam bidang ekonorni dan sosial. Ada juga pemimpin panti mi yang berkata bahawa sesiapa yang menyokong penjuangan mereka akan mendapat numah batu dan imbalan mengikut taraf kedudukan serta pangkat seseorang itu dalam parti.84 Semua taktik mi merupakan helah Parti Rakyat Bnunei untuk memancing undi dalam pilihan raya tensebut. Dalam pilihan naya umum pada bulan Ogos 1962, sebanyak tiga buah panti
81 Ibid., 5 November 1960.
82 Ibid., 17 Disember 1960. 83 Titah 195967 Ke Bawah DYMM ..., op. cit., him. 103. 84 Temu buai dengan beberapa onang penyokong dan onang yang tidak menyokong Parti Rakyat Bnunei.
164
bentanding, iaitu BNO yang benkempen di Daerah Tutong, BUP yang benkempen di daerah Bnunei/Muara, Panti Rakyat Brunei benkempen di semua daerah. Keputusan pilihan raya menunjukkan bahawa Parti Rakyat Bnunei memenangi undi hampin 100 peratus, iaitu memenangi 22 danipada 23 kerusi di 85 keempat-empat buah daerah. ngalahkan calon Panti Rakyat Brunei, Awang Hidup bin Zakania di Kampung
Calon bebas yang dipimpin oleh Awang Metusin bin Aliakhbar telah me-
Labu Estate Temburong dengan kemenangan 61 undi berbanding dengan 47 undi. Menunut penyataan Parti Rakyat Bnunei, calon bebas mi akhmnnya telah
menggabungkan din dengan parti
mi seminggu
setelah dia menjadi ahli Majlis
Daerah Temburong.66 Kenyataan kemasukan wakil bebas mi seolah-olah menggambarkan bahawa Parti Rakyat Brunei telah menagut kesemua kerusi yang telah dipentandingkan
dalam pilihan naya umum itu. Kemenangan majoniti Tetapi sebenannya kenyataan
mi
menunjukkan bahawa
nakyat Brunei benar-benan menyokong manifesto dan perjuangan panti
mi.
mi tidak benan kerana:
(a) Wakil bebas di Kampung Labu Estate tidak mengakui pengabungannya dengan Parti Rakyat Brunei kerana yang dimaksudkan hanyalah pengabungan dalam mesyuanat dan bukannya pergabungan parti. (Kenyataan mi berdasankan pengakuan pemimpin bebas mi dalam temu bualnya
dengan penulis. Beliau mengatakan bahawa penjuangan pergabungan dengan Panti Rakyat Brunei hanyalah pergabungan dalam mesyuanat dan bukannya pergabungan parti).
(b) Kemenangan Parti Rakyat Brunei bukan kerana sokongan rakyat Bnunei terhadap manifestonya. Rakyat menyokong parti mi kenana calon parti mi ada hubungan kekeluargaan dengan meneka dan diayah
panti
mi tentang gagasan Malaysia.
Penyataan pengabungan wakil bebas kawasan Labu Estate hanya tipu muslihat politik Parti Rakyat Bnnei untuk mengaburkan mata nakyat dan pihak
kenajaan serta sekali gus n- niyedarkan baginda bahawa Parti Rakyat Brunei mendapat sokongan padu ~u~pada nakyat baginda. Parti mi menganggap bahawa
dengan tipu mushihat mereka sultan akan menenima manifesto yang mereka perjuangkan. Walau bagaimanapun, tipu muslihat parti ruhi pendinian bagmnda.
mi tidak
dapat mempenga-
Jika pergabungan
mi sebenarnya berlaku,
tidak bermakna penduduk di ka-
wasan itu menyokong penjuangan dan manifesto Parti Rakyat Brunei. Apa yang jelas ialah pergabungan itu hanya merupakan pergabungan dalam mesyuanat.
85 Ranjit Singh, op. cit., him. 170. 86 Haji Zaini Haji Ahmad, op. cii., hIm. i63.
165
Awang Metusin menjelaskan bahawa, Pengabungan yang saya pensetujui dan tandatangani adalah pengabungan dalam penmesyuaratan dan bukannya pergabungan dengan PRB.87 Danipada ketenangan di atas, memang terdapat kekelinuan tentang maksud pengabungan. Pemimpin wakil bebas Labu Estate menjelaskan bahawa pensetujuan pengabungan dalam penmesyuaratan adalah satu cara untk beliau mendapat sokongan untuk mengusulkan pendapat dalam Majlis Mesyuanat Daenah atau Majlis Mesyuanat Negeni. Namun demikian, kehadiran dan perwakilan behiau dalam majlis tensebut bukanlah mewakili Parti Rakyat Bnunei tetapi mewakili nakyat Kampung Labu Estate yang menyokong dasan pemenintahan Sultan Haji Oman Ahi Saifuddien. Dengan perkataan lain, yang dipenjuangkan oleh wakil bebas bukanlah manifesto Panti Rakyat Bnunei tetapi suara dan penduduk Kampung Labu Estate yang masih taat setia tenhadap pemenintahan baginda. Sebaliknya, pengentian pengabungan yang dipensetujui oleh wakil bebas itu telah disalahtafsinkan oleh pemimpin Panti Rakyat Bnunei atau disengajakan untuk kepentingan penjuangan mereka. Pemimpin parti mi mengatakan bahawa
seminggu selepas pilihan naya wakil bebas telah bergabung dengan Panti Rakyat
Bnunei.88 Jelaslah bahawa wakil bebas mahupun penduduk Kampung Labu Estate tidak menyokong penjuangan panti in Haji Zaini pula mengatakan bahawa kemenangan wakil bebas bukan kerana nakyat menolak isu dan manifesto pantinya tetapi kenana kepopulanan calon bebas itu di pensekitanan Labu Estate.89 Hal sedemikian juga telah benlaku di kawasan Rambai dan Benutan di daenah Tutong. Di kawasan Kampung Benutan, Parti Rakyat Brunei yang diwakili Mohd. Yusof bin Tengah telah mengalahkan wakil bebas, Awang Resil bin Haji Lahid. Kemenangan Awang Mohd. Yusof bin Tengah bukan kenana penduduk kampung itu menyokong manifesto Parti Rakyat Bnunei. Penyokongan meneka adalah bendasankan hubungan penibadi atau kekeluangaan antana wakil Panti Rakyat Bnunei dengan penduduk kampung. Sebenarnya, Awang Mohd. Yusof bin Tengah memang tinggal di Kampung Benutan dan tidak ada orang lain yang boieh dianggap benwibawa dan berpendidikan selain beliau. Awang Resil bin Lahid pula benasal dan pekan Tutong dan hanya datang ke kampung mi sekalisekala. Beliau hanya mendapat sokongan danipada keluanganya sendini. Jadi,
pengundian benjalan bukan secara demoknasi tetapi pengundian yang dikenali sebagai politik kekeluangaan. Penduduk di kampung mi juga hampir 100 pera-
87 Temu bual dengan Awang Haji Metusin bin Aiiakhbar. Kampung Labu Estate, Tembunong,
Brunei, 12 Oktober 1988.

88 Menurut wakii bebas Labu Estate, memang benar beiiau menandatangani pensekutuan tentang
pergabungan itu tetapi pengabungan itu hanya pergabungan mesyuanat dan bukannya pergabungan panti. 89 Haji Zaini Haji Ahmad, op. cit., him. 163.
166
BRUNEL DAN GAGA5AN MALAYSIA
tus buta hunuf (kenana pada waktu mi sekolah dewasa belum lagi diperkenalkan. Jika meneka ditanya siapa Tunku Abdul Rahman atau apa itu gagasan Malaysia, meneka menjawab tidak tahu. Oleh itu, mereka senang terpenganuh dengan diayah Panti Rakyat Brunei. Meneka juga tidak mengetahui manifesto Panti Rakyat Bnunei dan tujuan perjuangan meneka. Yang mereka tahu ialah dengan menyokong panti in mereka juga menyokong perjuangan dan pendinian Sultan Haji Oman Ali Saifuddien.
Jika Parti Rakyat Bnunei mengatakan bahawa penjuangan meneka bertentangan dengan pendinian Sultan Haji Oman Ali Saifuddien penduduk kampung
tidak akan menyokong calon panti in Sebenarnya, bagmnda mempunyai hubungan yang rapat dengan nakyatnya. Penduduk kampung khususnya di pedalaman, iaitu di Ulu Tutong dan Belait amat mengenali baginda kerana kebanyakan danipada meneka pernah bekerja dengan baginda ketika bertugas di Jabatan Penhutanan. Bendasankan fakta mi, sukan untuk Panti Rakyat Bnunei me-
mi tentu
mesong nasa ketaatan rakyat Bnunei kepada pemenintahan baginda. Oleh itu,
untuk memikat hati penduduk kampung, Parti Rakyat Bnunei telah menyebankan diayah dengan mengatakan bahawa sultan Brunei telah ditawan di Pensekutuan
Tanah Melayu.9 Jika dilihat dan segi jumlah kemenangan undi antara Parti Rakyat Brunei dengan wakil bebas di kawasan Kampung Rambai, penbezaannya hanya tiga undi. Kemenangan mi membuktikan bahawa sokongan kepada parti mi bukan kenana manifestonya tetapi disebabkan kedua-dua calon mi benasal dan Kampung Rambai manakala calon BNO yang tidak mendapat sebanang undi benasal dan pekan Tutong. Kemenangan Parti Rakyat Bnunei di sini adalah sesuatu yang tenkecuali kerana pengundian sebenannya adalah bendasankan politik kekeluargaan bukan bengantung pada motif perjuangan politik Panti Rakyat Bnunei sendini. Ada kemungkinan jika pengundian dijalan berasaskan conak demokrasi dengan sokongan kepada cahon bukan berdasankan ikatan kekeluargaan tetapi bendasankan kepimpinan dan matlamat perjuangan parti, calon Panti Rakyat Bnunei di kawasan mi dapat dikalahkan oleh calon bebas.9 Begitu juga halnya di Kampung Ukong, walaupun Parti Rakyat Bnunei menang, tetapi jika bilangan undi calon BNO dan calon bebas disatukan, calon Panti Rakyat Bnunei dapat di90 Berdasarkan temu bual dengan penduduk pedaiaman di daerah Tutong, meneka telah dibenitahu
bahawa sultan Brunei teiah ditangkap dan dikurung oleh kerajaan Malaysia. Hal mi jeias berdasarkan titah bagmnda bahawa nakyat teiah tertipu dan dipendayakan oleh Parti Rakyat Brunei. (Siiaiihat Titah 19591 967, hIm. i56).
91
Wakil caion bebas iaiah Awang Manican bin O.K. Andau memang mempunyai saudara-mana yang ramai di Kampung Rambai, sedang Awang Damit bin Saiieh hanya berpengaruh di Kampung Nonok yang menupakan sebahagian danipada Kampung Rambai. Perbezaan undi mereka ialah 68 dan 65. Pada masa pemberontakan, kebanyakan penduduk Kampung Rambai dan Benutan tida.k rneIibatkan din daiam pemberontakan, tetapi dalam kempen pilihan raya pada tahun 1962, mereka menjadi penyokong kuat Parti Rakyat Brunei.
167
mni bermakna bahawa di daerah Tutong khususnya di kawasan pedalaman, pengaruh parti mi tidak begitu kuat. Kemenangan calon Panti Rakyat Brunei di kawasan mi bukan kerana mereka menyokong parti mi tetapi sokalahkan. kongan terhadap batang tubuh calon Panti Rakyat Bnunei yang mempunyai hubungan kekeluargaan dengan penduduk sekitar. Penduduk kampung di kawasan mi juga kebanyakannya tidak tahu berpolitik dan buta huruf. Oleh itu, meneka mengandaikan bahawa sokongan tenhadap Parti Rakyat Brunei bukan bermakna
menentang pemenintahan baginda tetapi sebaliknya. Jadi, kenyataannya ialah kemenangan Panti Rakyat Bnunei dalam pihihan naya umum pada tahun 1962 bukan menupakan kemenangan mutlak kerana suara Parti Rakyat Brunei tidak mewakili suara seluruh rakyat negara Brunei. Dengan perkataan lain, kemenangan Parti Rakyat Bnunei bukanlah benmakna bahawa keselunuhannya rakyat Brunei menyokong manifesto penjuangan panti in Bagi yang menyokong antara sebabnya ialah untuk menghalang kemasukan Brunei ke dalam Malaysia sebagaimana yang dilaung-laungkan oleh parti in Ini jelas berdasarkan kekalahan parti yang menyokong pendirian Sultan Haji Omar Ali Saifuddien untuk memasukkan Brunei ke dalam Malaysia. Jika Parti Rakyat Brunei disokong kerana manifestonya, penduduk di Kampung Labu Estate dan kampung-kampung yang lain di Ulu Tutong dan Belait tentu melibatkan din dalam pemberontakan pada bulan Disember 1962. Sebaliknya, kebanyakan
daripada meneka tidak tahu langsung nancangan pembenontakan itu malah ada antara ahli Parti Rakyat Brunei yang menyokong kuat dalam kempen
pilihan naya pada bulan Ogos 1962 tidak mempersetujui pemberontakan ten92 sebut. Memang tidak dinafikan bahawa kemenangan Panti Rakyat Brunei adalah
kerana pendinian anti-Malaysia. Pada keseluruhannya, nakyat Brunei yang dipenganuhi oleh Parti Rakyat Bnunei tidak menenima kemasukan Brunei ke dalam Malaysia dan menyokong panti mi dalam pilihan raya untuk membatal dan menghalang niat sultan yang hendak membawa masuk Brunei ke dalam Malaysia. mni benmakna bahawa sokongan terhadap Panti Rakyat Bnunei bukan kerana manifestonya tetapi kerana sikap anti-Malaysia. Gagasan Malaysia tidak mendapat sokongan kenana ia bententangan dengan idea meneka untuk menggabungkan tiga wilayah, iaitu Sabah, Sanawak dan Brunei menjadi Negara Kesatuan Kalimantan Utara. Rakyat Bnunei yang dipenganuhi oleh parti mi memang tidak menyokong pendinian baginda yang mereka anggap bahawa penenimaan pada dasar itu sebagai keputusan yang muktamad. Oleh sebab kunang
faham tenhadap sikap baginda
ruhi oleh diayah Panti Rakyat Brunei. Walaupun sikap rakyat Brunei mi bententangan dengan pendinian baginda, mi tidak benmakna meneka menyokong
mi
membuatkan rakyat Brunei senang dipenga-
92
Metassim Hj. Jibah, op. cit., him. 34.
168
manifesto Panti Rakyat Brunei. Yang meneka lakukan hanya sekadan untuk menghalang memasukkan Bnunei ke dalam Malaysia. Sebaliknya, Panti Rakyat Bnunei menggunakan isu Malaysia sebagai batu loncatan untuk mendapatkan sokongan moral dan kewangan bagi mencapai matlamat meneka untuk menu-
buhkan Negana Kesatuan Kalirnantan Utana setelah memenangi pilihan naya umum nanti. Panti Rakyat Bnunei yakin akan benkuasa untuk menentukan dasan kerajaan melalui penwakilan dalam Majlis Mesyuarat Negeni nanti. mnm benmakna
seandainya isu Malaysia mi tidak wujud, panti mi mungkmn tidak mendapat sokongan serta menonjolkan dmninya sebagai panti penjuangan bangsa dan tanah air. mi disebabkan selepas kegagalan delegasi panti mi di London pada tahun 1957, 93 ahli panti mi telah mula kecewa dan kunang yakin dengan pemimpin meneka. Penentangan Panti Rakyat Brunei tenhadap Malaysia bukan merupakan mat-
lamat utama pengenakannya.
ma adalah sekadan alat propaganda untuk mendapat-
kan sokongan nakyat. Yang penting bagi pemimpin Panti Rakyat Bnunei ialah kemenangan dalam pilihan naya senta penubuhan Negana Kesatuan Kalimantan Utara yang tendini danipada Sanawak, Sabah dan Bnunei yang sememangnya tidak direstui oleh bagmnda. Dengan adanya sokongan nakyat terhadap penjuangan mereka, kenajaan bagmnda dihanapkan dapat menenima dan bekenja di atas penmintaan panti in Tapi hanapan parti mi adalah tipis, kemenangan dalam pilihan raya umum pada bulan Ogos 1962 sama sekali tidak mengubah stnuktur pentadbinan dan pemenintahan yang dipenjuangkan oleh Sultan Haji Oman Ali
Saifuddien. Walaupun pada zahinnya parti
mi
berpengaruh kenana mendapat
sokongan danipada nakyat tetapi meneka tidak mempunyai kuasa untuk
memenintah kenana bendasankan Penlembagaan Negara Brunei tahun 1959, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien tetap memegang kuasa mutlak untuk memenintah negara Bnunei. Dalam penlembagaan tensebut tiada perkara yang me-
ngatakan bahawa panti yang menang boleh menubuhkan kabinet meneka. Hal
mi
jelas sebagaimana titah Sultan Haji Oman Ali Saifuddien bahawa pilihan naya yang telah diadakan itu bukan hendak menentukan siapa yang patut memegang tenaju kenajaan, tetapi sekadan memilih wakil nakyat untuk menduduki Majlis Mesyuanat Negeni .~ Pilihan naya pada tahun 1962 telah memilih sebanyak 55 wakil Majlis Mesyuanat Daenah dan 16 onang mewakili Majlis Mesyuanat Negeni. mni benmakna
bahawa kehadinan Parti Rakyat Bnunei dalam Majlis Mesyuarat Negeni adalah
sebagai penasihat atau pembantu sultan yang memenintah negara Bnunei. Di samping itu, tendapat juga ahli Majlis Mesyuanat Negeni yang dilantik oleh baginda sendini yang benjumlah 17 orang. mi bermakna bahawa dan segi suara, Parti Rakyat Brunei masih kalah satu undi dalam Majlis Mesyuarat Negeni.
93 Ibid. 94 Titah 195967 Ke Bawah DYMM ... him. 152.
169
Apabila Parti Rakyat Bnunei menyedani hal in ia tenus meminta pihak kenajaan supaya jawatan Timbalan Menteni Besan dijawat oleh salah seonang ahli parti mi yang dipilih oleh rakyat. mnm memandangkan penlantikan Timbalan Menten Besan itu pada pandangan parti mi bukannya atas pilihan nakyat negana Brunei tetapi kenana kuasa mutlak bagmnda. Permintaan Panti Rakyat Bnunei mi telah ditolak oleh baginda kenana penlantikan Timbalan Menteni Besan tidak kena-mengena dengan pilihan naya. ma merupakan jawatan yang perlantikannya adalah bendasankan Penlembagaan Negana Bnunei tahun 1959. Walau apapun, alasan yang dibenikan oleh baginda, pihak panti mi tetap tidak benpuas hati memandangkan suana dan pendapat mereka tidak didengan dalam Majlis Mesyuarat Negeni. Apabila setiap pendapat
dan cadangan wakil Panti Rakyat Brunei tidak ditenima oleh pihak kenajaan, maka timbullah nasa ketidakpuasan mereka tenhadap kepimpinan kenajaan
Bnunei. Akhinnya, mereka mencadangkan untuk membentangkan dalam Majlis Mesyuarat Negeni akan datang tentang ketidaksetujuan meneka tenhadap pendinian baginda yang menenima gagasan Malaysia pada dasarnya. Dengan tindakan in Panti Rakyat Bnunei benhanap dapat menghalang kenajaan Bnunei mengadakan perundingan tenus dengan kenajaan pensekutuan dan setenusnya menenima sananan panti mi bagi penubuhan Negara Kesatuan Kalimantan Utana. Ada pendapat mengatakan bahawa pihak kenajaan telah menunda tanikh untuk mengadakan pensidangan Majlis Mesyuarat Negeni ekonan daripada cadangan parti mi. Hal mi menyebabkan Parti Rakyat Bnunei menjadi manah kenana dipenmainkan oleh pihak kenajaan dan meneka telah kehilangan kebebasan untuk
bensuana. mmplikasmnya ialah hubungan antara pihak kenajaan bagmnda dengan
Parti Rakyat Bnunei semakin nenggang dan tegang. Hal mi tenjadi bukanlah semata-mata disebabkan pembatalan tanikh pensidangan Majlis Mesyuanat Negeni tetapi juga kenana ketidakpuasan parti mi tenhadap dasan pembahanuan baginda dalam bidang politik. Penasaan tidak puas hati Panti Rakyat Bnunei yang memuncak akhinnya menyebabkan meletusnya pemberontakan berdanah pada 8 Disember 1962 sebelum Majlis Mesyuanat Negeni dapat bersidang. Pembenontakan pada tahun 1962 tidak mematahkan cita-cita Sultan Haji Oman Ali Saifuddien untuk menenuskan perundingan dengan kerajaan Persekutuan Tanah Melayu untuk menentukan syanat kemasukan Bnunei ke dalam Malaysia. mni jelas menunjukkan kebenanian baginda untuk menghadapi segala nintangan dan cabaran pihak musuh yang sentiasa menghalang cita-cita dan harapan baginda. Tidak diketahui apa sebenarnya yang mendonong baginda untuk menenuskan perundingan dengan kerajaan Persekutuan Tanah Melayu. Perkana yang sudah jelas dan nyata ialah nakyat Brunei tidak mempersetujui Bnunei dimasukkan ke dalam Malaysia. mni adalah bendasarkan laponan Suruhanjaya Pungutan Suara Rakyat Brunei yang diketuai oleh Menteni Besan dan perkembangan benikutnya. Selain itu, kemenangan Panti Rakyat Bnunei dengan benkempen-
170
kan isu Malaysia juga telah meyakinkan baginda bahawa rakyat Brunei sebenarnya membangkang pendiniannya. Menteni Besan juga tidak bersetuju dengan pendinian baginda itu, tetapi tidak pernah dinyatakan kepada baginda kecuali 95 apabila ditanya dalam perundingan akhir di London.
Sultan terus menghantan rombongan kenajaan Brunei untuk menghadmni pen-
sidangan tentang nancangan gagasan Malaysia di Persekutuan Tanah Melayu. Sebenannya, sebagai pemimpin yang berpandangan jauh dan luas, baginda bukan sahaja melihat kepentingan politik hanya di peringkat dalam negeni babkan juga peringkat senantau. Baginda sedan bahawa Brunei penlu memikinkan soal keselamatan politik danipada ancaman musuh luar, khususnya Indonesia.
Adalah tidak benar jika dikatakan bahawa sultan sangat bencita-cita untuk
menjadi Yang di-Pentuan Agong Malaysia maka baginda begitu benia-ia hendak
memasukkan Bnunei ke dalam Malaysia. Yang paling penting bagi baginda ialah keselamatan dan kemakmuran nakyat Bnunei. Baginda melihat kepentingan keselamatan mi daripada aspek tekanan kuasa luan. Ancaman dan Indonesia jelas kelihatan apabila Menteri Luarnya menjelaskan bahawa Indonesia sentiasa
menyokong rakyat Kalimantan Utara (pembenontak TNKU yang dipimpin oleh Azahari) untuk menghalau penjajah British. Pengakuan mi amat ketara sebagaimana yang dijelaskan oleh Dr. Nasution bahawa Tentera Nasional Indonesia
(TNI) akan selalu membanitu perjuangan saudara-saudara kita di Kalimantan
Utara untuk kemerdekaan.96 Penglibatan Indonesia pada awalnya adalah akibat danipada hubungan antara pemimpin tentera mndonesia dengan pemimpin Panti Rakyat Brunei dan ditenuskan dengan penghantaran golongan pembenontak
TNKU untuk benlatih di mndonesma dengan dipimpin oleh Ampuan Yusof. Memandangkan sokongan moral dan kewangan dan Indonesia kepada per-
juang TNKU, baginda tenpaksa mengadakan hubungan yang enat dengan kenajaan Pensekutuan Tanah Melayu demi keselamatan masa depan politik Bnunei. Oleh itu, dalam soal Malaysia, baginda belum membuat keputusan yang muktamad meskipun rakyat telah menolak. Di kalangan pemimpin baginda pula banyak yang bersikap menyokong rancangan tersebut. Walau bagaimanapun, kedua-dua pendinian mi tidak dapat mempenganuhi pendinian baginda untuk membuat keputusan tentang gagasan Malaysia. Menteni Besan Brunei pernah
menghadap baginda beberapa kahi untuk mengetahui pendinian baginda yang sebenarnya dalam soal itu.97 Jika baginda tidak berminat dengan rancangan mi,
maka tidak perlu bagi Brunei menghantar penwakilan ke Pensekutuan Tanah Melayu atau sebaliknya. Tetapi sayangnya baginda tidak mahu menyatakan pendini-
95 Ronald McKie 1974. KonJ.ronrasi: The Indonesia-Malaysia Dispute 1963 1966. Kuaia Lumpun:
OUP, him. 245.

96 A.H. Nasution 1987. Memenuhi Pangyilan Tugas, Masa Kebangkiian Orde Baru. Jil. 6, Gunung Agung, Jakarta, hIm. 15. 97 Temu buai dengan Dato Sen Paduka Haji Mansal bin Maun.
171
an sebaliknya menyuruh supaya wakil Brunei terus berunding dengan kerajaan
Persekutuan Tanah Melayu.98
Kebanyakan pemimpin Brunei kecuali Menteni Besar, mempunyai sikap yang positif terhadap rancangan Malaysia. Ada antara mereka yang menasihati baginda supaya menenima rancangan tensebut.99 Sebaliknya, baginda menolak
kenana baginda belum mendalami dan memahami tentang kebaikan dan kebunukan yang akan diterima oleh Brunei. Pemimpin Brunei yang begitu kagum dengan pembangunan dan kemajuan yang dicapai oleh kerajaan Pensekutuan Tanah Melayu telah mula menenima konsep tersebut. Ada antara pemimpin Brunei yang pro-gagasan Malaysia telah meyakinkan rakyat Brunei akan kebaikan dan faedah yang akan ditenima oleh nakyat dengan penyatuan Brunei ke daiam Malaysia.~ Apa yang nyata ialah kebanyakan pemimpin Brunei dan pemimpin parti politik telah mula tenpengaruh dengan gagasan Malaysia kecuali Panti Rakyat Brunei. Ini adalah akibat danipadajanji yang telah dibenikan oleh pemimpin Pensekutuan Tanah Melayu. Delegasi perwakilan dan Brunei dalam Jawatankuasa
MSCC yang menyokong rancangan itu dijanjikan dengan jawatan yang tinggi dalam pentadbiran negana Brunei.Walau bagaimanapun kuatnya tekanan dan pengaruh golongan mi untuk menentukan sikap dan pendinian Bnunei terhadap
rancangan Tunku Abdul Rahman itu, mereka tidak dapat mempengaruhi pendini-
an Sultan Haji Omar Au Saifuddien. Baginda nampaknya lebih yakin terhadap

keputusan atau pendinian baginda sendini. Bagi memastikan nancangan Malaysia itu berfaedah kepada Brunei, pada 31
Januani 1963 baginda telah benangkat ke Persekutuan Tanah Melayu untuk bencuti selama dua bulan dan setenusnya berunding dengan kenajaan Persekutuan
Tanah Melayu. Baginda bentitah, Beta berangkat ke pensekutuan
unusan penundingan tentang kemasukan negara Brunei yang kita cintai dalam Pensekutuan Malaysia.2
mi adalah atas mi ke
Rundingan yang dijalankan
mi dibahagikan kepada dua peningkat, iaitu run-
dingan secara nasmi dan nundingan tidak rasmi. Rundingan tidak nasmi dijalan-
kan antara Sultan Oman Ali Saifuddien dengan Perdana Menteni Malaysia, Tunku Abdul Rahman yang benmula pada 5 Februari 1963 hingga 7 Februani 1963 di rumah Awang Alak Betatar, Kuala Lumpur.3Rundingan secara tidak
98 Temu bual dengan TDM Pehin Orang Kaya Amar Dinaja Dato Sen Utama Awang Haji Mohd.
Jamil Al-Sufni.
99 Ibid. 100 Pelita I3runei, IS Mci 1963.

101 Nama-nama pemimpin Bnunei yang pro-Maiaysia dan yang akan diiantik nienjadi Mentenl Besar dan Timbalan Menteni Besar tidak dapat dinyatakan demi menjaga nama balk meneka yang masih hidup dan juga nama pencenitanya.
102 Pelita Brunei, 6 Mac i963. 103 Ranjit Singh 1976. Brunel and The Malaysian Negotiations, Jurnal Hubungan Antarabang.va.
172
rasmi
mi
lebih mustahak untuk mempenganuhi penjalanan dan kelicinan pe-
rundingan secana nasmi kenana ia merupakan rundingan yang tentutup yang butin-
butirnya tidak diketahui sama ada oleh wakil Bnunei mahupun perwakilan kerajaan Pensekutuan. Misalnya, jawatan Yang di-Pentuan Agong tidak pennah dibincangkan secana rasmi oleh wakil Bnunei kenana ia rnenupakan soal penibadi
antara baginda dengan Tunku Abdul Rahman. mi membuktikan bahawa isu jawatan Yang di-Pentuan Agong tidak begitu dibincangkan dalam penundingan peningkat rasmi kerana persoalan mi adalah di luar danipada kuasa ahli jawatankuasa pensidangan itu sendini. Dalam peningkat rasmi yang henlangsung pada 8 Februani 1963 perwakilan Brunei diketuai oleh Menteni Besan Brunei, Dato Mansal bin Maun, Timbalan Menteni Besar Dato Setia Penginan Mohd. Ali bin Penginan Haji Mohd. Daud,
Setiausaha Kenajaan Dato Setia Penginan Hj. Mohd. Yusof bin Pengiran Hj. Abd. Rahim, Haji Mohd. Jamil bin Pehin Udana Khatib Hj. Uman dan lain-lain
lagi. ~Manakala kerajaan persekutuan pula diketuai oleh Timbalan Perdana Menteni Tun Razak dan dibantu oleh Menteni Kewangan Tan Siew Sin.
Pada peningkat awal mi, tidak dinafikan bahawa Bnunei bensedia menyentai Malaysia dengan syarat kerajaan pensekutuan akan memenuhi syanat yang di-
tentukan oleh pihak Bnunei. Antana syaratnya ialah menjamin hak keistimewaan
rakyat Brunei dan segi kemudahan ekonomi dan sosial, sepenti penkhidmatan kebajikan masyanakat, penubatan, pelajanan, dan pencen onang tua dan buta. Dalam hal mi Borneo Bulletin mengatakan bahawa The Malayan Government had given assurances on this point and on other matters relating on the Sultans posi5Dengan penkataan lain, kerajaan Pensekutution and the Brunei constitution. an telah bersetuju untuk membeni jaminan kepada Sultan Haji Oman Ali Saifud-
dien bahawa kedudukan baginda dan negara Bnunei akan tenpelihana dan akan
dikanunkan dalam penlembagaan Pensekutuan Malaysia yang akan dibentuk.6 Perundingan awal mi nampaknya tidak menimbulkan sebanang masalah
antana kedua-dua belah pihak. Pemangku Menteni Besan, Dato Setia Penginan Haji Ali Penginan Hj. Mohd. Daud melalui radio Bnunei telah mengatakan dengan nasmi bahawa syanat untuk Brunei bergabung dalam Pensekutuan nampaknya telah dipensetujui antana penwakilan kenajaan Malaya dengan Brunei.7Behiau juga membenitahu rakyat Bnunei di daenah Tutong dan Belait bahawa keistimewaan meneka tenjamin dalam perlembagaan baru Pensekutuan Malaysia,
seperti katanya,
104 105 106 107
Kuala Lumpun: Jabatan Sejanah, Univensiti Malaya, 197576, him. 26. Ibid. The Borneo Bulletin, 9 Februani 1963. Utusan Melayu, 8 Februani 1963. Penginan Bahnin Pengiran Hj Abas 1976. Peniembagaan Negara Brunei dalam Sari Pembangunan. Bil. 3, Bhg. Penerangan, Jabatan Setiausaha Kerajaan Brunei, him. 5.
173
Dalam Malaysia janganiah penduduk-penduduk bimbang tentang mengenakan cukai pendapatan atau menaikkan cukai yang ada sekarang daiam negeni Janganiah kamu bimbang akan keistimewaan khas seperti gaji tua, wang kelebihan bagi orang-onang mengidap penyakit batuk kering dan gaji buta kenana
mi.
keistimewaan
mi
akan tetap kekal. Dengan menyertai Malaysia tidak bererti

8
kita akan menjual negeri kepada Malaya atau akan dijajahnya.
Walau bagaimanapun, kenyataan mi bukan bermakna yang bagmnda sudah membuat keputusan muktamad untuk memasukkan Brunei ke dalam Malaysia, sebab penundingan tersebut belum lagi selesai. Pada 17 Februani 1963, baginda
dan delegasinya sekali lagi benangkat ke Kuala Lumpur untuk mengadakan rundingan selanjutnya, iaitu tentang penkara keselamatan dan kemakmunan negana Brunei pada masa depan.9Dalam perundingan kali mi, isu penting yang menjadi masalah adalah soal hasil minyak Brunei. Sultan Haji Oman Ali Saifuddien mahu mengekalkan penguasaan terhadap pendapatan dan hasil minyak Brunei. Kerajaan Pensekutuan pula mahu menguasai pendapatan minyak itu untuk menampung penlaksanaan pnojek pembangunan yang dirancangkan di peningkat nasional. Dasar mi memang tidak dipersetujui oleh Brunei, sama hal dengan
nancangan Pensekutuan Borneo yang bentujuan untuk membantu pembangunan ekonomi dan sosial di Sarawak dan Sabah.
Setengah-setengah pemimpin kenajaan Brunei dan parti-panti politik Brunei benanggapan bahawa bagmnda telah bersetuju untuk memasukkan Bnunei ke dalam Malaysia. Oleh itu, pemimpin Parti Rakyat Bensatu Bnunei, Parti Pejuang
Rakyat Bnunei, Pensatuan Kebangsaan Bnunei dan Parti Pengenakan Rakyat Bnunei membeni sokongan yang penuh terhadap rancangan in Meneka yakin bahawa Malaysia akan membeni kemakmuran dan ketentenaman kepada rakyat Brunei. mni telah dijelaskan oleh pemimpin Panti Pejuang Rakyat Bnunei, Awang Arshad bin Mansal bahawa, jalan bagi menjamin keamanan dan kemakmunan,
dan rnembaiki tanaf ekonomi Bnunei ialah menjadi ahli dalam Pensekutuan Malaysia yang akan wujud pada 31 Ogos tahun ini. Pada umumnya, sokongan kebanyakan pemimpin parti politik Brunei yang
kurang faham tentang politik adalah sekadan menandakan ketaatan terhadap pemenintahan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien dan menganggap bahawa baginda menyokong pada dasannya rancangan Malaysia itu. Oleh itu, mereka terpaksalah bensikap positif juga sedangkan pada zahmnnya ada antana mereka benpendapat
bahawa kemasukan Bnunei ke dalam Malaysia kunang membeni manfaat kepada rakyat Bnunei. Jika ditinjau dan segi ekonomi terutamanya, penyerahan hasil minyak selepas 10 tahun kepada kerajaan Persekutuan benmakna Bnunei tidak lagi menikmati hasil minyaknya sendini tetapi dibahagikan kepada negeni-negeni lain
108 Pelita Brunei, 15 Mei 1963. 109 Ibid., 6 Mci 1963. 110 Pelita Brunei, 20 Mac 1963.
174
yang bergabung dalam Pensekutuan Malaysia. Kedudukan Bnunei dalam Pen-
sekutuan Malaysia juga sama, maka tidak semestinya nakyat Brunei dapat menikmati keistimewaan yang dibenikan oleh Kenajaan Bnunei. Antara keistimewaan yang dibeni oleh kenajaan Brunei ialah penkhidmatan pencuma dalam bidang pelajanan, kesihatan dan sosial termasuk tidak ada cukai pendapatan. Keistimewaan mi mungkin akan dihapuskan dalam jangka panjang apabila Bnunei
Persoalannya ialah apakah Bnunei dapat mengekalkan Penlembagaan Negana Brunei tahun 1959 dengan kemasukannya ke dalam gagasan
menyentai Malaysia.
Malaysia? Jawapannya kemungkinan tidak, kenana dalam Malaysia kedudukan
Brunei adalah sama dengan negeni-negeni yang lain yang bengabung dalam gagasan tensebut, sebagaimana ucapan Tunku Abdul Rahman ketika lawatannya di Kuching bahawa dalam Malaysia, kedudukan ketiga-tiganya adalah sama. Hal-
hal keuntungan jangka panjang mi tidak pennah tenlintas dalam fikiran pemimpin Brunei ketika itu. Memang tidak dinafikan ada kebaikan pengabungan itu, iaitu
dan segi keselamatan dan pertahanan tetapi dan segi ekonomi pula, pengagihan hasil dalam negeni lebih banyak merugikan danipada menguntungkan Bnunei. Sebenarnya, setengah-setengah pemimpin Bnunei sepenti Menteni Besan dan rakyat Brunei sendini masih nagu-nagu dan bingung dengan soal Malaysia sebagai-
mana laponan danipada panlimen British bahawa nakyat Brunei masih sukan untuk membuat kesimpulan tentang gagasan Malaysia.11 Sebenannya, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien bercita-cita benar tunut bensama-sama dengan jiran tetangga di Sanawak dan Sabah agan Bnunei dapat menyentai Malaysia sebagaimana titah baginda,
Hasrat Beta suka memerhati atau meiihat, ialah supaya Negeni Brunei turut bersama dengan jiran tetangga kita di Sanawak dan Sabah serta saudana-saudana kita di Malaya dan di Singapuna, di dalam Persekutuan Malaysia.2 Hasnat baginda untuk membawa Bnunei ke dalam Malaysia adalah suatu
hasnat yang memang diingini. Tetapi baginda belum mengumumkan pendiniannya mi kepada nakyat Bnunei. Sikap baginda yang begitu jelas mahu menenima gagasan Malaysia ialah apabila baginda benjanji akan menandatangani satu penjanjian pembentukan Malaysia yang dijangka diadakan pada pentengahan bulan Ogos 1963)~ Akhinnya dalam penundingan kedua yang diadakan pada 15 Jun, baginda
telah dijemput menghadininya untuk menentukan kemasukan Bnunei ke dalam

Malaysia. Memandangkan penundingan antara kedua-dua belah pihak tidak
mendatangkan sebarang kata sepakat, penwakilan Bnunei mula berasa harapan

lii Utusan Zwnan, 20 Mci 1963.
112 Titah 1 95967 Ke Bawah DYMM ..., op. cit., him. 109.
113 Sabuliah Haji Hakip 1984/85. Bnunei Menuju Kemerdekaan, Latihan Ilmiah, Jabatan Sejarah, UKM. him. 317.
175
untuk menyertai Malaysia semakin pudar. Oleh itu, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien yang selama mi benminat dengan nancangan Malaysia telah mengubah pendiniannya. Hal mi wujud apabila soal kewangan dan hasil ekonomi
Bnunei ditimbulkan dalam penbincangan apabila Bnunei menyertai Malaysia.

Syanat-syarat yang dibeni oleh kenajaan pensekutuan, nampaknya kurang meyakinkan baginda dan sekali gus menyebabkan bagmnda mula tawar hati untuk menundingkan kemasukan Brunei ke dalam Malaysia selepas penundingan kali
kedua mi.
Antara perkana yang menyebabkan wujudnya ketidaksetujuan bagmnda tentang syanat kemasukan Bnunei ke dalam Malaysia ialah apabila kerajaan pen-
sekutuan menetapkan supaya kenajaan Bnunei menyumbangkan sebanyak $40 juta setahun kepada kerajaan Pensekutuan Malaysia. Sultan Haji Oman All
Saifuddien mempensetujui penetapan tensebut tetapi baginda mahu sumbangan tersebut bukan merupakan ufti atau sesuatu yang wajib dibayar setiap tahun.
Tentang hal
mi baginda menitahkan bahawa,
Kaiau sumbangan sukareia itu diganti dengan pembenian tahunan, iaitu ufti, kerajaan Brunei seoiah-oiah di bawah takiuk jajahan Pensekutuan Tanah Me-
iayu.
Dengan penkataan lain, sumbangan kerajaan Brunei itu adalah sumbangan sukarela dan hadiah yang dibeni oleh negana yang terjajah kepada negana yang
menupakan pembenian atau hadiah yang dibeni oleh negana yang terjajah kepada negana yang menjajahnya. Sebaliknya, Tunku Abdul Rahman menganggap ha-
hawa sumbangan $40 juta itu adalah sumbangan yang perlu dibayan oleh Bnunei kepada kenajaan pensekutuan sebagaimana yang dipensetujui oleh Singapura.
Keretakan dalam penundingan tensebut telah mula wujud disebabkan pen-
bezaan tafsinan tentang sumbangan $40 juta kepada kenajaan Persekutuan. Selain itu, kerajaan Persekutuan meminta supaya sumbangan $40 juta dinaikkan kepada $60 juta tetapi tidak dipersetujui oleh bagmnda. Baginda menitahkan hahawa, Jangankan $40 juta, setitik susu getah atau sebiji kelapa pun beta tidak
mahu membeni kepada Malaysia.5 Baginda bentitah sedemikian apabila Menten Kewangan menyuanakan kedudukan hasil minyak Brunei selepas s~puluh tahun Bnunei menyentai Malaysia. Mengikut setengah-setengah pendapat, Brunei hanya dibolehkan menguasai hasil minyak dalam masa sepuluh tahun, selepas itu hasil minyak akan diunuskan oleh kerajaan Pensekutuan Malaysia. Penbezaan pendapat juga wujud tentang masalah minyak Bnunei. Kerajaan persekutuan bencadang untuk mengambil alih tenhadap penghasilan minyak
114 Temu bual dengan YDM Pehin Onang Kaya Amar Dinaja Dab Seni Utama Awang Haji Mohd.
Jamil Al-Sufni.
115 Ibid., Pc/ito Brunei, 19 Jun 1963.
176
16 Di samping itu, kenajaan Penseselepas 10 tahun Brunei menyertai Malaysia. kutuan tenus meminta agan sumbangan $40 juta setahun dinaikkan kepada $60 juta setahun. Kerajaan Brunei pula berkeras meminta supaya hasil minyak disimpannya tenus untuk selamanya.7 Hal mi jelas sebagaimana titah bagmnda bahawa Malaysia hendak mengambil alih hasil minyak dan jumpaan basil
minyak yang banu selepas 10 tahun Malaysia dibentuk.8Kedua-dua penmmntaan mi telah ditolak oleh Sultan Haji Oman Ali Saifuddien dengan mengatakan bahawa jika pensetujuan tidak tencapai British akan terus mengendali hal ehwal
pentahanan Bnunei. Walau bagaimanapun, baginda akhirnya membuat keputuSan bahawa jika Bnunei menyentai Malaysia, ia tidak mendapat sebanang ke-
untungan. Bagmnda menitahkan bahawa,

Beta dan kerajaan teiah membuat keputusan bahawa kepentingan bagi kebajikan Brunei dan rakyatnya tidak dapat dicapai dengan kita memasuki Pensekutuan Malaysia yang dicadangkan itu pada masa
mi.9
Kerajaan Pensekutuan membeni tempoh masa 48 jam untuk Brunei menimbang semula syanat-syanat yang disyonkan oleh kerajaan pensekutuan untuk
memasuki gagasan Malaysia. Walau bagaimanapun, disebabkan kesalahfahaman antana kedua-dua belah pihak, tempoh yang dibeni itu telah tamat tanpa sebarang keputusan muktamad.
Sebenarnya tempoh 48 jam
mi merupakan tawaran terakhin dan dikatakan
bahawa sultan Bnunei telah dibenitahu akan menenima keputusan danipada kabinet tentang syarat kemasukan Bnunei ke dalam Malaysia. Walau bagaimanapun, keputusan itu tidak disampaikan kepada baginda. Keputusan mi hanya disampaikan apabila bagmnda tiba di Lapangan Tenbang Antanabangsa Subang ketika hendak berangkat ke Bnunei. Dalam hal mi, Tunku Abdul Rahman juga tidak boleh dipensalahkan kerana tidak memberi jawapan secepat mungkmn. Ini
disebabkan menurut setengah-setengah sumber, Tunku Abdul Rahman telah dibenitahu oleh orang ketiga bahawa jawapan itu tidak penlu dikemukakan kepada baginda sebab mesyuanat akan diteruskan dan belum lagi ada sebanang kepu-
tusan. Bagmnda berasa kecil hati kenana Tunku Abdul Rahman gagal membeni
sebanang jawapan walaupun kenajaan Bnunei telah mengemukakan dua syanat kemasukannya ke dalam Malaysia, iaitu: (a) Malaysia harus menupakan sebuah pensekutuan yang dibentuk dengan
sukanela antana negeni-negeni Tanah Melayu, Bnunei, Sabah, Sarawak dan Singapura atas dasar perundingan yang bebas.
116 Ibid.,20 Jun 1963. 117 UtusanMe/ayu, 19 Jun 1963. 118 Tl,e Malay Mail, 24 Jun 1965. 119 Titah 195967Ke BawahDYMM
...,
op. cit., hlm.212.
177
(b) Kepentingan khas Brunei dan rakyat mesti dikawal oleh sultan Brunei sepenti yang telah diakui oleh kerajaan pensekutuan beberapa bulan dahulu.
Mungkin kenana kerajaan persekutuan tidak dapat menenima penmintaan
kerajaan Bnunei maka kenajaan persekutuan tidak membeni sebanang jawapan kepada baginda. Tunku Abdul Rahman pada masa itu berpendapat bahawa tenserahlah kepada Bnunei menentukan sama ada mahu atau tidak menenima syaratsyarat yang telah dibenikan oleh pensekutuan dan bukannya Bnunei yang memben syaratnya sendini. Ini jelas dengan keberangkatan Tunku Abdul Rahman ke Kedah untuk bencuti setelah menyelesaikan perundingan. Sultan Brunei masih dibeni tempoh 48 jam untuk membeni keputusan. Setengah-setengah pendapat mengatakan bahawa pihak ketiga yang menyebabka;. ,~rkarami benlaku. Tujuannya ialah untuk menggagalkan perundingan tersebut dan seterusnya menghalang Brunei danipada menyentai Malaysia. Pihak ketiga mi ialah Lord Selkirk, Pesuruhjaya Tinggi British; Dato Paduka Neil 2Tetapi baginda menolak dengan Lawson dan Syanikat Mmnyak Shell Bnunei. mengatakan bahawa sesiapa pun juga yang menjadi sultan Brunei adalah teras negara, dialah yang punya negana Bnunei, bukan kenajaan British.121 Oleh sebab perundingan tensebut tidak mendatangkan sebarang pensetujuan, pada 19 Jun 1963 baginda dan delegasinya dengan tengesa-gesa benangkat bahik ke Bnunei. Baginda dihantan di Lapangan Terbang Antarabangsa Subang oleh Tun Abdul Razak, Timbalan Pendana Menteni Persekutuan; Datuk Dr. msmail,
Menteni Hal Ehwal Dalam Negeni; Tan Siew Sin, Menteni Kewangan; Datuk Haji Muhammad Noah, Speaker Dewan Rakyat dan Encik Ghazali Shafie,
Setiausaha Tetap Kementenian Luar Negeni yang hendak membeni surat jawapan
kepada baginda tentang syarat yang dibeni oleh Bnunei untuk menyentai Malaysia. Walau bagaimanapun, sunat mi tidak ditenima oleh baginda dan delegasinya. Surat jawapan tersebut tenpaksa dipos ke Bnunei. Isi kandungan sunat
dalam bahasa mnggenis itu mengatakan bahawa Raja-raja Pensekutuan Tanah

Melayu dukacita tidak bersetuju di atas pembenian tahunan sebanyak $40 juta itu kerana tidak cukup.22
Menteni Besar Brunei bensikap neutnal/berkecuali tenhadap Malaysia.
mni
jelas ketika beliau menjadi pengerusi Jawatankuasa Pungutan Suara Rakyat
Brunei tentang cadangan Malaysia. Beliau telah dipenganuhi oleh golongan yang
pro-Malaysia di kalangan pembesar Bnunei yang lain supaya laponan pungutan suana yang dihadap kepada baginda hendaklah satu laponan yang positif. mi
120 Temu buat dengan YDM Pehin Orang Kaya Amar Dinaja Dato Seni Utama Awang Haji Mohd. Jamil Ai-Sufri. 121 Ibid. 122 Sabuiiah Haji Hakip, op. cit., him. 317, dan Utusan Melayu, 25 Jun 1961
178
bententangan dengan keadaan sebenannya kerana suana rakyat yang menentang lebih ramai danipada suana nakyat yang menyokong rancangan itu. Sebagai orang yang tetap pendinian dan nasionalisme tulen, Menteni Besan Brunei mengambil jalan tengah tanpa memihak kepada mana-mana pihak sama ada suana nakyat Bnunei ataupun pendinian setengah-setengah pemimpin rakyat. Pendinian
Menteni Besan mi bencanggah dengan sikap setengah-setengah pemimpin Bnunei lain yang mahu menyertai Malaysia. Disebabkan tidak ada persetujuan, maka
Dato Nelson, Penasihat Undang-undang Bnunei telah membuat kesimpulan ha-
hawa Brunei tidak penlu menyentai Malaysia. Keputusan mi akhinnya disampaikan kepada Sultan Haji Oman Ali Saifuddien yang masih menunggu pendapat danipada delegasi Brunei ketika penundingan akhin di London. Walau bagaimanapun, tidak diketahui sama ada keputusan mi mempengaruhi pendinian haginda atau tidak. Tetapi keputusan muktamat tentang pendinian Brunei bukanlah menjadi kuasa pemimpin Brunei tetapi baginda sendini yang mempunyai kuasa mutlak untuk menentukan dasan atau conak pemenintahan di negara Brunei. Apa sahaja kenyataan atau pendinian yang diambil oleh bagmnda menupakan dasar
negana. mni terbukti berdasankan penenimaan bagmnda terhadap gagasan Malaysia secara penibadi telah dijadikan pendinian kenajaan negana Brunei sendini. Apa juga sebabnya sultan Bnunei menolak untuk menyertai Malaysia, fakton penting yang patut diambil kira ialah tentang pengeluaran minyak Bnunei. Kerajaan persekutuan telah mencadangkan agan hasil minyak Bnunei hendaklah disenahkan kepada kenajaan pensekutuan selepas 10 tahun. Setiap penemuan sumben baru minyak Bnunei hendaklah dicatat dan dikina. Pada dasarnya, menurut penjanjian antara Syanikat Minyak Shell Bnunei dengan kerajaan Bnunei, sumber banu yang tidak tencatat, tetapi lanjutan atau operasi mencani minyak yang telah sedia ada sebagai tambahan kepada lama. Pententangan pendapat mi wujud kenana Bnunei tidak mahu penemuan banu diambil dan dikenakan cukai oleh kerajaan pensekutuan. Mengikut pengertian Bnunei, penemuan banu mi menjadi haknya dengan alasan ia menupakan tingkatan kerja lanjutan danipada penghasilan minyak oleh syanikat shell. Walau bagaimanapun, akibat danipada ketidaksetujuan tentang soal hasil minyak mi, perundingan antana sultan Bnunei dengan kenajaan pensekutuan menemui jalan buntu. Namun begitu, tidak dapat dinafikan bahawa ada kemungkinan Syanikat Minyak Shell memainkan peranan untuk menggagalkan nundingan mi kerana bimbang masalah mencani gali dan cukai yang mungkin dikenakan oleh kenajaan persekutuan apabila Bnunei menyentai Malaysia. Sebenannya, apa pun faktor yang menyebabkan kegagalan rundingan i, faktor yang penting ialah sikap dan pendinian sultan Bnunei sendini yang tidak mahu hasil-mahsul Brunei dikuasai oleh kenajaan pensekutuan. Mengikut setengah-setengah sumher, kemungkinan soal penghasihan minyak mi tidak akan timbul atau menjadi
isu besan jika Menteni Kewangan Pensekutuan Tanah Melayu tidak memper-
soalkan tentang hasil minyak Bnunei selepas 10 tahun. Baginda sebenarnya ben179
hati-hati dan teliti untuk menenima syarat kemasukan Bnunei ke dalam Malaysia. Tujuan baginda mengikuti perundingan mi adalah untuk mengetahui dan mendapatkan maklumat tentang keuntungan Brunei apabila menyentai Malaysia, di
samping untuk menduga pendinian pemimpin Brunei sendiri. Isu minyak boleh dianggap penting sebagai fakton utama yang menyehabkan kebuntuan dalam perundingan antana kedua-dua belah pihak. Akibat tekanan danipada kerajaan persekutuan, baginda nampaknya tidak berminat lagi untuk memasukkan Bnunei ke dalam Malaysia pada saat akhin penundingan mi. Dalam
soal mmnyak in Dato Setia Pengiran Mohd. Yusof menjelaskan bahawa,

Kerajaan persekutuan mengehadkan supaya Brunei menyenahkan hasii minyak seiepas 10 tahun pembentukan Malaysia. Dan kami tidak dapat menenima kemahuan itu kerana minyak adaiah satu-satunya hasil bagi negeni Bnunei, dan
jika mesti dibeni kepada pensekutuan tiada apa lagi yang tinggai kepada 23 kami.
Walau bagaimanapun, ada sumber yang mengatakan bahawa Tunku Abdui Rahman pernah membenitahu bahawa faktor yang menghalang kemasukan Brunei ke dalam Malaysia adalah soal penibadi sultan.24 Tunku Abdul Rahman
berpendapat demikian kenana beliau sendini telah menjanjikan jawatan tensebut kepada baginda. Sebenarnya, walaupun Tunku Abdul Rahman tidak dapat memenuhi janjinya, hubungan antana mereka tidak begitu tenjejas kecuali baginda berasa kecewa dengan janji lisan Tunku Abdul Rahman itu. Sehagai orang yang herpendinian tegas, baginda tetap berpegang pada janji sebagaimana kata pepatah Melayu kata itu hendaklah dikota. Penolakan Brunei mi tidak begitu memburukkan hubungan antara kedua-dua buah negara kenana baginda pernah mengatakan bahawa walaupun Brunei mengambil keputusan tidak menyentai
Malaysia pada tahun 1963 tetapi kita masih mempunyai hubungan persahabatan
dan muhibah.25 Baginda sendini telah melawat Tunku Abdul Rahman yang sedang dirawat di Hospital London selepas Bnunei menolak nancangan Malaysia. Tunku Abdul Rahman mengatakan bahawa sultan Brunei bensimpati kepadanya
ketika beliau dirawat di Hospital London. Walau bagaimanapun, baginda tidak

menyebut tentang rancangan Brunei untuk menyentai Malaysia.26 Hubungan
persahabatan juga
bentambah erat antana baginda dengan sultan-sultan di Tanah
Melayu.
Oleh itu, soal penting bagi baginda adalahjanji, bukannyajawatan Yang diPentuan Agong. Sikap mementingkan din tidak terdapat pada din baginda, yang penting adalah nasib dan masa depan negana Bnunei. Baginda sebenarnya tidak
123 124 125 126 Pc/ira Brunei, 1963. Sahuiiah bin Haji Hakip, op. cit., him. 34. The Malay Mail, 27 Ogos 1965. Ibid., 19 Ogos 1965.
180
pernah bencita-cita untuk menjawat jawatan tensebut. Sebagai orang yang mementingkan hal nakyat dan negana, baginda tidak bensetuju untuk mengajukan hal itu kepada Majhis Raja-raja Melayu untuk mendapatkan jawapannya. Walau bagaimanapun, jika Tunku Abdul Rahman jujur dan ikhlas terhadap janjinya, kemungkmnan pensoalan Yang di-Pentuan Agong mi tidak akan timbul. Baginda benpendapat bahawa kenana gagasan Malaysia adalah sesuatu yang baru maka penlembagaan tentang pemilihan sultan yang akan menjawat jawatan Yang
di-Pentuan Agongjuga hanus diperbahanui. 27
Oleh itu, jelaslah bahawa penundingan akhin mi gagal untuk mencani kata sepakat. Sultan Haji Oman Ali Saifuddien telah membuat keputusan yang muktamad bahawa setakat mi Brunei tidak benminat untuk mengikut rancangan Malaysia. Walaupun begitu, kerajaan pensekutuan masih menaruh hanapan dan membuka pintu penundingan untuk membolehkan Bnunei menyentai Malaysia. Tunku Abdul Rahman dengan jelas mengatakan bahawa pintu untuk bergabung dengan Malaysia tidak ditutup. Malah Perlembagaan Persekutuan telah menyediakan satu kenyataan yang membolehkan negana-negara lain untuk menyertai
Malaysia.
Sultan Haji Oman Aim Saifuddien jelas berpenanan untuk menentukan anah yang akan dituju oleh Bnunei. Ini merupakan bukti tentang kebenkesanan Perlernbagaan Negara Bnunei tahun 1959 untuk mengukuh dan menguatkan lagi
kuasa sultan sebagai pemenintah negana Brunei yang mutlak. Pihak British sen-
din tidak dapat mempenganuhi atau campun tangan dalam unusan hal ehwal dalam negeni, khusuSnya tentang masa depan politik negara Bnunei. Baginda juga
seolah-olah mempunyai kuasa dalam soal-soal dasan luar negana, kenana dalam
soal rancangan Malaysia, baginda turut mehibatkan din secana langsung dan herpenanan aktif. Ketegasan dan keyakinan haginda menenima dan kemudiannya menolak kemasukan Bnunei ke dalam Malaysia menupakan kejayaan politik rakyat dan negara Bnunei pada masa depan. Walau bagaimanapun, dengan keputusan penolakan mi bukanlah henmakna bahawa jika Bnunei masuk Malaysia
Bnunei tidak mendapat sebanang keuntungan. Memang tidak dinafikan bahawa Bnunei akan mendapat pembangunan ekonomi dan sosial yang pesat dengan
segi politik, Brunei tidak lagi bennaung dengan British untuk benlmndung danipada ancaman kuasa luar yang mempunyai bantuan kenajaan pensekutuan. Dan
niat jahat tenhadap Bnunei. Hal mi memang disedani oleh bagmnda sebab fakton inilah yang menyebabkan baginda tentarik dengan nancangan Tunku Abdul
Rahman
mi pada peningkat awal.
Baginda mempunyai kuasa untuk menentukan
dan menjalankan dasan baginda sendini sama ada dalam negeni atau luar negana. Perlembagaan Negara Bnunei tahun 1959 telah menguatkan kedudukan baginda
127 Temu bual dengan YDM Pehin Orang Kaya Amar Dinaja Dato Sen Utama Awang Haji Mohd. Jamil Al-Sufni.
181
sebagai pemegang kuasa mutlak di negana Bnunei, meskipun wujudnya suara
rakyat dalam Majlis Mesyuanat Negeni dan Majlis Mesyuarat Daerah. Ini adalah kemenangan dalam penjuangan bagmnda untuk menentukan bentuk masa depan pohitik Bnunei. Cabanan utama yang baginda hadapi ialah danpada nakyat baginda sendini khususnya Panti Rakyat Bnunei. Panti mi meneitang pemenintahan baginda sejak penubuhannya pada tahun 1957. Penentangan panti mi yang utama ialah tentang isu penlembagaan yang dianggap tidak demoknasi dan kemudian isu Malaysia. Tujuan baginda tidak menolak dengan tergesa-gesa nancangan Malaysia adalah untuk meneliti dan mengkaji nancangan mi dengan mendalam sama ada ia membeni faedah atau sebaliknya kepada rakyat dan negana Bnunei. Ketabahan dan kebenanian baginda untuk menenima rancangan mi menupakan kejayaan politik yang nyata apabila baginda dapat menghadapi tentangan yang kuat danipada rakyat baginda sendini akibat dipengaruhi oleh Panti Rakyat Brunei. Penentangan mi jelas apabila Parti Rakyat Bnunei menang dalam pilihan naya umum tahun 1962 dan benlakunya pembenontakan pada bulan Disemben 1962. Walau bagaimanapun, kedua-dua ancaman mi tetap tidak
menghalang cita-cita baginda untuk terus benunding dengan kenajaan pense-
kutuan bagi mendapat syarat tentang kemasukan Bnunei ke dalam Malaysia. mnm hermakna bahawa bagmnda adalah sultan yang benpendmnian tegas yang keputusannya tidak dapat dipengaruhi atau disangkal oleh onang lain. Hanuslah diketahui bahawa keputusan awal baginda menenima rancangan Malaysia bukan merupakan keputusan nasmi yang mewakili negara Brunei tetapi keputusan penbadi baginda sendini. Tetapi memandangkan bahawa baginda adalah sultan dan pemegang kuasa mutlak negara Bnunei maka keputusan mi dianggap sebagai keputusan negara Brunei. Keputusan baginda mi juga disokong oleh kebanyakan pemimpin Bnunei. Dengan penkataan lain, apa sahaja kenyataan yang dibuat oleh bagmnda adalah penintah yang mesti diikuti oleh kenajaan Bnunei tanpa pesoalan. Semua keputusan yang diambil oleh baginda menggambarkan tentang sikap ketegasan baginda. mni jelas bendasankan penistiwa penundingan akhir tentang Malaysia yang diadakan di Kuala Lumpun pada bulan Jun tahun 1963. Dalam penistiwa tempoh 48 jam dibeni kepada delegasi Bnunei, bagmnda telah rnembuat keputusan tidak lagi mahu datang ke Kuala Lumpun untuk benunding tentang Malaysia pada masa akan datang kecuali ada unusan yang lain.28 Baginda juga tidak mahu benganjak dengan keputusan yang baginda ambil, sepenti bagmnda menolak isu Malaysia pada bulan Jun 1963. Pada bulan Julai 1963, dalam satu jamuan makan malam yang dibenikan oleh Harold MacMillan, Pendana Menteni British di London, bagmnda dinasihatkan oleh Harold MacMillan untuk memasukkan Bnunei ke dalam Malaysia tetapi bagmnda
128 Temu bual dengan YDM Pehin Orang Kaya Amar Diraja Dato Sen Utama Awang 1-laji Mohd. Jamil Al-Sufri.
182
menolak. Baginda niembeni alasan bahawa Brunei tidak mendapat hanyak faedah dan manfaat danipada rancangan in Sekinanya baginda pemimpin yang tidak herpendinian tegaS dan berani, haginda tentu bersetuju dengan pendapat rakyat baginda yang menentang gagasan Malaysia pada peningkat awal rancang-
an tensebut, apatah lagi dengan benlakunya pemberontakan pada tahun 1962. Walau bagaimanapun, kenana baginda yakmn dan percaya terhadap caranya, haginda tetap memperjuangkannya sehingga mengetahui tentang baik dan buruknya Brunei menyertai Malaysia. Setelah baginda berpuas hati dan yakin hahawa
gagasan itu tidak bersesuaian untuk Bnunei maka barulah baginda membuat
keputusan yang muktamad. Jika baginda menenima sahaja pendapat rakyat tanpa membuat sebarang penelitian dan kajian yang mendalam, kemungkinan timbul
pentanyaan belum dapat dijawab sehingga han in iaitu mengapa Brunei menolak rancangan tensebut. Dengan penolakan mi, baginda mungkin dianggap sehagai pemimpin yang tidak benpandangan jauh dan mempunyai wawasan yang ten-
had. Oleh itu, sudah tentu ada pihak yang menyalahkan baginda kerana bersikap
demikian, khususnya generasi yang terkemudian yang tidak mengetahui apakah
kebunukannya Bnunei menyertai Malaysia. Tetapi disebabkan sikap baginda yang bijak dan pintan, pensoalan mi tidak timbul kenana jawapan Bnunei tidak mahu menyertai Malaysia telah diketahui. Baginda fikin mungkin banyak persoalan yang akan dihadapi oleh Brunei
sekiranya Brunei menyertai Malaysia, terutamanya tentang kedudukan baginda
sebagai pemenintah yang mutlak mengikut Perlembagaan Negara Brunei tahun 1959. Apakah kedudukan mi dapat dikekalkan dalam gagasan Malaysia? Sekiranya kedudukan
mi dikekalkan,
apakah ia tidak bertentangan dengan konsep
demokrasi berparlimen yang diamalkan di Malaysia. Keputusan Bnunei tidak
turut serta dalam Pensekutuan Malaysia mi adalah lahin danipada hati baginda sendini. Keputusan mi bukan datang danipada mana-mana pihak sama ada rakyat
Bnunei, Parti Rakyat Brunei, kerajaan British ataupun Syanikat Minyak Shell Brunei. Oleh itu, semua hal benkaitan dengan politik Brunei di sekitar tahun 1960-an adalah bergantung dan ditentukan oleh Sultan Haji Oman Ali Saifuddien.
183
BAB6
PEMBERONTAKAN BRUNEI 1962
ab mi akan membincangkan kemuncak pergolakan politik di Brunei yang berlaku pada bulan Disember 1962. Tercetusnya pemberontakan mi adalah gambaran akan wujudnya tentangan rakyat Brunei sendiri terhadap pemerintah Brunei, Sultan Haji Omar All Saifuddien. Baginda menganggap pemberontak mi sebagai penderhaka yang cuba mengguling kerajaan Brunei. Oleh itu, bab mi akan meneliti secara mendalam sejauh mana kebenaran anggapan baginda bahawa rakyat Brunei menderhaka ataupun memberontak dengan tujuan untuk mengguling kepimpinan baginda sebagai sultan yang berdaulat di negara Brunel. Akhir sekali, bab mi akan menganalisis kesan pemberontakan terhadap corak pemerintahan Sultan Haji Omar All Saifuddien termasuk dasar luar baginda terhadap negara-negara jiran dan juga British selepas peristiwa pemberontakan sehingga baginda turun takhta pada tahun 1967. Tujuan pemberontakan yang dilancarkan oleh Parti Rakyat Brunei adalah untuk mewujudkan kerajaan baru yang dikenali sebagai Negara Kesatuan Kalimantan Utara (NKKU) yang terdiri daripada Sabah, Sarawak dan Brunei. Kerajaan baru mi akan rnengubah sistern pemerintahan lama yang mereka anggap tidak demokratik. Walau bagaimanapun, Sultan Haji Omar Au Saifuddien menganggap perbuatan memberontak yang didalangi oleh Tentera Nasional Kalimantan Utara adalah bertujuan untuk merampas kerajaan Brunei. mi jelas sebagairnana titah bag mda, pada masa mi keadaan telah hampir-hampir pulih kembali dalam mana penderhaka-penderhaka yang hendak merampas kuasa Kerajaan Beta dan mencuba hendak mengancam Jiwa Beta dan keselamatan Beta itu, telah tidak diizinkan oleh Tuhan kerana fiat mereka yang jahat itu. Tuduhan penderhakaan itu merupakan pandangan baginda dengan memberi
I Titah 195967 Ke Bawah DYMM ~ip~ cit., hIm. 155.
...,
184
alasan bahawa golongan pemberontak cuba mengguling dan merampas kerajaan yang dipimpin oleh baginda. Tetapi tujuan Parti Rakyat Brunei memberontak adalah juga untuk membuat perubahan baru dalam sistem pemerintahan negara Brunei melalui penubuhan NKKU. Parti Rakyat Brunei tidak akan menggulingkan baginda. Baginda akan tetap kekal menjadi sultan Brunei dengan gelaran Sen Mahkota. Berdasarkan tujuan mi, Parti Rakyat Brunei beranggapan bahawa perbuatan mereka bukanlah menderhaka tetapi mahu mendokong pemerintahan bagincla dengan memoden sistem pentadbiran selaras dengan dasar demokrasi moden. Matlamat perjuangan Parti Rakyat Brunei ialah untuk mendirikan NKKU. mi dijelaskan oleh A.M. Azahari ketika pertemuannya dengan Tunku Abdul Rahman, Perdana Menteri Persekutuan Tanah Melayu pada 9 April 1962. Dalam kertas cadangan NKKU, beliau mengatakan bahawa Duli Yang Mulia Sultan Brunei akan menjadi ketua negara bagi NKKU, iaitu Sabah, Sarawak dan 2 Brunei. Mengikut rancangan awal Parti Rakyat Brunei, pelancaran pemberontakan adalah untuk menculik Sultan dan kemudian memaksa baginda menandatangani pengisytiharan kemerdekaan tiga wilayah kemudian A.M. Azahari akan menjadi Perdana Menteri, Menteri Pertahanan dan Menteri Luar Negeri.3 Oleh itu, Tunku Abdul Rahman menjelaskan bahawa pemberontakan itu sebenarnya bukan hanya menentang gagasan Malaysia tetapi juga menentang baginda.4 Sekiranya A.M. Azahari hanya mahu menentang gagasan Malaysia, beliau boleh berbuat sedemikian melalui Majlis Mesyuarat Negeri kerana Parti Rakyat Brunei mempunyai suara majoriti. Dengan perkataan lain, Tunku Abdul Rahman berpendapat bahawa matlamat pemberontakan A.M. Azahari bukanlah setakat bertujuan menggulingkan sultan tetapi juga menggulingkan kerajaan Persekutuan Tanah Melayu, iaitu melalui penentangan mereka terhadap gagasan Malaysia.5 Kenyataan Tunku Abdul Rahman mi menggambarkan bahawa kewujudan pemberontakan bukan sahaja menentang pemerintahan Sultan Haji Omar Ali Saifuddien tetapi juga menentang kerajaan Persekutuan Tanah Melayu. Bagi setengah-setengah pemberontak, tujuan utama mereka mengangkat senjata adalah untuk menghalang niat Sultan Haji Omar Ali Saifuddien memasukkan Brunei ke dalam Malaysia. Pemberontak berpendapat bahawa titah baginda yang mengatakan bahawa kerajaan Brunei menerima pada dasarnya rancangan Malaysia itu merupakan keputusan muktamad yang akan menyatukan Brunei dalam Malaysia. Sultan Haji Omar Ali Saifuddien pula beranggapan bahawa faktor Malaysia
2 3 4 5 Ahmady Hassan, Ke ,nana Azahari, Alor Setar: United Development Cooperation, him. II. The Straits Ti,nes, 12 Disember 1962. Ibid. The Times, 2 Januari 1963.
185
bukan perkara penting yang menyebabkan mc~tusnya pemberontakan itu. mi disebabkan keputusan belum pun diambil sama ada Brunei akan masuk atau 6 tidak dalam Malaysia. A.M. Azahari berpendapat bahawa pemberontakan yang dilancarkan itu dilakukan oleh rakyat Brunei sendiri yang cintakan kebebasan.7 Beliau juga mendakwa bahawa sultan Brunei menyokong negara barn itu dan mengibarkan sendiri bendera Negara Kesatuan Kalimantan Utara~8 Matlamat penubuhan NKKU mi jelas berdasarkan Undang-undang Dasar Sementara Negara Kesatuan Kalimantan Utara. Dasar mi membuktikan bahawa A.M. Azahari mahu merebut kuasa memerintah negara Brunei daripada Sultan Haji Omar Au Saifuddien dan pihak British yang berkuasa dalam hal ehwal keselamatan dan luar negara. Perkara mi dapat dilaksanakan melalui kewujudan jawatan Perdana Menteri dalam negara baru itu. Mengikut dasar NKKU, kuasa tertinggi terletak di tangan Perdana Menteri. Kedudukan sultan dalam negara baru mi hanya sebagai simbol bagi mengekalkan kewujudan pemerintahan bersultan. Sultan akan digelar sebagai Sen Mahkota Negara. Kuasa Perdana Menteri lebih tinggi daripada Sen Mahkota Negara malah Perdana Menteri boleh menasihatkan sultan. Sen Mahkota Negara hanya berkuasa dalam bidang adat istiadat dan keagamaan. Hal-hal lain seperti perundangan, ketenteraan, hubungan luar dan majlis mesyuarat adalah di tangan Perdana Menteri. Oleh itu, disebabkan Dasar Undang-undang Sementara NKKU dibuat oleh A.M. Azahari sendiri maka tidak hairan jika kuasa tertinggi dalam bakal pemerintahan negara NKKU tertumpu kepada Perdana Menteri. mi disebabkan kewujudan bakal negara NKKU adalah mengikut aspirasi dan kehendak pemimpin Parti Rakyat Brunei tanpa memikirkan masa depan negara dan rakyat Brunei. Azahari akan mempunyai kuasa mutlak sebagai Perdana Menteri clan pemimpin tertinggi NKKU seperti yang dinyatakan dalam Bab II Fasal 4 Undang-undang Dasar Sementara yang menyebut NKKU bahawa Perdana Menteri Negara Kalimantan Utara memegang kuasa pemerintah menurut undang-undang dasar.9 Dengan pemberontakan in Parti Rakyat Brunei dapat memaksa Sultan Haji Omar Au Saifuddien untuk menerima kewujudan NKKU. Perdana Menteri PTM mengatakan bahawa pemberontakan bertujuan hendak melarikan sultan dan memaksa baginda supaya menandatangani suatu pengisytiharan yang memberi kemerdekaan kepada ketiga-tiga buah wilayah itu. A.M. Azahari akan menjadi Perdana Menteri, Menteri Pertahanan dan Menteri Luar Negeri. Penentangan
6 Berila Harlan, 15 Disember 1962. 7 Ibid., 10 Disember 1962. 8 Ibid. 9 Undang-undang Sementara NKKU tahun /962. (Salman tersimpan pada penulis). 10 Ahmady Hassan, Ke manaAzahari, him. 27.
186
terhadap gagasan Malaysia lahir hanya kerana ia bertentangan dengan cita-cita A.M. Azahari untuk melahirkan NKKU. Parti Rakyat Brunei beranggapan bahawa dengan gagasan Malaysia sahaja ia dapat mempengaruhi rakyat Brunei untuk memberontak. Tanpa isu mi sukar untuk Parti Rakyat Brunei mendapat sokongan daripada rakyat Brunei. Penubuhan tiga buah wilayah mi juga sekali gus dapat menghalang kemasukan Sabah dan Sarawak kerana ada antara penduduknya yang rela bersatu dengan Brunei daripada Malaysia. Oleh itu, ada antara penduduk di kedua-dua wilayah mi mengangkat senjata menyokong pemberontakan pada bulan Disember 1962. Walau bagaimanapun, rancangan mi hanya angan-angan A.M. Azahari kerana tidak kesemua rakyat Sabah dan Sarawak ataupun penduduk Brunei khususnya ahli Parti Rakyat Brunei sendiri yang menyokong perjuangan A.M. Azahari untuk menubuhkan Negara Kesatuan Kalimantan Utara. Sokongan rakyat daripada tiga wilayah mi kepada Parti Rakyat Brunei adalah sekadar untuk menentang gagasan Malaysia. Penentangan mi juga selaras dengan pendirian parti mi. Satu lagi alasan sebab penentangan Parti Rakyat Brunei terhadap gagasan Malaysia adalah kerana mencabar cita-cita A.M. Azahari untuk menyatukan wilayah di Borneo Utara bagi penubuhan NKKU dan A.M. Azahari bercita2 Di samping menumpaskan kecita besar menjadi Presiden Borneo Utara jtu. rajaan Brunei dan menggantikan dengan kerajaan baru, A.M. Azahari berpendapat bahawa gagasan Malaysia tidak dapat menghalang perkembangan komunis.3 Oleh sebab itu, Parti Rakyat Brunei menentang pendirian Sultan Haji Omar Ali Saifuddien yang menerima gagasan Malaysia. Kebimbangan A.M. Azahari terhadap gagasan Malaysia mi jelas sebagaimana katanya, Kita tidak dapat menerima hujahnya (Tunku Abdul Rahman) kerana jumlah anak negeri Malaysia lebih kira-kira 350000 orang sahaja daripada kaum asing, umpamanya Cina. Menurut asas demokrasi berparlimen anak-anak negeri tidak boleh menguasai kerajaan lebih daripada 5 tahun, kerana dalam sedikit masa sahaja kelebihan bilangan mereka sebanyak 350000 akan diatasi oleh orang
asing umpamanya Cina.4
Alasan A.M. Azahari mi tidak dapat diterima kerana adakah A.M. Azahari sendiri mampu untuk mengatasi masalah mi melalui penubuhan NKKU. Sebagaimana yang diketahui, kaum Cina juga merupakan kaum yang ramai di Sarawak dan sebilangan daripada mereka dipengaruhi oleh komunis. Parti Rakyat Brunei sendiri telah dipengaruhi dan membuat perhubungan yang rapat
11
Temu bual dengan seorang pemimpin Barisan Pemuda Lawas, Country Park Hotel, Bandar Lawas, 1990. (Namanya dirahsiakan).
12 Berita Harian, 25 Disember 1965. 13 Ibid., 22 November 1962. 14 Ibid.
187
dengan golongan kornunis di Sarawak dan Singapura. Contohnya, AM. Azahari telah berjaya berhubung dengan golongan pejuang kin yang prokomunis di Singapura (secara tidak Iangsung daripada kakitangan komunis). Beliau telah dapat mengetahui tentang cara dan muslihat komunis melancarkan gerakan untuk menumbangkan sebuah kerajaan yang sah. Pihak komunis juga menyelaraskan waktu pergerakan komunis di Brunei dengan pergerakan komunis di 5 Sarawak. Oleh itu, jelaslah bahawa AM. Azahari hanya tahu berkata tetapi tidak dapat merancang dengan terperinci untuk jangka masa panjang. mni terbukti apabila Tunku Abdul Rahman bertanya apakah persediaan beliau untuk menghadapi ancarnan komunis di Borneo apabila menubuhkan NKKU. A.M. Azahari hanya berdiam din tanpa sebarang jawapan terhadap persoalan mi.6 Kemungkinan A.M. Azahari mempunyai fiat yang baik untuk menubuhkan NKKU bagi masa depan politik Brunei tetapi cara perlaksanaannya tidak praktikal. Beliau terlarnpau bercita-cita tinggi, angan-angannya juga tinggi mengawan, pendiriannya tidak tetap, tidak jujur untuk menghadapi tanggungjawab.7 mi menyebabkan rancangannya gagal mencapai matlarnat yang telah ditetapkan. Kegagalan mi menyebabkan Sultan Haji Omar All Saifuddien berpendapat bahawa penjuangan A.M. Azahari itu sia-sia sahajaI~~ dan menuduhnya sebagai ketua penderhaka9 yang mahu mengguling kerajaan Brunei. Untuk menafikan tuduhan itu, A.M. Azahari telah membuat kenyataan bahawa gerakan merampas kuasa yang mereka lancarkan itu adalah kerana kemahuan baginda sendini untuk menjadi ketua negara yang terdiri daripada tiga wilayah Borneo Utara.2Kenyataan A.M. Azahari mi yang mendakwa bahawa sultan Brunei berada di pihak mereka hanya merupakan muslihat pemimpin parti mi untuk mendapat sokongan danipada rakyat Brunei.2 Berita sokongan terhadap bagmnda mi menyebabkan rakyat Brunei tertipu sebagaimana titah baginda,
Rakyat Beta banyak yang tertipu, sebagaimana yang mana Beta percaya dan Beta telah mengetahui, dahl yang sampai ke pengetahuan Beta bahawa rakyat Beta telah tertipu oleh pujuk rayu dan tipu muslihat dan dipaksa oleh pemimpin-pemimpin PRB untuk menderhaka ... dengan mengatakan bahawa ten-
tera mi dapat sokongan daripada Beta.
mi adalah semata-mata palsu belaka.22
IS Ahmady Hassan, Ke mana Azahari, op. cit., him. 21. 16 Ibid. 7 Ibid., hIm. ii. IS Tital, 19591967Ke Bawu/, DYMM ..., op. cit., him. 156. 9 Ibid., hln,. 152. 20 Ibid., hIm. 152. 2i Ibid.. him, IS. 22 Titah 195767 Ke Buwah DYMM ..., op. cit.. hIm. 156.
188
PEMBERONTAKAN BRUNEL 1962
Berita palsu mi bukan sahaja menyebabkan rakyat Brunei terpedaya, bahkan Ahli Parlimen Buruh British telah menuduh bahawa baginda telah menyokong pemberontakan tersebut dengan tujuan menjadi pemimpin NKKU. Walau bagaimanapun, bagmnda menafikan tuduhan yang dibuat oleh British. Pengarah Penerangan Brunei, Pengiran Yusuf bin Pengiran Haji Abd. Rahim telah menerangkan bahawa sekiranya baginda menyokong pemberontakan tersebut, kemungkinan baginda tidak mengirim kawat kepada Pesuruhjaya Tinggi British bagi Asia Tenggara di Singapura untuk menumpaskan pemberontakan tersebut pada 8 Disember 1962. Ada kemungkinan tuduhan mi hanya dibuat-buat oleh British untuk menutup kesalahan mereka yang mempunyai rancangan yang tersendiri dalam pemberontakan itu. Dengan perkataan lain, British mungkin telah melibatkan din secara tidak langsung dalam pelancaran pemberontakan menentang kerajaan Brunei bagi tujuan politik dan ekonomi. Perkara mi dapat dibuktikan berdasarkan peristiwa yang berlaku sebelum pemberontakan itu. Tunku Abdul Rahman telah menyampaikan berita tentang kewujudan kegiatan bawah tanah yang diselenggarakan oleh Parti Rakyat Brunei kepada Pesuruhjaya Agung British bagi Asia Tenggara dan menyebabkan Lord Selkirk berkunjung ke Brunei pada 6 Disember 1962 dan berangkat pulang ke Singapura pada han yang berikutnya. Walau bagaimanapun, Lord Selkirk nampaknya tidak begitu menghiraukan berita tersebut. Beliau menganggap hal mi sebagai perkara biasa dengan berkata, merasa puas hati tentang keadaan di Brunei, sebabnya Se23 Sikap Lord Selkirk mi seolah-olah membiarkan muanya dalam keadaan baik. sahaja Parti Rakyat Brunei melakukan pemberontakan tersebut tanpa melakukan sebarang persediaan dan persiapan untuk menghalangnya. Jadi, jelas bahawa British membiarkan parti mi memberontak dengan tujuan supaya Sultan Haji Omar Ali Saifuddien berada dalam keadaan ketakutan dan seterusnya meminta penlmndungan danipada British. Pihak British hanya akan membebaskan Brunei apabila Sultan Brunei benar-benar yakin untuk memenintah Brunei. Dengan perkataan lain, pemberontakan Parti Rakyat Brunei telah diperalatkan oleh British untuk kepentingan politik dan ekonominya dalam jangka masa panjang di Brunei. Oleh itu, pemberontakan mi adalah satu provokasi British dengan jangkaan bahawa setelah ianya berlaku, sultan Brunei akan terus meminta perlindungannya, dan kedua, sebagai taktik untuk menghapuskan kuasa dan pengaruh parti mi melalui tindakan tentera. Dengan membiarkan pemberontakan berlaku, British yakin. dapat terus bertapak lebih lama di wilayah yang kaya dengan minyak itu. Menerusi provokasi terhadap kegiatan Parti Rakyat Brunei dan membenarkan TNKU~ mengadakan persediaan, British sebenarnya memasang perangkap supaya kekacauan wujud
23
The Straits Times, 12 Disember 1962.
189
di Brunei. Peluang mi akan digunakan oleh British untuk membawa tentera British ke Bnunei dan seterusnya memberi kedudukan baru kepada London 24 untuk mengelakkan kemasukan Brunei ke dalam Malaysia. Sekiranya pemberontakan mi bukan hendak digunakan sebagai alasan, pihak British tentu akan mengambil tindakan yang senius terhadap pergerakan Tentera Nasional Kalimantan Utara (TNKU) yang memang diketahui terlebih awal sebelum tercetusnya pemberontakan pada 8 Disember 1962. Penyiasatan awal membuktikan bahawa pihak British telah menjumpai 35 pakaian seragam Tentera Nasional Kalimantan Utara dan juga dokumen pergerakan bawah tanah mereka.25 Pada awal bulan Disember tahun 1962, pihak berkuasa British telah menangkap beberapa orang yang disyaki terlibat dengan kegiatan Tentera Nasional Kalimantan Utana. Pada han Jumaat 7 Disember 1962, pihak polis Miri telah mengesahkan bahawa pemberontakan akan bermula pada pukul 2.00 pagi pada han esoknya. Pihak British telah membuat tindakan dan persiapan di daerah Mini dan Sarawak tetapi tidak ada tindakan di Brunei. Pesuruhjaya Tinggi British bagi Asia Tenggara tidak menghantar terlebih awal pasukan keselamatan ke Brunei untuk menggelakkan penistiwa mi tapi sebaliknya beliau mengatakan bahawa Brunei dalam keadaan baik sahaja. Oleh itu, nyatalah bahawa pembenontakan mi juga meletus kerana adanya provokasi British. Pemimpin Parti Rakyat Brunei seperti Zaini Haji Ahmad, Yassin Affendy, Jais Abas26 dan A.M. Azahani27 telah mengakui kenyataan mi. Dato Marsal Maun sendini mengakui bahawa pemberontakan parti mi memang telah dirancang untuk mengekalkan kuasanya di Bnunei2t bagi menjaga kepentingannya terutama pengeluaran minyak.29 Selepas pemberontakan itu, British yakin mereka boleh mengekalkan kuasa dan tenteranya di Brunei. Sultan Haji Omar Ali Saifuddien pula akan ,terus memerlukan kehadiran British di Brunei supaya pemberontakan kali kedua untuk menentang kerajaan Brunei dapat dihalang.3 Pemberontakan mi merupakan provokasi British yang kedua. Pnovokasi British yang pertama ialah rancangan Malaysia. Tanpa rancangan Malaysia, Parti Rakyat Brunei pasti tidak mempunyai alasan untuk membenontak. Oleh itu, British sengaja menyemarakkan api kemarahan parti mi terhadap pemenintahan baginda dengan menasihatkan supaya sultan memasukkan Brunei ke dalam Ma-
24 Muhammad Atm Bakar, Politik Brunei Menjelang Penubuhan Malaysia, Sejarah Malaysia, Bit. 10, hIm. 137.
25 Borneo Bulletin, 29 Disember 1962. 26 Temu bual dengan Yang Mulia Dato Marsal bin Maun. 27 Temu bual dengan AM. Azahani di Selangor, 1990. 28 Temu bual dengan Yang Mulia Dab Marsal bin Maun. 29 Muhammad Abu Bakar, op. cit., him. 126. 30 The Borneo Bulletin, 22 Disember 1962.
Jurnal Persatuan
190
laysia. Tetapi pada praktisnya, British berharap supaya Brunei terkeluan danpada rancangan itu. Tipu muslihat British mi tenbukti ketika penundingan akhir tentang Malaysia diadakan di London pada tahun 1963. Menunut setengah-setengah sumber, pada saat akhin untuk menandatangani rancangan Malaysia, Sultan Haji Omar Ali Saifuddien meminta pendapat ahli delegasi Bnunei sama ada bersetuju menyertai Malaysia atau sebaliknya. Dalam pengundian itu, lebih 3 Penasihat Kebanyak ahli yang bersetuju supaya Bnunei menyentai Malaysia. wangan Bnunei, Dato Neil Lawson telah membuat kesimpulan bahawa Bnunei tidak perlu menyentai Malaysia kenana tidak tendapat kata sepakat antana ahli rombongan Brunei.32 Sepatutnya, Dato Neil Lawson membuat keputusan mengikut undi yang terbanyak, walaupun keputusan mi tidak begitu penting untuk menentukan pendirian baginda terhadap gagasan Malaysia. Sikap pro-Malaysia yang ditonjol-tonjolkan dengan menasihatkan Bnunei supaya menyertai Malaysia hanyalah sebagai taktik untuk membangkitkan kemarahan Parti Rakyat Brunei tenhadap kenajaan Brunei dan akhirnya tercetus pemberontakan. Dengan keadaan politik yang tidak stabil, British dapat bertindak dengan menggunakan tentera seperti yang dinyatakan dalam Perjanjian Negara Brunei 1959 yang termaktub dalam Perlembagaan 1959.~~ mi jelas menunjukkan bahawa pemberontakan Disember 1962 bukan setakat untuk menentang pemerintahan baginda tetapi juga menentang gagasan Malaysia. Tapi bagi Parti Rakyat Brunei, yang penting ialah penubuhan NKKU yang merdeka. Sayangnya, perjuangan Parti Rakyat Brunei mi telah diperalatkan oleh British untuk mengekalkan kuasa mereka. Oleh itu, tidak hainanlah jika dalam pemberontakan itu tidak banyak rakyat British yang menjadi mangsa pemberontak, tetapi lebih namai rakyat Brunei yang dibunuh oleh bangsanya sendiri. Misalnya, Outram, Ketua Polis Bnunei telah ditangkap dan ditawan oleh pemberontak tetapi beliau tidak diapa-apakan.34 Walau bagaimanapun, pensoalan sama ada Parti Rakyat Brunei dipenalatkan atau tidak bukanlah menjadi perkana penting. Tujuan utama Parti Rakyat Brunei adalah untuk menubuhkan NKKU dan secara langsung mengekalkan pemenintahan bersultan bendasankan demoknasi berpanlimen. Dasar mi lebih sesuai dengan kehendak dan kemahuan rakyat Brunei yang merdeka dan berdaulat. Dengan perkataan lain, Parti Rakyat Brunei menganggap bahawa Perlembagaan Negara Brunei 1959 tidak menepati aspirasi rakyat Bnunei. Pemerintahan Sultan Haji Omar Au Saifuddien masih dianggap ketinggalan zaman dan Brunei masih dijajah oleh British.35 Jelaslah bahawa pemberontakan Disember 1962 bukan
31 32 33 34 35
Temu bual dengan orang yang tak dikenali namanya, Bandar Sen Begawan, Brunei, 1990.
ibid. The Borneo Bulletin, II Julai 1959.
Temu bual dengan YDM Pehin Amar Diraja Dab Sen Sctia Awang Haji Mohd. Janiii Al-Sufni. Bintang Harian, 3 Mci 1967.
191
disebabkan faktor ekonomi dan sosial semata-mata tetapi Iebih kepada motif politik kerana pemberontakan itu dirancang dengan teliti bukan secara tergesa36 Parti Rakyat Brunei menentang sikap pemimpin Brunei dan sultan yang gesa. mengatakan bahawa Brunei bukan tanah jajahan British dan tidak pernah dijajah jika dibandingkan dengan negara-negara yang mendeka yang pennah menjajah tanah jajahan.37 Duta British di Filipina, John Pilcher sendini mengakui bahawa Brunei bukan tanah jajahan tapi negeni naungan yang mempunyai pemenintah tersendini berdasarkan Perjanjian Perlembagaan Negana Brunei I959.~~ Kedua-dua kenyataan mi ditolak dan ditentang oleh Parti Rakyat Brunei. Menurut seseorang penulis dalam akhban Bintang Harian bahawa Brunei Sebenarnya belurn merdeka, sebab soal keselamatan dan hal ehwal luan negara adalah di tangan British.39 Perkataan bernaung yang dibenikan British itu hanya sekadar hendak benlindung di sebalik tabir untuk mengabuni mata rakyat dan dunia.4 Oleh itu, Parti Rakyat Brunei beranggapan bahawa Penlembagaan Negara Brunei 1959 perlu diganti dengan perlembagaan baru mengikut Dasan Undangundang Sementara NKKU. Perlembagaan 1959 hanya merupakan catur politik yang membolehkan campur tangan kuasa luar dan secara langsung mengehadkan kuasa orang Brunei sendiri dalam pentadbiran negeri mereka.4 Menurut Peijanjian Penlembagaan 1959, Bahagian IV (2) Cenaian (c), Penubuhan Majlis Mesyuarat Diraja, dan Bahagian V (I) Ceraian (b), Majlis Mesyuarat Mentenimenteri, Pesuruhjaya Tinggi British di Brunei menjadi ahlinya. mni menunjukkan bahawa kuasa majlis tertinggi itu dihadkan oleh kuasa luar. Dalam bidang pentadbiran dan kewangan, Pesuruhjaya Tinggi British mempunyai pengaruh dalam perlantikan pakar dan pegawai British yang dipinjamkan di Brunei. Oleh itu, pemimpin Brunei dan pihak British yang mengatakan bahawa Brunei sudah merdeka adalah golongan penyeleweng politik yang ingin melihat negara Brunei sentiasa kekal dalam gelap buat selama-lamanya. Brunei kini tidak demokratik, jika pun ada hanya demokrasi yang beku, bisu atau buta.42 Panti Rakyat Brunei mengatakan bahawa Brunei belum lagi merdeka selagi kuasa-kuasa luar masih campur tangan secara langsung dalam urusan pemenintahan sama ada pernerintahan dalarn negeni dan luar negara. Walau bagaimanapun, Sultan Haji Oman Au Saifuddien sendini mengakui bahawa kemerdekaan tidak praktik buat Brunei, sehingga ada onang yang
36 Bo,neo Bulletin, 12 Discmhen I962. 37 7/,e ,5i,ait,s Ti,,,e.v, II Disen,hcr I962. 38 Ibid. 39 Bjntwo, H,ojan, 3 Mci 1967. 40 Ibid. 41 Ibid. 42 Ibid., i2 Mci I967.
192
benar-benar dapat menjalankan jentera kerajaan. Oleh itu, baginda berpendapat bahawa kehadiran British di Brunei adalah perlu untuk menjaga keselamatan Brunei daripada ancaman rnusuh dan dalam negeri dan dan luar negara. Tambahan pula titah baginda, a democracy cannot survive unless those run it 43 Partm Rakyat Brunei menganggap bahaare fair loyal and 100 percent honest. wa kemajuan yang dicapai melalui Penlembagaan 1959 hanyalah pentadbiran sendini dan bukannya kerajaan sendirm. mi bermakna British masih menguasai polmtmk, ekonomi dan keselamatan Brunei.44 Parti Rakyat Brunei rnenganggap pemenintahan tradisi yang dipimpin oleh Sultan Haji Oman Ali Saifuddien sebagai kerajaan di bawah telunjuk Bnmtmsh. Oleh itu, Pemberontakan 1962 perlulah dilancarkan untuk menghalang gagasan Malaysia tidak secara langsung menentang British dan menentang sultan. Walau bagaimanapun, Parti Rakyat Brunei menyangkal tuduhan bahawa pemberontakan mahu menentang baginda kerana dengan penubuhan NKKU, kedudukan baginda masih dikekalkan tetapi dalam bentuk yang benlainan. Walaupun kedudukan baginda masih dikekalkan, Sultan 1-laji Oman All Saifuddien tetap menganggap tindakan Parti Rakyat Brunei itu sebagai mahu mengguling dan merampas kuasa baginda. Baginda pada praktiknya memang tidak memper setujui kewujudan NKKU. Antara sebabnya ialah dasar yang termaktub dalam perlembagaan dan NKKU pula akan mengurangkan kuasa baginda sebagai sultan yang berkuasa mutlak di negara Brunei. Baginda juga tidak suka terhadap penyatuan tiga wilayah serta AM. Azahari yang membolot jawatan Perdana Menteni, Menteni Pertahanan dan Menteri Luar Negeni dalani NKKU.45 Untuk nlencapai matlamat penubuhan NKKU, satu organisasi bawah tanah telah ditubuhkan sebeluin tertubuhnya Parti Rakyat Brunei pada tahun 1957. Organisasi bawah tanah mi telah wujud pada tahun 1953 di Lorong Tiga Senia, Belait dan dianggotai oleh lebih kurang 10 orang.16 Secara rasminya organisasi mi dinairiakan sebagai Tentera Nasional Kalimantan Utara (TNKU) pada bulan Ogos 196 ~ TNKU telah menghantar kumpulan pertamanya untuk mendapat latihan awal ketenteraan di perbatasan Kaliniantan Timur dengan kenjasama pemimpin Tentera Nasional Indonesia (TNI). Kumpulan pertaina mi berjurnlah 20 orang.49 Walau bagaimanapun, kumpulan mi gagal mengadakan latihan dengan Tentera Nasional Indonesia di perbatasari. Mereka telah ditangkap oleh pasukan keselamatan Indonesia kerana dituduh menceroboh kerana tidak mernpunyai surat atau
43 44 45
The Malay Mail, 8 November 1967. Muhamiiiad Abu Bakan, op. cit., him. 121. The Straits Times, 12 Disember 1962.
46 Tcmu bual dengan salah seonang pcngasasnya yang namanya bidak niahu disehulkan. 47 Haji Zaini Haji Ahmad, op. cit., him. I 39. 48 Ibid., hIm. I40.
93
dokumen yang sah. Kumpulan kedua TNKU yang berjumlah 40 onang telah benjaya mendapat latihan danipada pasukan TNI yang dipimpin oleh Kolonel Hassan Basni dan Leftenan Surianshah yang memang mempunyai hubungan dengan pemimpin Panti Rakyat Brunei khususnya AM. Azahari. Bermula dan sinilah Indonesia secara tidak langsung telah membeni bantuan dan sokongan moral dan material kepada Panti Rakyat Brunei. Sokongan dan bantuan mi mungkin tidak diketahui oleh Presiden Sukanno kecuali selepas meletusnya pemberontakan pada bulan Disember. Pembenontakan pada bulan Disember tahun 1962 merupakan sejarah hitam negana Bnunei. Beberapa bulan sebelum pemberontakan berlaku, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien telah dibenitahu tentang kegiatan mi. Mereka telah mengadakan latihan tentena dan membuat pakaian seragam. Walau bagaimanapun, baginda tidak mempercayai benita itu kerana baginda yakin rakyat Brunei tidak akan menderhaka sebab baginda tidak melakukan penbuatan yang bertentangan dengan kepentingan dan kemahuan rakyat Brunem. Baginda pernah bentitah bahawa tidak ada sebab untuk mengesyaki pembenontakan akan berlaku kerana 49 Baginda yakin kerajaannya tesetiap orang hidup dengan aman dan tentenam. lah mengadakan perancangan bagi pembangunan dan faedah rakyatnya. Sebagaimana yang kita ketahui, baginda telah menyediakan kemudahan sosial dan ekonomi sejak menaiki takhta pada tahun 1950. Taraf kehidupan rakyat bentambah baik dengan perkembangan pengeluaran Syanikat Mmnyak Shell Sendirian Berhad. Kerajaan Brunei telah menanam modal sebanyak 50 peratus dalam syanikat in Ini merupakan kemajuan yang telah dicapai sepanjang 10 tahun baginda memegang teraju pemerintahan. Oleh itu, bagmnda yakin benar tidak akan wujud pemberontakan yang mahu menumbangkan kerajaan Bnunei. Bagmnda juga menolak tuduhan yang mengatakan bahawa pemberontakan juga disebabkan fakton ekonomi dan sosial, sebagaimana dikatakan oleh Parti Rakyat Bnunei bahawa, practically no development work has been undertaken since 1959 and unemployment has been acute problem in many areas.5 Pada waktu petang 7 Disember, Parti Rakyat Brunei telah membuat persiapan dengan berkumpul di kawasan hutan berhampmran Bandar Brunei. Hal mi jelas berdasarkan kenyataan Menteni Besar Dato Marsal bin Maun yang telah membuat rondaan di daenah Brunei dan Muana bersama-sama dengan Setiausaha Kerajaan, Raja Azam. Beliau menibuat rondaan itu ketika dalam penjalanan pulang selepas menghantar Lord Selknik. Dato Mansal bin Maun menerangkan bahawa, Keadaan Bandar Brunei dan pekan Muana adalah sunyi, bagaimanapun sekumpulan manusia telah berkayuh dan Kampung Ayer menuju ke kampung
49 SO
The Borneo Bulletin, 29 Disemben 1962. Ibid., 22 Disember 1962.
194
Kianggeh seperti orang pergi mengebumikan orang mati tetapi sebenarnya adalah perkumpulan mihter TNKU yang bensedia untuk membuat pengisytiharan 5 bagi pelancaran pemberontakan pada malam ito. Tetapi persoalannya, di manakah menghilangnya Ketua Polis Brunei, Outram yang tinggal di rumah residen, Jalan Residensi ketika kejadian mi berlaku? Apakah beliau tahu atau cuma mendiamkan din? Sepatutnyajika benar pihak British mahu menjaga keselamatan negara Brunei, perkara mi boleh dikawal lebih awal. Nampaknya Ketua Polis Brunei hanya mendiamkan din dan apabila meletusnya pembenontakan tersebut, barulah beliau bertindak untuk mencapai matlamat dan rancangan British bertapak terus di Brunei. Keadaan bandar Bnunei pada malam itu adalah seperti biasa. Orang ramai masih berduyun-duyun mengunjungi panggung wayang Boon Bang yang menayangkan cerita kegemaran ramai ketika itu, iaitu Korban Kasih. Seorang peniaga dan Miri yang menginap di Hotel Brunei pada malam berlakunya pemberontakan mengatakan bahawa keadaan di bandar Brunei seperti biasa. Pada waktu malam mereka pergi ke bandar dan melihat masjid. Meneka tidak pulang ke hotel sehingga pukul sebelas malam.52 Walau bagaimanapun, golongan pemberontak telah mula berkumpul pada waktu tengah malam. Mengikut setengahsetengah pendapat, perhimpunan di padang pada malam itu bertujuan untuk mendengar ucapan pengisytiharan kemerdekaan Brunei di bawah pimpinan AM. Azahari yang dikatakan baru balik dan Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu. Oleh itu, ahli Parti Rakyat Brunei yang hadir pada malam itu tidak dibenarkan membawa senjata walaupun sebesar jarum.53 mi disebabkan tujuan perhimpunan itu bukan untuk menyerang pejabat polis tetapi untuk mendengar pengisytiharan kemerdekaan yang dilakukan oleh AM. Azahani. Hal mi sebenannya merupakan muslihat pemimpin Parti Rakyat Brunei untuk menyembunyi rancangan pemberontakan pada malam itu. Dengan cara mi, Parti Rakyat Brunei dapat mengelirukan kerajaan dan sekali gus mendapat sokongan ahli Parti Rakyat Brunei yang memang tidak menyokong pelancaran pemberontakan tersebut. Pada pukul dua pagi, sekumpulan pasukan berpakaian senagam telah mendekati bangunan kuasa elektrik Bandar Brunei dan menyebabkan lampu padam serta-merta.54 Kumpulan mi mula bergerak menuju ke padang besan berdepan dengan bangunan balai polis. Lebih kurang 300 onang daripada mereka yang berpakaian seragam hijau dengan bersenjatakan senapang patah mula menembak ke arah balai polis.55 Pihak polis yang berkawal di atas bangunan dengan meng-
SI Temu bual dengan

53
Yang Mulia Dato Marsal bin Maun. 52 The Borneo Bulletin, 22 Disember 1962. Temu bual dengan Yang Mulia Mohd. Alinordin. Ibid.
54 The Slrait,c Times, 16 Disember 1962.
55
195
gunakan tiga pucuk mesin-gan telah menembak ke udana untuk menghalang ke56 Walau maraan pemberontak yang sudah mula memanjat pagan balai polis. bagaimanapun, amaran itu tidak dihiraukan dan menyebabkan sebilangan kecil pemberontak tenbunuh akibat tembakan pihak polis.57 Penduduk di Bandar Brunei telah tenkejut mendengar pembenontakan yang telah meletus pada pukul dua pagi, 8 Disember 1962 bersamaan han Sabtu. TNKU yang memakai pakaian seragam berwarna hijau dan menggunakan senjata api telah mula bertindak untuk menawan pusat penting di negana Brunei tenmasuk Sabah dan Sarawak.55 Matlamat utama serangan TNKU adalah untuk menawan istana sultan dan rumah kediaman Menteni Besan. Dengan penawanan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien, TNKU akan memaksa baginda untuk membuat pengisytihanan kewujudan NKKU yang mendeka dengan baginda menjadi ketua negana yang benperlembagaan.59 Di daerah Brunei, pembenontak gagal untuk menawan balai polis, tenmasuk istana sultan dan Menteni Besar. Menunut Dato Mansal Maun, sebanyak 18 onang pemberontak telah menyenang kediaman beliau pada malam itu. Walau bagaimanapun, pemberontak itu dapat ditangkap oleh pasukan polis pada pukul empat pagi dengan diketuai oleh Inspekton Ahmad. Balai polis Sengkunong sahaja yang dapat ditawan di daerah Bnunei. Dua orang pegawai polis yang bertugas pada malam itu telah tenkorban kenana ditembak oleh pemberontak. Kedua-dua mangsa itu telah disenang hendap dan ditembak dan bawah numah. Pada keseluruhannya, pejabat polis di daenah Ternburong, Tutong dan Belait telah dapat ditawan oleh pembenontak kecuali Balai Polis Panaga di Senia. Balai polis mi dapat dipentahankan oleh anggota polis tempatan dan polis Persekutuan Tanah Melayu. Sasanan serangan TNKU mi meliputi daerah Sabah dan Sarawak, iaitu Limbang, Sundar, Lawas, Mini, Siputih, Sipitang, Weston dan Labuan.6Ini merupakan bukti yang menunjukkan bahawa pembenontakan bukan setakat melibatkan rakyat Brunei tetapi juga nakyat Sabah dan Sarawak. Di Bekenu, sebanyak 400 puak Kedayan yang dipimpin oleh orang Melayu Brunei telah menyertai pembenontakan mi.6 Walau bagairnanapun, tidak kesemua rakyat Brunei tenlibat dalam pembenontakan mi, tidak kesemua ahli Parti Rakyat Brunei yang menyokong dan melibatkan din dalam pembenontakan mi. Ada juga nakyat Bnunei yang tidak tahu langsung tentang pemberontakan mi sepenti di pedalaman daerah Tutong dan Belait. Penduduk di
56 57 58 59 Temu bual dengan saiah seorang anggota polis yang berkawal pada malam pemberontakan. (Namanya tidak mahu discbutkan). Salah seorang pemimpin utama TNKU, iaitu H.B. Hidup telah mali ditembak ketika memanjat pagar halai polis di Bandan Brunci pada malam pemberontakan. Ielita Brunei, 31 Disemben 1962. The Borneo Bulletin, 31 Disember 1962. Haji Zaini Haji Ahmad, op. cit., him. ISO. The Strait limes, 14 Disemben 1962.
60
6I
196
sekitar bandan Bnunei juga tenpenanjat apabila mendengan bunyi tembakan senapang pada waktu subuh 8 Disember 1962.62 Kebanyakan penyokong TNKU ialah penduduk di daerah Bnunei dan Temburong. Pada malam itu, Balai Polis Tembunong dapat ditawan. Pegawai daerahnya, Penginan Haji Besan bin Penginan Kula telah dibunuh dengan cana yang menyedihkan tenmasuk bebenapa orang danipada pasukan keselamatan yang bentugas dan orang awarn yang tidak mahu menyokong pembenontakan itu. Di kampung Labu Estate itu, kebanyakan penduduk tidak mahu melibatkan din dalam pernbenontakan. Ada antara penduduknya telah diancarn oleh golongan pembenontak. Meneka diancarn supaya menyenahkan senapang patah untuk 63 Pada malam pembenontakan, kedenganan keniuhdigunakan oleh pernbenontak. an bunyi penkumpulan TNKU yang disokong oleh puak Murut, Iban dan Melayu yang memang menyokong penjuangan meneka. Walau bagaimanapun, sebahagian besan penduduk Labu Estate yang menyokong pemimpin Bebas, iaitu Awang Metussin Aliakhban, tidak menghinaukan kejadian tersebut. Oleh itu, pada waktu pagi, 8 Disemben, penduduk kampung mi seperti biasa menghantan anak-anak meneka ke sekolah khususnya bagi munid-munid yang hendak menduduki pepeniksaan untuk memasuki alinan Inggeris ke bandan Bnunei dengan rnenggunakan motor sangkut. Setibanya nombongan mi di pekan Tembunong, meneka ditahan oleh pemberontak tetapi meneka dan munid sekolah yang hendak ke Bnunei tidak diapaapakan. Keadaan di Tembunong mi menyebabkan sepasukan polis telah dihantan dengan motor sangkut pada pagi itu. Belum pun pasukan mi sempat mendarat, meneka telah ditembak oleh pembenontak. Penistiwa mi menyebabkan seorang tenkonban dan banyak yang lain mendapat cedena. Oleh itu, pasukan mi tenpaksa benpatah balik ke Bnunei.64 Daenah Tembunong telah dapat ditawan semula oleh pasukan bantuan dan Singapuna (askan Gurkha) bebenapa han kemudian. Di bandar Bnunei, meskipun pada malam itu bunyi tembakan kedenganan di sekitannya, narnun pada pagi itu orang ramai bertugas seperti biasa menuju ke pejabat rnasing-masing. Penenbangan ke Mini juga benfungsi seperti biasa. Yang benbeza curna keadaan bandar Brunei agak lengang sedikit. Apabila menjelang pagi, keadaan Bandan Bnunei telah diselubungi oleh bunyi tembakan senapang tenutarnanya di padang besan berhadapan dengan balai polls. Sungai Kianggeh menjadi sibuk kenana menjadi tempat perhimpunan dan laluan pembenontak.65 Sepenti juga keadaan di Tembunong, guru-guru Sekolah Rendah Sungai Hanching telah menghantar munid-rnurid meneka yang akan menduduki pepeHaji Zainai Haji Ahmad, op. cit., him. 150.
Temu bual dengan Awang Haji Aliakhbar, Ketua Calon Bebas Kawasan Labu Estate.
62
63
64
65
Temu bual dengan Yang Mulia Dato Haji Marsal bin Maun. The Borneo Bulletin, 22 Diseniber 1962.
197
niksaan untuk memasuki sekolah Inggenis telah tiba di Sekolah Perempuan Raja Isteri Fatimah. Tetapi keadaan di situ lengang dan setelah meneka mengetahui pembenontakan yang benlaku pada malam itu, meneka pun berpatah balik ke Kampung Sungai Hanching. Sebenarnya, kebanyakan penduduk Kampung Ayen tidak mengetahui kejadian pembenontakan pada malam itu. Pada pagi itu, Sekumpulan orang sedang melihat mayat dua onang pemberontak di jalan naya. 66 Banyak Hospital dipenuhi oleh onang yang mendapatkan nawatan kerana luka. mayat pembenontak yang benpakaian senagam TNKU bengelimpangan di sekitan Bandan Bnunei. Apabila pihak polis membuat rondaan dan menyenang golongan pembenontak, meneka pun benundun ke Kampung Kianggeh, yang berpenduduk lebih kunang 2000 onang. Golongan pemberontak hendak melakukan serangan dengan benjalan kaki dan Jalan Residensi menuju ke Jalan Sultan tanpa memikinkan bahawa pihak polis yang hendak dihadapi itu lebih kuat danipada meneka. Sebelum itu, mereka juga sempat menangkap Clank, iaitu Pegawai Pejabat Ston. Clark dijadikan tebusan dan benjalan di hadapan banisan dengan kedua-dua tangannya diikat. Apabila pasukan itu sampai di Jalan Sultan (yang benhadapan dengan Hong Kong Bank sekanang i), maka Outram, Pesuruhjaya Polis Brunei yang sedia menunggu kedatangan meneka itu telah menyenang hendap pasukan itu dan memenintahkan supaya meneka meletakkan senjata. Setelah meneka mengetahui dikepung, meneka pun menyenah din. Meneka dianah masuk ke dalam gelanggang tenis. Menurut setengah-setengah cenita, antana pana pemberontak yang ditawan mi adalah onang Kampung Ayen yang tidak tahu apa-apa. Onang Kampung Ayen mi termasuk dalam pasukan mi kenana ingin mengetahui kejadian yang sebenannya tetapi sebaliknya meneka dianggap sebagai golongan pembenontak. Pembenontak yang dikurung di gelanggang tenis di bandan Brunei itu benjumlah lebih kunang 100 onang, pemberontak yang lain lani bensembunyi ke dalam hutan. Ada juga pembenontak yang balik ke numah masing-masing setelah mengetahui perjuangan meneka tidak benjaya. Sultan Haji Oman Ali Saifuddien telah membuat perhubungan dengan Pesunuhjaya Agung British di Asia Tenggara, Lord Selkirk di Singapura, meminta menghantan bantuan ketentenaan ke Bnunei untuk menumpaskan pembenontak. Permintaan sultan mi adalah menunut syarat Penjanjian Perlembagaan 1959 tentang keselamatan dan ketentenaman dalam negana Brunei.67 Dalam masa yang sama Duli Yang Maha Mulia Yang di-Pertuan Agong Pensekutuan Tanah Melayu telah mengutuskan kawat kepada baginda dan benjanji akan membantu Bnunei menghapuskan pemberontakan. Antana lain kawat tensebut menjelaskan bahawa, kenajaan dan nakyat Tanah Melayu bersedia menyokong dan mem-
66 Ibid.
67 PelitaBrunei,
31 Disember 1962.
198
65 Pada han pertama pembenontakan, Setiabantu kenajaan dan rakyat Bnunei. usaha Kerajaan Bnunei, Raja Azam telah menghantan kawat kepada Tunku Abdul Rahman. Dalam kawatnya, beliau mengatakan bahawa pegawai Persekutuan Tanah Melayu tidak akan balik ke Pensekutuan Tanah Melayu kenana keadaan di Brunei adalah selamat dengan adanya bantuan danipada tentena British dan Singapuna.69 Untuk mewujudkan keamanan di Brunei, pada 8 Disemben 1962, Menteni Besan Dato Marsal bin Maun telah mengisytihankan penintah berkunung dan penghanaman Panti Rakyat Brunei.7 Sultan Bnunei telah bentitah melalui radio Bnunei untuk mengumumkan bahawa pemberontakan yang dilancarkan oleh TNKU adalah semata-mata mahu mengguling dan menampas kenajaan Bnunei. Oleh itu, baginda menyeru agan pemberontak yang tenlibat menyenah din kepada pihak berkuasa. Baginda berjanji akan membeni pengampunan dan kehidupan banu kepada meneka.7 Pada masa pemberontakan dilancankan, A.M. Azahani benada di Manila bensama-sama dengan onang kanannya, Zaini Haji Ahmad. Menunut A.M. Azahani, tujuan utarna beliau benangkat ke Filipina pada 7 Disember 1962 adalah untuk ke Pentubuhan Bangsa-Bangsa Bensatu bagi membentangkan kewujudan Negara Kesatuan Kalimantan Utara dan mendapatkan pengiktinafan tenhadap dasar kerajaan banu, iaitu: (a) Kerajaan NKKU menenima sultan Bnunei sebagai ketua negana yang benpengalaman. (b) NKKU menjadi anggota Komanwel. (c) NKKU akan merapatkan hubungan dengan Filipina dan menenima Persekutuan Malaysia yang dicadangkan oleh Presiden Filipina. (d) NKKU ditubuhkan untuk rakyat Sabah, Sarawak dan Bnunei.72 Walau bagaimanapun, A.M. Azahari gagal mendapatkan visa daripada kerajaan Filipina untuk menenuskan penjalanannya ke New York. Hal mi berlaku kenana kenajaan British memansuhkan dokumen perjalanan A.M. Azahani dan Zaini Haji Ahmad.73 Kegagalan A.M. Azahani menenuskan perjalanannya menyebabkan setengah-setengah pihak benpendapat bahawa A.M. Azahani ke Ma-
68
69
70
Siaran Akhbar, Jabatan Penerangan Persekutuan Tanah Meiayu, PEN. 12/62/94 (PM). Siaran Akhbar, Jabatan Penerangan Persekutuan Tanah Melayu, PEN. 12/62/94 (PM). Pelita Brunei, 31 Disember 1962. Perintah juga teIah dikeiuarkan untuk menangkap AM. Azahari dan perintah berkurung bagi seiuruh negara (sila lihat Muhammad Abu Bakar, him.
133).
71 72
73
Titah 195967KeBawahDYMM..., op. cit., The Borneo Bulletin, 29 Disember 1962. The Strait Times, 13 Disember 1962.
him. 156.
199
KEMERDEKAAN
nila adalah sekadar rnahu menghilangkan din dan daenah Pensekutuan Tanah Melayu dan Borneo Utara untuk menyusun urusan diayahnya bagi gerakan pen74 Sikap pemimpin Parti Rakyat Bnunei mi dianggap derhakaan di luan negana. sebagai tidak bertanggungjawab dan pengecut. Hal mi jelas sebagaimana dikatakan oleh Pengmran Yusof bin Penginan Haji Abd. Rahim, AM. Azahani bersukaria dengan wang tuan-tuan yang telah dibawa mereka lan, mereka bersenang-senang melihat televisyen dan bersukania dengan bermacam kesukaan yang terdapat di negeni itu. Ini semua wang tuan-tuan yang teiah digunakan untuk kesenangan mereka sendini.75 Apa pun tindakan yang telah dilempankan oleh pemimpin Brunei kepada AM. Azahani, serentak dengan kejadian pembenontakan di Brunei pada 8 Disember 1962, beliau telah rnengisytiharkan kewujudan NKKU di Manila. Beliau memasyhurkan dinmnya sebagai Perdana Menteni, Menteni Luan Negeni dan Menten Pentahanan.76 Walaupun AM. Azahari tidak mendapat sebanang tentangan untuk menjalankan aktiviti politiknya di Manila, tidak benmakna bahawa kerajaan Filipina telah rnernberi pengiktirafan dan sokongan kuat kepada kenajaan NKKU yang banu ditubuhkan. Sikap dan pendirian Filipina tenhadap NKKU pada peningkat awal kurang jelas. Menurut A.M. Azahani bahawa, Timbalan Presiden Pelaez dan pegawai tertinggi Filipina telah mengatakan kefahaman meneka tentang pengerakan di Brunei untuk mendinikan kerajaan sendini dengan kewujudan kemendekaan NKKU.77 Tetapi mi tidak menjamin bahawa Pnesiden Macapagal dan kenajaan Filipina memberi pengiktinafan dan sokongan kepada A.M. Azahani. Sikap kenjasama yang dibenikan kepada A.M. Azahani oleh Presiden Filipina hanyalah sekadan kepentingan polmtik dalarn negeni. Pada umumnya pemberontakan Azahari telah mendapat simpati danipada nakyat Filipina. Demi kepentingan kedudukannya, Pnesiden Macapagal cuba rnenunjukkan sokongannya terhadap penjuangan A.M. Azahari. mi juga berkaitan dengan tuntutan Filipina terhadap Sabah. Tuntutan terhadap Sabah mi telah dipentanggungjawab kepada Nicasio Osmena yang menjadi wakil sultan Sulu78 melalui Syanikat Kinam Corporation.79 Sokongan yang dibenikan oleh Nicasio Osmena kepada A.M. Azahari hanya sebagai muslihatnya untuk kepentingan dininya sendin, iaitu dan segi ekonorni dan politik. Osmena benpendapat bahawa dengan membantu penjuangan Azahani, beliau akan dapat menenima balik bayanan oleh
74 75 76 77 78 79 Ahmady Hassan, Ke mana Azahari, him. 21.
Pelita Brunei,
3 i Disember 1962. 12 Disember 1962.
Muhammad Abu Bakar, op. cit., hIm. 132.

The Strait Times, Ibid., him. 36.
Ahmady Hassan, Ke mana Azahari, him. 27.
200
PEMBERONTAKAN BRUNE1 1962
pihak yang berkenaan (British, Brunei atau Malaysia) bagi menarnatkan penderhakaan yang dilancarkan. Dengan kacau-bilau mi juga tuntutannya terhadap Sabah akan tercapai. Walau bagaiinanapun, apa yang dicita-citakannya gagal dicapai kerana British tidak mahu bekerjasama dan berunding tentang tuntutan Filipina terhadap Sabah. Pihak British juga tidak rnahu bertolak ansur bagi rnembayar harga 8Kegagalmenamatkan tindakan penderhaka di Brunei sebanyak 26 juta pound. an mi rnenyebabkan Osmena mula mencari jalan untuk menyingkir AM. Azahan yang dianggapnya sebagai pengemis, pembohong yang tiada tandingnya dan manusia yang tidak berakhlak, kerja Azahari setiap malam adalah mengejar wanita sahaja. Dengan perkataan lain, apabila pemberontakan khususnya di Brunei dan umumnya di Borneo ditumpaskan, tentera British yang terdiri daripada tentera udara, tentera darat dan tentera laut mencurah-curah datang ke Bnunei; TNKU gagal mempertahankan din mereka. Walau bagaimanapun, AM. Azahari menafikan kekalahan mi dengan mengatakan bahawa pengunduran TNKU sebagai taktik atau muslihat perang mengundurkan din menurut rancangan A.M. Azahari rnasih mempertahankan dakwaannya bahawa TNKU masih menguasai daerah-daerah yang penting. Ini hanya sekadar untuk membeni semangat dan keyakinan kepada pejuang TNKU untuk tenus beijuang. Sebenarnya tentera TNKU dapat dikalahkan kerana lebih kunang 2000 pemberontak telah ditangkap yang terdiri daripada Melayu, Brunei, Kedayan dan Dayak; dan lebih 100 orang terbunuh atau mendapat luka parah pada masa pemberontakan.82 Pada han keempat, tentera British benjaya menawan semula Pekan Senia, iaitu pusat pentmng yang ditawan oleh TNKU. Tentera British telah menawan lebih kurang 400 orang tebusan. Penawanan semula Seria menandakan berakhinnya perjuangan TNKU di Brunei. TNKU telah menggunakan Senia sebagai tebusan untuk mengancarn kerajaan British dan kerajaan Brunei supaya menerima syarat mereka. Jika pihak kerajaan tidak mengiktiraf kerajaan NKKU, AM. Azahari akan meletupkan loji minyak Shell dan mernbunuh lebih kurang 400 onang tawanan bangsa Eropah.83 Hal mi jelas sebagaimana dikatakan A.M. Azahani bahawa mereka merancang meletupkan Iapangan minyak dan tidak akan memulangkannya kepada British.84 Walau bagaimanapun, nancangan mi gagal kerana Menteri Besan Dato Mansal bin Maun enggan berunding dengan pembenontak. AM. Azahari mengumumkan bahawa kerajaan NKKU dalam buangan akan
80 81 82
83 84
Ibid., him. 34. Ibid., him. 16. The Borneo Bulletin, 8 Disember 1962. The Strait Times, 12 Disember 1962. The Strait Times,
2 Disember 1962. 201
benpusat di Gunung Kinabalu, Sabah bagi memudahkan pembenontak menenus85 Jelaslah bahawa apa yang dilaungkan oleh A.M. Azakan penjuangan meneka. han hanyalah diayah belaka. Tidak ada sukanelawan yang sampai ke Borneo yang dianggankan 21 000 dan tiada senjata yang dibeli oleh A.M. Azahani dan Manila. Kekalahan teruk yang dialami oleh A.M. Azahani telah menyebabkan beliau meminta Pentubuhan Bangsa-Bangsa Bensatu untuk campun tangan bagi menghentikan pertumpahan darah. Walau bagaimanapun, penmohonan beliau mi tidak mendapat sebarang Iayanan danipada Setiausaha Agung PBB, U Thant. Panti Rakyat Bnunei juga tidak dapat menenuskan misinya ke PBB kenana kerajaan Filipina tidak mengeluankan visa penjalanan kepada Azahani dan Zaini dengan alasan dokumen penjalanan mereka telah dibatalkan oleh kenajaan British. Kegagalan mi menyebabkan timbulnya penselisihan antara Zaini dengan Azahan. Akhinnya Zaini menyerah din kepada pihak benkuasa British di Hong Kong. Dengan penkataan lain, di Manila, kenajaan NKKU tidak mendapat sokongan dan pengiktinafan danipada Presiden Macapagal. Pendinian Filipina mi dinyatakan oleh Timbalan Pnesidennya, Pelaez dengan mengatakan bahawa pemimpin politik Bnunei di Manila tidak mempunyai sebanang hubungan rasmi dengan kenajaan Filipina. Malahan Setiausaha Luan Filipina mengumumkan bahawa tidak mungkin kerajaan NKKU itu akan diakui oleh Filipina kenana soal pengakuan sebuah negana banu biasanya memenlukan syarat-syarat hukum dan undang-undang yang benbelit-belit.86 Oleh itu, Presiden Macapagal telah rnengingatkan ahli Kongres Filipina supaya jangan membuat kenyataan tentang pemberontakan Brunei kenana takut jika kenyataan mereka disalahertikan sebagai dasan kerajaan Filipina.87 Lagipun Filipina tidak mahu menggunakan soal Bnunei itu untuk mendesak tuntutannya terhadap Sabah.88 Tuntutan mi telah diambil alih oleh kenajaan Filipina setelah Osmena mati pada awal tahun 1963. Keengganan Filipina melibatkan din dalam pembenontakan di Bnunei adalah untuk menjaga hubungan baiknya dengan Amenika Syanikat, British dan khususnya Malaysia yang menjadi salah sebuah negara anggota Association of South of Asian (ASA) yang ditubuhkan pada 30 Julai 1961.89 Oleh itu, untuk mengekalkan kemantapan kewujudan ASA sebagai sebuah pertubuhan kenjasama serantau, Filipina telah cuba untuk mengelakkan isu tuntutannya terhadap Sabah9dan isu pembenontakan di Bnunei. Tunku Abdul Rahman sendini tidak mahu pertubuhan ASA yang banu benumun setahun itu akan
Sunday Mail, 16 Disemben 1962. Berita Harian, 15 Disember 1962. 87 Ibid. 88 Ibid. 89 Nor Azizan idris 1990. Peranan dan Pengaruh Negara: Tahun-Tahun Awaian (19571962), Jebat. Bil. 18, Universiti Kebangsaan Malaysia, him. 46. 90 Ibid.,him.46.
85 86
202
9 Filipina menyedani hancur atau retak dengan tuntutan Filipina terhadap Sabah. bahawa Malaysia mempunyai hubungan yang napat dengan sultan Bnunei dan British. Oleh itu, jika Filipina menyokong NKKU bermakna Filipmna mempunyai pendinman yang bententangan dengan Malaysia, British dan Amerika Syanikat. Pensekutuan Tanah Melayu menganggap bahawa kewujudan NKKU adalah sebagai suatu penentangan terhadap nancangan Malaysia. Tunku Abdul Rahman sendini telah menganggap bahawa pemberontakan Azahani di Bnunei sebagai satu usaha untuk menggulingkan pemerintahan sultan Brunei dan menentang kerajaan Persekutuan Tanah Melayu. Oleh itu, Tunku Abdul Rahman mempunyai pendinian yang sama dengan pihak British, iaitu menghantar pasukan polis hutan yang tendini danipada 150 orang dengan alasan untuk mengekalkan keamanan dan ketenteraman.92 Dengan perkataan lain, tindakan Tunku Abdul Rahman menghantar pasukan keselamatan bukan untuk menentang dan menghapuskan TNKU sebagaimana yang dituduh oleh A.M. Azahani. Tindakan mi hanya sekadan untuk menjaga keselamatan pegawai Pensekutuan Tanah Melayu yang bertugas di Bnunei yang tidak mahu balik ke Pensekutuan Tanah Melayu.93 Malah menurut Tunku Abdul Rahman, beliau berbangga dengan ketaatan yang telah diberi oleh pasukan polis Persekutuan Tanah Melayu yang telah berjaya mempertahankan Balai Polis Penaga selama tiga han sebelum pemberontakan dapat ditumpaskan. Walau bagaimanapun, sikap kerajaan Persekutuan Tanah Melayu ml mendapat tentangan dan kecaman bukan sahaja danipada parti politik dalam negeni bahkan panti politik dan luan negana. A.M. Azahani sendini menuduh Tunku Abdul Rahman campur tangan dalam hal-ehwal politik negara lain, sebagaimana katanya, Tindakan Tunku Abdul Rahman menghantar pasukan keselamatannya ke Brunei untuk membantu British menghapuskan pemberontakan adaiah sesuatu yang tidak dapat dimaafkan dan bertentangan dengan undang-undang tanpa dipanggil untuk campur tangan.94 Dasar penghantaran bantuan ke Brunei telah menenima kecaman daripada panti-parti pembangkang di Persekutuan Tanah Melayu sepenti Front Socialist Malaya dan Pan-Malayan Islamic Panty (PMIP). Panti-panti mi khususnya memang rnempunyai hubungan yang rapat dengan Parti Rakyat Bnunei (khususnya dengan pernimpin seperti Ahmad Boestaman dan Dr. Bunhanuddin). Meneka telah dijemput oleh Parti Rakyat Brunei dalam kongnes pertama pada tahun
Berita Harian, 25 Disember 1962. 92 The Strait.s Times, Ii Disember 1962. 93 Ibid., 12 Disemben 1962. 91 94 Ibid.
203
1957. Panti pembangkang menganggap bahawa pembenontakan yang dilancankan di Brunei menupakan penjuangan yang mahu menentang penjajahan dan impenialisme. Oleh itu, Persekutuan Tanah Melayu tidak sepatutnya menentang 95 kebebasan dan kemendekaan dan British. PMIP juga benanggapan bahawa pemberontakan di Bnunei bukan mahu menentang Sultan Haji Oman Ali Saifuddien tetapi penjajahan British. Dengan perkataan lain, meskipun Filipina dan Pensekutuan Tanah Melayu tidak menyokong dan mengiktinaf kewujudan NKKU tetapi A.M. Azahani mendapat sokongan danipada parti-panti politik yang berhaluan kin di Pensekutuan Tanah Melayu termasuk Barisan Sosialis di Singapna yang dipenganuhi oleh komunis. Setelah A.M. Azahani tidak mendapat sokongan danipada kenajaan Filipina untuk meneruskan misinya ke PBB benikutan dengan kenetakan hubungan beliau dengan Osmena, akhinnya A.M. Azahani benhijnah ke Indonesia bagi menenuskan diayah penjuangannya yang sudah dapat ditumpaskan di selunuh kepulauan Borneo. Indonesia sebenannya telah menyokong penjuangan TNKU. Sebelum sokongan Indonesia mi diisytihankan secana rasmi oleb Presiden Sukarno, Parti Rakyat Bnunei memang telah mempunyai hubungan awal dengan pemimpin politik Indonesia tenutama dan PKI. Ada antara pemimpin tentena Indonesia yang telah melatih tentena Panti Rakyat Bnunei mi sebelum meletusnya pembenontakan. Campur tangan kerajaan Indonesia dalam pengolakan politik di Bnunei menyebabkan hubungan antana kedua-dua negana yang memang tidak mempunyai sebarang hubungan politik mula tegang. Kekenuhan mi adalah akibat penubahan dasan luar Indonesia. Mulai tahun 1962, Indonesia tertarik untuk tenlibat langsung dalam penkembangan politik dan ketentenaan di Asia Tenggana lanjutan kejayaannya di Irian Banat. Pucuk pimpinan Sukarno telah mula menonjolkan din sebagai pejuang nakyat Indonesia yang antikolonialisme dan kapit~lisme.Oleh itu, Indonesia beniknar akan tenus menyokong dan membantu penjuangan nakyat di Alam Melayu untuk menghalau kuasa-kuasa Banat yang ingin meneruskan pentapakan meneka khususnya di negeni-negeni Kalirnantan Utana. Adalah jelas bahawa alasan Indonesia melibatkan din dalam pergolakan politik Bnunei ialah untuk menggagalkan nancangan Pensekutuan Malaysia yang dianggapnya sebagai dasan neokolonialisme British. Pada umumnya, Panti Rakyat Brunei juga telah melaung-laungkan penentangan meneka tenhadap kemasukan Bnunei dalam nancangan tensebut. Memandangkan wujudnya persamaan matlamat penjuangan i, A.M. Azahani telah mendapat simpati Indonesia untuk membeni bantuan material dan moral bagi mencapai tujuan pembenontakan 1962.
95 Ibid., ii
Disember 1962.
204
Presiden Sukarno telah mengatakan hasrat para penyokongnya tenhadap 96 Beliau benpendapat perjuangan nakyat Bnunei yang menuntut kemendekaan. bahawa jika nakyat Indonesia tidak menyokong cita-cita nakyat Bnunei yang menentang impenialisme dan kolonialisme, maka nakyat Indonesia adalah pengkhianat terhadap bangsanya sendiri.97 Di Indonesia, A.M. Azahani bukan sahaja mendapat sokongan kenajaan Sukanno yang mengiktinaf kewujudkan NKKU, malah beliau juga mendapat sokongan media massa dan nakyat jelata. Bagi menyebankan diayah politiknya, A.M. Azahari telah dibenan memancarkan sianan radio hanam yang bengelan Suara NKKU dan Suana Melayu Mendeka.98 Disebabkan kepencayaannya tenhadap sokongan Indonesia pada 3 Januari 1963, A.M. Azahani telah melantik wakil tetap kenajaan NKKU di Jakarta, iaitu Ahmad Fadillah sebagai Ketua Panitia Pembela Revolusi Kalimantan Utara. Indonesia secana terus tenang menyatakan sokongannya tenhadap penjuangan yang dipimpin oleh A.M. Azahani dengan mengiktinaf kenajaan NKKU yang diisytiharkan pada 8 Disemben 1962 dengan A.M. Azahani menjadi Perdana Menten. Sokongan Indonesia mi jelas sebagaimana dikatakan oleh Dr. A. H. Nasution (Menteni Pentahanan dan Keselamatan, dan Ketua Angkatan Tentera Indonesia), Masih di Banjarmasin, saya setuju idea Kolonel Hassan Basni untuk terus benhubung dengan teman-teman di Kalimantan Utara, yang mengobarkan revolusi 8 Disember 1962 yang disusul dengan pengisytiharan NKKU Iengkap dengan UUD serta manifesto politiknya.99 Presiden Sukarno sendini mengaku bahawa pendirian Indonesia adalah tegas, iaitu menyokong penjuangan rakyat mahukan kebebasan bukan sahaja nakyat Kalimantan Utana tetapi juga di Angola dan Algeria.00 Oleh itu, Indonesia benanggapan bahawa pembenontakan Parti Rakyat Bnunei sebagai penjuangan menentang neokolonialisme dan impenialisme.Walaupun Indonesia mengakui secana tenbuka tentang sokongannya terhadap Panti Rakyat Bnunei hanya selepas pemberontakan 1962, tetapi hubungan dan kenjasama antana meneka telah wujud sebelumnya. mi disebabkan adanya hubungan penibadi antana A.M. Azahari dengan para pemimpin Indonesia khususnya Jeneral A.H. Nasution. Jeneral A.H. Nasution mengatakan bahawa, Kebetulan Azahani, pemimpin Parti Rakyat Brunei saya kenal secara penibadi.
96 The Borneo Bulfrtin, 22 Disember 1962. 97 Ibid. 98 Ahmady Hassan, Ke mona Azahari, op. cit, 99 A.H.Nasution, op. cit., him. 16. 100 Berita Harian, 29 Disember i962. 101 The Strait Times, 15 Disember 1962.
him. 23.
205
Pada masa revolusi beliau pernah ikut dalam barisan bersenjata kita melawan Belanda dan sebelum pembenontakan mi beliau pemah datang pada saya di 2 Jakarta. Latihan awal sebelum pembenontakan Disember 1962 telah dibenikan kepada ahli TNKU di markas tentena Indonesia di Kalimantan Selatan dan Kalimantan Barat. Di sini, ahli TNKU telah benhubung rapat dengan pasukan Indonesia tenutama daripada golongan sukanela yang dipenintah oleh Kolonel Hassan Basni. Meskipun campur tangan dan penglibatan Indonesia begitu ketara dalam pengenakan politik Bnunei, mi tidak benmakna bahawa Indonesia bencitacita un~uk menjadikan wilayah Borneo sebagai sebahagian danipada wilayah penganuhnya. Oleb itu, Indonesia cepat menafikan hasratnya hendak mengambil wilayah Borneo Utara sebagai sebahagian danipada wilayahnya. Walau bagaimanapun, Indonesia menyokong pana penjuang TNKU di perbatasan Kalimantan Selatan dan Kalimantan Banat. Menunut seonang pemimpin TNKU, senamai lebih kurang 21000 tentera Indonesia bersiap sedia di sempadan untuk menyenang wilayah Borneo Utana jika A.M. Azahani menandatangani penjanjian dengan tentera Indonesia.3Tetapi A.M. Azahani tidak bersetuju kenana memikirkan masa depan politik dan nakyat negara Bnunei. Pada masa itu juga tentena British, Australia dan askan Gunkha telah berkawal di sepanjang sempadan antara wilayah-wilayah Borneo dengan Kalimantan Timur dan Kalimantan Banat hingga sukar dimasuki. Pensoalannya ialah kenapakah Indonesia sanggup benjuang bensama-sama dengan TNKU sehingga Jawatankuasa Penpaduan Indonesia rnencadangkan supaya kenajaan Indonesia mengiktiraf kerajaan A.M. Azahani yang diisytiharkan pada 8 Disemben ~ Jawapannya adalah kerana untuk menghalang kewujudan Malaysia.5Sukarno sebenannya tenlalu bencita-cita tinggi. Beliau ingin membebaskan wilayah Borneo Utana danipada penjajahan British setelah berjaya membebaskan Inian Banat dan Belanda.6 Secara tidak langsung penglibatan Indonesia mi membolehkan PKI mengembangkan sayap dan pengaruhnya di wilayah Borneo Utana.7 Dasar Indonesia mi telah memburukkan hubungan antana Brunei dengan Indonesia walaupun selama mi tidak terjalin hubungan persahabatan antara mereka khususnya Sultan Haji Oman Au Saifuddien dengan Presiden Sukanno.
102 A.H. Nasution, op. cit., him. 23. 103 Temu bual dengan saiah seorang pemimpin TNKU yang bertugas di sempadan Borneo dan Kahmantan Timur. 104 The Borneo Bulletin, 22 Disember 1962. 105 lbid. 29 Disember 1962. 106 ibid. 107 Ibid.
Utara
206
Ketegangan mi menyebabkan bilangan pasukan keselamatan British di sempadan antana Kalimantan Utana dengan wilayah-wilayah Indonesia ditambah. Pernah dikatakan bahawa pasukan British, Australia dan New Zealand telah memasuki wilayah Republik Indonesia sebanyak dua kali. Pada 28 Januani 1962, pasukan Gunkha berhampinan desa Air Basan Kalimantan Barat, masuk sejauh 8 satu kilometer ke dalam wilayah Indonesia. Penglibatan British dalam hal ehwal pentahanan Bnunei adalah bendasarkan penjanjian tahun 1959. Pihak British khuatin tentang adanya pengaruh komunisme dalam kenajaan Indonesia yang secara tidak langsung mempenganuhi penjuangan TNKU. Ini merupakan satu fakton yang menyebabkan British menguatkan pengaruhnya di Borneo Utana. Meskipun Sukanno menafikan keinginan hendak mengambil Borneo Utana sebagai wilayah penganuhnya tetapi ada pendapat yang mengatakan bahawa campur tangan Indonesia untuk membantu perjuangan TNKU adalah suatu usaha meneka untuk menakluki wilayah-wilayah Borneo Utana sebagai sebahagian daripada wilayah Indonesia. Kebenaran kenyataan mi belum dapat dipastikan kenana pihak Indonesia menafikan tuduhan mi dengan mengatakan bahawa Indonesia tidak benmaksud ingin menakluki Kalimantan Utana.9 Tujuan Indonesia adalah untuk menghapuskan kolonialisme khususnya tentang cadangan Persekutuan Malaysia yang dianggap oleh Indonesia sebagai idea kerajaan British. Ini benmakna bahawa penyeretan Bnunei ke dalam arena politik antarabangsa benpunca daripada kemunculan isu Malaysia yang ditentang oleh Parti Rakyat Bnunei dan kerajaan Indonesia. British sebagai pelindung Brunei yang bertanggungjawab tenhadap dasan luan dan keselamatan negana Brunei telah berganding bahu dengan kenajaan Malaysia untuk menentang ancaman Indonesia yang telah menyokong penjuangan A.M. Azahani bagi menubuhkan NKKU dan melenyapkan pemenintahan tradisi yang dipimpin oleh Sultan Haji Oman Ali Saifuddien yang dianggap sebagai diktator British. Ketegangan hubungan antana Bnunei dengan Indonesia berpunca danipada sokongannya terhadap TNKU dan kemunculan nancangan Malaysia. Meskipun konfrontasi mi tamat pada tahun 1966, namun kesangsian Bnunei tenhadap Indonesia berterusan kenana ahli Parti Rakyat Brunei khususnya TNKU telah diberi perlindungan di Indonesia. Walau bagaimanapun, ia tidak melibatkan hubungan antana kenajaan British dengan Indonesia. Oleh itu, hubungan antara Bnunei dengan Indonesia tidak dipulih sehinggalah kedua-dua pemimpin negara turun daripada takhta dan kenajaan, iaitu setelah Brunei merdeka pada tahun 1984 dan menyertai ASEAN. Pemberontakan tahun 1962 menyebabkan terbantutnya pembaharuan ekonomi dan sosial. Peristiwa mi hanya banyak mengorbankan nyawa dan memus-
108 A.H. Nasution, op. cit., him. 23. 109 Muhammad Abu Bakar, op. cit.,
him. 138. 207
nahkan hanta benda. Walau bagaimanapun, pemberontakan mi tidak membeni sebanang kesan terhadap sikap dan pendinian baginda untuk mengadakan pembaharuan dalam sistem politik di Bnunei. Ini disebabkan bagmnda yakin bahawa Bnunei belum lagi dapat berdini sendini sama ada dan segi keselamatan ataupun pentadbinan negana. Baginda juga percaya bahawa pemberontakan tidak akan berlaku lagi di Brunei. Bagmnda sedan bahawa nakyat Brunei masih taat terhadap pemenintahan bagmnda. Ini jelas berdasarkan penutusan surat-surat ikran taat setia yang diterima danipada rakyat Brunei sendini. Selepas pemberontakan, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien tetap mempunyai pendinian yang sama, iaitu tidak mengundang parti politik dalam perundingan tentang dasar dan bentuk pemenintahan di Bnunei. Baginda masih tidak mahu bekerjasama dan berganding bahu dengan pentubuhan politik di Brunei. Panti Penikatan Brunei misalnya telah mendesak kenajaan Brunei supaya mengadakan pilihan naya.Baginda hanya mengatakan bahawa pilihan naya terpaksa ditangguhkan kenana langkah mi paling baik untuk masa depan Bnunei. Bilangan ahli yang dipilih oleh rakyat dalam Majlis Mesyuanat Negeni selepas penistiwa pemberontakan sehinggalah baginda turun takhta pada tahun 1967 dikurangkan. 2 Sebenannya, kebanyakan parti politik yang ditubuhkan selepas kejadian pembenontakan ingin bekenjasama dengan kenajaan Brunei, misalnya Banisan Kemendekaan Rakyat Bnunei yang dipimpin oleh Awang Hapiz Laksamana. Panti mi menuntut kenajaan Bnunei membeni kemendekaan kepada Brunei Seperti yang tenkandung dalam Kentas Putih Tahun 1965.~Barisan Kemendekaan Rakyat Bnunei mengatakan bahawa Bnunei pada masa kini masih lagi dijajah kenana pihak British telah campun tangan dalam hal ehwal pentadbiran negana Bnunei. Misalnya, Pesuruhjaya Tinggi British masih menjadi ahli dalam Majlis Mesyuarat Menteri dan nasihat-nasihatnya mesti diterima oleh kerajaan seperti yang tercatat dalam penlembagaan tahun l959.~Banisan Kemerdekaan Rakyat Bnunei menganggap bahawa kehadinan British menupakan batu penghalang terhadap kemajuan dan pembangunan negara Brunei. Ini disebabkan sikap dan dasan British yang tidak membeni peluang kepada anak-anak tempatan 5 Rasa tidak puas untuk mempelajari teknik atau cara-cara mentadbir negara. hati parti mi terhadap dasan pemenintahan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien jelas bendasankan satu memorandum yang telah dihantan oleh Panti Rakyat Brunei kepada Pesunuhjaya Tinggi British untuk menuntut kemerdekaan Brunei. Walau
lID lii 112 113 114 115
The Malay Mail, 8 November 1967. Muhammad Abu Bakar, op. cit., him. Berita Harian, 26 Juiai 1965. Ibid., 15 Mci 1967. Ibid., 26 Juiai 1967. The Borneo Bulletin, 27 Jun 1964.
138.
208
bagaimanapun, jawapan yang ditenima arnat mendukacitakan kerana pihak kerajaan Bnunei hanya berjanji akan melaksanakan dasar yang terkandung dalam kertas putih itu secara setapak demi setapak, untuk menuju ke arah berke6 rajaan sendin. Langkah mi diambil kerana Brunei masih belum dapat berdini di bawah kakinya sendiri. Di samping itu, bagindajuga tidak mahu penistiwa yang berlaku di Congo akan wujud di Brunei.7 Selepas pemberontakan pada tahun 1962 hingga Sultan Haji Omar Ali Saifuddien turun takhta pada tahun 1967, kerajaan Brunei tidak mengambil sebarang usaha yang positif untuk mewujudkan pemerintahan yang bercorak demokrasi sebagaimana yang dilaung-laungkan oleh parti politik. Baginda lebih yakin terhadap kemampuan baginda sendiri untuk menentukan corak pernerintahan dan pentadbiran negara mm. Baginda mendapat bantuan British yang sentiasa menjaga keselamatan dan keamanan negana Brunei. ~ Sebagaimana yang telah dinyatakan, pemberontakan tidak banyak mengubah pendirian baginda terhadap bentuk atau corak pemerintahan di Brunei. Baginda lebih bergantung pada pihak British khususnya dalam soal keselamatan dan hubungan loan negara. Di samping itu, timbul pula rasa sangsi baginda tenhadap negara-negarajiran yang telah melibatkan din dalam pemberontakan pada tahun 1962, termasuk Persekutuan Tanah Melayu. Ketegangan hubungan antara Persekutuan Tanah Melayu dengan Brunei bermula apabila baginda mengumumkan keputusannya tidak memasukkan Brunei ke dalam Malaysia pada pentengahan tahun 1963. Oleh itu, kerajaan Persekutuan Tanah Melayu menanik balik pegawai yang dipinjamkan ke ~ Keengganan baginda memasukkan Bnunei ke dalam Malaysia menyebabkan baginda dituduh sebagai antiMalaysia.23 Menurut laporan akhbar Antara Indonesia, baginda menyokong perjuangan kemerdekaan Kalimantan Utara dan membuat persetujuan dengan Presiden Sukarno tentang nancangan Maphilindo.2 Walau bagaimanapun, baginda telah menafikan laponan tersebut dengan mengatakan bahawa baginda tidak mempunyai sebarang perhubungan dengan Presiden Sukarno. Sebaliknya, baginda menerangkan bahawa walaupun Brunei tidak menyertai Malaysia, kerajaan Brunei tetap mengiktiraf kewujudan Malaysia. Di samping disemarakkan oleh Indonesia, hubungan antara Brunei dengan Malaysia juga bertambah tegang apabila Sultan Haji Omar Ali Saifuddien dengan rasminya mengemukakan tuntutannya terhadap Limbang pada tahun 1963.
116 117 118 I i9 120 121
The Malay Mail, 10 April 1964. Ibid., 27 November 1964. Ibid. Ibid., 26 November 1964. Ibid. The Borneo Bulletin, 19 Mci 1962.
209
Baginda menganggap Limbang adalah hak Bnunei yang telah dirampas oleh Charles Brooke di Sanawak pada tahun 1889. Baginda mengatakan bahawa tuntutan mi adalah kerana kehendak nakyat Limbang yang mahu daenah itu diserahkan semula kepada pemenintahan sultan Bnunei. Tuntutan mi tidak mendapat neaksi danipada kenajaan Malaysia. Apa yang jelas, isu Limbang mi merupakan fakton penting yang menyebabkan hubungan baik antara Bnunei dan kerajaan Malaysia telah terputus sehingga baginda turun takhta. Tetapi anehnya, ketegangan hubungan antana kedua-dua buah negara mi tidak melibatkan hubungan kerajaan Malaysia dengan kenajaan British. Pada pnaktiknya hubungan luar Brunei dikuasai oleh British. Walaupun hubungan antana kedua-dua negana mi tegang, hubungan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien dengan pemimpin dan naja-naja Melayu di Malaysia tidak tenjejas. Misalnya, pada bulan Ogos 1965, baginda telah menghadiri pembukuan nasmi Masjid Negara di Kuala Lumpur. Baginda juga telah mengurniakan bintang kebesaran kepada lima orang rakyat Malaysia yang telah benkhidmat dengan kerajaan Brunei. Walau bagaimanapun, hubungan antana keduadua negara mi masih belum pulih sehinggalah Sultan Haji Oman Ali Saifuddien tunun takhta pada tahun 1967. Pada 4 Oktober 1967, baginda telah mengambil keputusan untuk menyerahkan kuasa bagmnda sebagai Sultan dan Yang Dipertuan Negara Brunei kepada anakanda baginda Duli Pengiran Muda Mahkota Hassanal Bolkiah. Dengan pengisytiharan mi bukanlah bermakna baginda akan bersana dalam bidang politik dan pentadbiran negana. Langkah mi adalah untuk kepentingan politik, ekonomi dan sosial negana Bruriei. Baginda benkeyakinan bahawa penyenahan kuasa mi akan membeni peluang kepada anakanda baginda belajar dan berlatih canacara mentadbin negara dengan bimbingan dan tunjuk ajar baginda. Baginda sedan inilah satu-satunya cara untuk mengajar, memimpin dan melatih anakanda baginda dalam hal ehwal pentadbiran negara. Di samping itu, baginda yakin bahawa anakanda baginda sudah cukup bersedia untuk menjadi sultan Brunei yang ke-29, dan seterusnya mengekalkan kewujudan pemenintahan kesultanan Melayu Islam di Brunei.
210
BAB7
PENUTUP
____________
elepas berlaku pemberontakan Brunei 1962, Sultan Haji Omar Ali Saifuddien (19501967) dan anakanda baginda Sultan Haji Hassanal Bolkiah menghadapi beberapa cabaran dalain membawa Brunei ke arah kemerdekaan. Antara cabaran yang dihadapi ialah ha! mengenai hubungan antara Brunei dengan Malaysia, Indonesia dan kerajaan British. mi dilihat dan aspek negatif yang menyebabkan kekeruhan hubungan dengan kerajaan Brunei. Melalui perbincangan in kita akan dapat melihat peranan yang dimainkan oleh Sultan Haji Omar Ali Saifuddien dan anakanda baginda Sultan Haji Hassanal Bolkiah dalam mempertahankan daya hidup politik Brunei sebagai sebuah negara Kesultanan Melayu Islam. Kita memang tidak menafikan peranan yang dimainkan o!eh Sultan Haji Omar Ali Saifuddien untuk mengembalikan kedaulatan Brunei sebagai sebuah negara yang merdeka. Usaha mi bermula sejak baginda menaiki takhta kerajaan pada tahun 1950. Titik permulaan kejayaan perjuangan baginda untuk mengambil kuasa pemerintahan dalam negeri daripada Residen British bermula dengan wujudnya Perlembagaan Negara Brunei tahun 1959. Baginda telah berusaha untuk mengambil semula kuasa pemerintahan dalam negeri dan seterusnya memperkenalkan pemerintahan deniokrasi moden yang sentiasa mendapat tentangan sebahagian daripada rakyat baginda yang diwakili oleh Parti Rakyat Brunei (PRB) yang dipimpin oleh A.M. Azahari.2 KetidakI Berdasarkan Perjanjian tahun 1905/06, sultan Brunei dikehendaki menerima seorang penasihat British dan baginda mesti menerima nasihatnya. Berdasarkan perjanjian mi, kuasa memerintah negeri telah diambil oleh Residen British dan baginda hanya berkuasa dalam bidang agama dan adat istiadat. Rakyat Brunei khususnya Parti Rakyat Brunei mahu kerajaan memberi kebebasan sepenuhnya untuk menyuarakan pendapat dan pandangan tentang politik. Dengan perkataan lain, rakyat mahu melibatkan diii dalam soal pentadbiran menerusi pemilihan wakil rakyat dalam pilihan
211
puasan sebahagian daripada rakyat khususnya Parti Rakyat Brunei terhadap sistem pentadbiran moden yang telah diperkenalkan oleh baginda menyebabkan meletusnya pemberontakan pada tahun 1962.~Walau bagimanapun, baginda akhirnya berjaya mempertahankan kelansungan hidup politik Brunei sebagai sebuah negara Kesultanan Melayu Islam. Inilah matlamat utama perjuangan politik yang hendak baginda capai sejak baginda menaiki takhta pada tahun 1950. Sebenarnya bagmnda adalah sultan yang mempunyai pegangan atau prinsip yang tersendiri untuk menentukan corak kerajaan yang baik untuk rakyat dan negara Brunei. OIeh itu, kelansungan hidup politik Brunei yang bagmnda perjuangkan dan tahun 1950 hingga tahun 1962 bertujuan untuk mengembalikan kedaulatan dan seterusnya mengekalkan corak pemerintahan Kesultanan Melayu Islam di Brunei yang telah diwarisi sejak abad ke-14. Matlamat mi telah dicapai secara rasminya pada tahun 1957 apabila Setiausaha Tanah Jajahan, Allan Lennox-Boyd mengaku bahawa Her Majestys Government were determined that nothing should be proposed which would in any way depress the status of Brunei as a Malay Islamic State dan the first principle of Her Majestys Government policy was to support His Highness and his family on the throne of Brunei.5 Walau bagaimanapun, usaha yang telah baginda perkenalkan antara tahun 1950 hingga tahun 1967 dalam bidang politik masih dianggap statik oleh parti politik Brunei.t Kerajaan British sendiri telah mendesak baginda supaya mengadakan perubahan dan memperkenalkan pentadbiran berkementerian untuk melibatkan rakyat Brunei lebih aktif dalam pentadbiran negara. Memang diakui bahawa baginda telah berjaya menghadapi semua cabaran yang cuba menghancurkan bentuk pemerintahan tradisi yang ingin baginda kekalkan. Ini terbukti dengan tertumpasnya pemberontakan pada tahun 1962. Pergolakan mi telah membawa Brunei ke arena politik antarabangsa. Peristiwa mi memang menyebabkan kedudukan Brunei terancam bukan sahaja dalam negeri tetapi juga di luar negara. Walau bagaimanapun, sebagai seorang yang pintar, baginda telah dapat menyelamatkan kedudukan dengan memperalatkan pihak British dan juga pemimpin Persekutuan Tanah Melayu. Baginda bukan
raya. Wakil-wakil rakyat mi akan menjadi anggota dalam Majlis Mesyuarat Daerah dan Majlis Mesyuarat Negeri. 3 Parti Rakyat Brunei mahukan 75 peratus suara rakyat dalam Majlis Mesyuarat Negeri. Dengan perkataan lain, kerajaan Brunei dikehendaki melaksanakan sistem demokrasi sepenuhnya. 4 CO /030/460 Constitution of Brunei, minit mesyuarat tentang Perlembagaan Negara Brunei tahun 1959, perjurnpaan antara delegasi Sultan Haji Omar Au Saifuddien dengan Setiausaha Tanah Jajahan di London pada 30 September 1957. 5 Ibid., Ii September 1957. 6 Sebelum pemberontakan pada tahun 1962, parti politik yang menentang baginda ialah Parti Rakyat Brunei. Selepas tahun 1962, parti yang menentang baginda ialah Parti Bersekutu. Parti mi menentang sehingga baginda turun takhta pada tahun 1967.
212
PENUTUP
sahaja dapat menghapuskan pemberontak malah dapat menangani isu-isu lain seperti gagasan Malaysia. Pemimpin politik Persekutuan Tanah Melayu dikhayalkan apabila baginda menunjukkan sikap minatnya terhadap rancangan Malaysia tetapi akhirnya bagmnda menolak rancangan tersebut. Sebagaimana yang diketahui bahawa pada awalnya, baginda memang berminat dengan cadangan tersebut tetapi pada hakikatnya tujuan sebenar baginda berbuat sedemikian adalah semata-mata untuk mengambil hati pemimpin politik Persekutuan Tanah Melayu demi mendapatkan kerjasama dan bantuan dalam bidang pentadbiran, keselamatan, pendidikan dan perhutanan demi pembangunan dan perkembangan negara Brunei. Selepas peristiwa berdarah pada tahun 1962, baginda juga telah menyerahkan soal keselamatan dan hal ehwal luar negara kepada pihak British demi kepentingan keselamatan Brunei daripada ancaman musuh-musuh dan dalam dan luar negara seperti Indonesia, khususnya pengaruh PKI. Keselamatan Brunei juga sentiasa terancam pada masa konfrontasi antara Malaysia dengan Indonesia yang melibatkan Brunei, iaitu lanjutan daripada peristiwa pemberontakan pada tahun 1962. Dengan perkataan lain, cabaran yang baginda hadapi untuk mempertahankan kelansungan hidup pemerintahan Kesultanan Melayu Islam tidak berakhir pada tahun 1962, malahan berterusan sehingga Brunei mencapai kemerdekaan pada tahun 1984. Cabaran terhadap pemerintahan Brunei bukan sahaja dan dalam negeri tetapi juga dan luar negara seperti dan Malaysia7 dan Indonesia.8 Dalam negeri, baginda menghadapi tekanan daripada parti politik yang menuntut penglibatan aktif rakyat dalam bidang politik dan seterusnya menuntut kemerdekaan Brunei. Suara penentangan parti politik jelas wujud apabila baginda membuat keputusan untuk tidak memasukkan Brunel ke dalam Malaysia pada tahun 1963. Sebenarnya, setelah tamatnya pemberontakan di Brunei, parti politik Brunei masih terus menyuarakan rasa tidak puas hati mereka terhadap dasar baginda menyingkir mereka daripada menyertai delegasi perundingan dalam rancangan Malaysia. Parti politik juga menentang baginda kerana menolak rancangan Malaysia tanpa memikir tentang keselamatan Brunei pada masa hadapan. Di samping menerima tekanan daripada parti politik, baginda juga telah dinasihatkan oleh kerajaan British supaya mengadakan reformasi demokrasi dalarn sistem pemerintahannya. mi jelas sebagaimana dikatakan oleh David Leake the British renewed pressure on Sir Omar when he went to London after
7 8 Malaysia telah menyokong perjuangan Parti Rakyat Brunei (PRB telah diharamkan di Brunei pada bulan Disember tahun 1962) pada tahun 1970-an. Indonesia telah memberi amaran kepada sultan Brunei bahawa Brunci tetap menjadi sasaran daripada konfrontasi Indonesia, sama ada ia menyertai Malaysia ataupun tidak. (Pertemuan rahsia Menteri Luar Indonesia dengan Sultan Haji Omar Au Saifuddien di Sydney, Australia).
213
the election (1965), where they began pressuring Sir Omar to introduce democratic reforms, delegate more powers to his underlings and start preparing for full independence as early as possible,9 tetapi baginda menolak dengan alasan bahawa perubahan dalam pentadbiran akan diadakan secara berperingkat-peringkat.Memandangkan baginda tidak mahu mendengar suara parti politik, pada tahun 1966 parti politik di Brunei telah bersatu dan menubuhkan Parti Kemerdekaan Rakyat Brunei yang dipimpin oleh Hapidz Laksamana untuk menguatkan kedudukan dan tekanan mereka terhadap kepimpinan Sultan Haji Omar Ali Saifuddien. Parti-parti politik sedar bahawa berdasar Perjanjian Perlembagaan Negara Brunei tahun 1959, status Brunei masih belum lagi merdeka. Kedudukan politik Brunei pada masa depan masih lagi dipegang oleh British khususnya tentang kemerdekaan Brunei. Oleh demikian, Parti Kemerdekaan Rakyat Brunei telah menghantar memorandum kepada British untuk menuntut kemerdekaan Brunei. Jawapan kerajaan British merupakan tamparan terhadap dasar baginda kerana Great Britain keen for Brunei to achieve independence as soon as possible.2 mi menyebabkan Parti Kemerdekaan Rakyat terus mendesak sultan supaya memikirkan soal kemerdekaan negara Brunei. Walau bagaimanapun, baginda tetap berdiam din dan berunding terus dengan Great Britain tentang masa depan politik Brunei, iaitu mahu British terus kekal sebagai pelindung Brunei. Dengan perkataan lain, baginda tidak bercita-cita untuk mendapat kemerdekaan secepat mungkin daripada kerajaan British sebagaimana yang dikehendaki oleh parti Kemerdekaan Rakyat Brunei. Sebenarnya baginda bukan tidak mahu kemerdekaan bagi Brunei sepertimana yang dituntut oleh parti politik di Brunei. Apa yang baginda fikirkan ialah sejauh manakah kemampuan Brunei untuk berdikari dengan bersandar kepada apa yang terdapat padanya sekarang, khususnya dan segi tenaga mahir dalam bidang pentadbiran dan juga pasukan keselamatan. Maksudnya, apakah rakyat Brunei mampu mentadbir negaranya sendiri tanpa bantuan daripada pihak luar dalam bidang-bidang kedoktoran, kejuruteraan, pendidikan, pentadbiran, kewangan malah ketenteraan. Sejauh manakah Brunei dapat mempertahankan dinnya daripada ancaman musuh luar? Inilah faktor yang menyebabkan baginda berfikir panjang untuk memberi kemerdekaan perlindungan kepada Brunei. Dengan perkataan lain, baginda masih mahu pihak British kekal bertanggungjawab dalam hal ehwal keselamatan dan perhubungan luar negara. Sultan Haji Omar Ali Saifuddien menganggap kemerdekaan yang akan dicapai oleh Brunei
David Leake. Jr. 1989. Brunei: The Modern Southeast-Asian Islamic Sultanate. Kuala Lumpur: Forum, hIm. 55. 10 Ibid., him. 56. 11 Ibid. 12 Ibid. 9
214
PENUTUP
hendaklah dalam erti kata yang sebenar dan sempurna. Baginda tidak mahu kemerdekaan yang dicapai hanya pada nama tetapi pada relitinya rakyat masih hidup dalam kemunduran sama ada dalam bidang politik ataupun ekonomi dan sosial. Wawasan baginda mi memang tepat. Pada hakikatnya memang Brunei tidak mampu mengambil alih secara menyeluruh tugas yang masih dianggap berat itu, bahkan ketika Brunei mengambil alih pentadbiran dalam negeni pada tahun 1959, ia masih bergantung kepada bantuan pakar dan tenaga mahir danipada Persekutuan Tanah Melayu dan Great Britain. Ada kemungkinan pemenintahan Kesultanan Melayu Islam telah lenyap pada bulan Disember 1962, jika pihak British tidak bertanggungjawab dalam ha! ehwal keselamatan Brunei berdasarkan Perjanjian Penlembagaan tahun 1959. Sebagaimana yang kita maklum hahawa pemberontakan tersebut telah dapat ditumpaskan dengan adanya bantuan pasukan Gurkha British dan pasukan keselamatan Persekutuan Tanah Melayu. Penistiwa mi telah menjadi pengajaran bagi baginda untuk tidak mendapatkan kemerdekaan kepada Brunei secepat mungkin. Lebih nyata lagi bahawa ketidaksediaan Brunei memang jelas terbukti apabila Brunei mencapai kemerdekaan pada tahun 1984. Pegawai-pegawai British masih diperlukan untuk melatih dan bertangunggjawab dalam ha! ehwal pertahanan dan hubungan luar Brunei.3 Oleh itu, baginda beranggapan bahawa selagi Brunei masih memerlukan bantuan daripada luar negara, tidak ada maknanya kemerdekaan itu dicapai secara tergesa-gesa. Apa yang dipentingkan oleh baginda ialah kemantapan dan kekukuhan pemerintahan Kesultanan Melayu Islam dapat terus dikekalkan. Inilah peranan penting yang disumbangkan oleh bagmnda dalam kelansungan hidup politik Brunei selepas pemberontakan tahun 1962 sehingga baginda turun daripada takhta pada tahun 1967. Meskipun baginda dapat menghadapi segala cabaran danipada parti politik Brunei yang sentiasa menuntut perubahan dalam sistem pemenintahan negara Brunei, tetapi di peningkat antarabangsa, baginda terpaksa menenima tekanan danipada British dan ancaman danipada luar negara khususnya danipada negarajiran seperti Malaysia dan Indonesia. Jika dilihat secara umum, baginda lebih suka bergantung pada British sejak danipada penistiwa pemberontakan tahun 1962. Pendirian mi seolah-olah menggambarkan bahawa baginda adalah pemimpin yang pro-British. Sikap mi agak benlainan jika diteliti dan dibandingkan dengan sikap baginda sepanjang tahun 1950-an khususnya dalam proses perundingan Perlembagaan Negara Brunei tahun 1959. Baginda sentiasa sahaja bertelagah dengan pihak British khususnya
13 Sebelum Brunei mencapai kemerdekaan pada tahun 1984, kerajaan British telah berjanji untuk melatih pegawai Brunei yang bakal mengendalikan hubungan hal ehwal Iuar negara. Oleh itu, pada tahun 1979, Jabatan Perkhidmatan Diplomatik telah ditubuhkan dengan bantuan pegawai British.
215
Pesuruhjaya Tinggi British bagi Brunei, Sir Anthony Abell dan juga beberapa orang Residen British di Brunei. Persoa!annya ialah apakah perubahan sikap baginda mi merupakan tanda bahawa baginda telah berpuas hati dengan kejayaan baginda untuk memperjuangkan masa depan politik Brunei setelah tenmaktubnya Perjanjian Perlembagaan tahun 1959. Dengan perkataan lain, adakah perjuangan baginda sudah mencapai matlamatnya dengan pengambil semula kuasa pemenintahan dalam negeni berdasarkan Perjanjian Perlembagaan tahun 1959. Jawapannya tentu sekali tidak, kerana perubahan sikap baginda kepada British sebenarnya adalah merupakan taktik diplomasi politik bagmnda dalam meneruskan perjuangan untuk daya hidup sistem politik tradisi yang ingin baginda kekalkan. Kelainan sikap baginda terhadap British merupakan suatu taktik diplomasi untuk berbaik-baik dengan kerajaan British. Dengan perkataan lain, pada hakikatnya tidak ada perubahan sikap baginda terhadap British. Gambaran sikap pro-British baginda sepanjang tahun 1960-an hingga tahun 1970-an adalah kerana baginda berasa terhutang budi kepada British demi kepentingan kelansungan hidup pemenintahan Kesultanan Melayu Islam. mi bermakna bahawa baginda mahu British terus kekal membeni penlmndungan kepada Brunei daripada ancaman musuh dalam dan luar negara berdasarkan Perjanjian Perlembagaan Negara Brunei tahun 1959. Sebenarnya, selepas pemberontakan pada tahun 1962, pihak British telah bersedia membeni kemerdekaan kepada Brunei. Ini bukan sahaja disebabkan pihak British menenima tekanan parti politik di Brunei tetapi juga danipada Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) berdasarkan pninsip Piagam PBB dan Pengisytiharan tentang Kurniaan Kemerdekaan kepada Negeni-Negeni dan Rakyat yang Terjajah selaras dengan Resolusi PBB 1514(XV).4 Sultan Haji Omar Au Saifuddien tidak begitu yakin terhadap kemampuan Brunei untuk mengambil alih tanggungjawab menjaga keselamatan dan hal ehwal dalam negeni. Perubahan dasar British terhadap Brunei adalah juga akibat danipada perubahan pucuk pimpinan kerajaan British di London. Pada tahun 1967, Parti Buruh bercadang akan menanik semua anggota keselamatannya di Timur Suez termasuk di Brunei. Memandangkan kepada perubahan dasar British, baginda telah mengadakan beberapa rundingan khususnya selepas haginda turun danipada takhta pada tahun 1967 untuk meminta British agar terus bertapak di Briinei. Menurut satu sumber, satu lagi taktik baginda untuk menghadapi pihak British supaya terus keka! membeni perlindungan kepada Brunei ialah apabila baginda turun takhta pada bulan Oktober tahun 1967.~ Kemungkinan perkara mi
14 15
Zainun Johari 1989. Brunei dan Hubungan Luarnya 18881983. Universiti Malaya: Tesis Sarjana Lanjutan, Jabatan Pengajian Asia Tenggara, him. 316. Temu bual dengan Dr. Ranjit Singh, di Universiti Malaya, Kuala Lumpur, Disember 1992.
216
PENUTUP
memang tidak boleh diterima kerana hasrat baginda untuk turun takhta memang sudah menjadi niat baginda sebelumnya, iaitu apabila usianya mencapai 50 tahun, baginda akan menyerahkan takhta kerajaan kepada anakanda bagmnda. mi jelas berdasarkan pengakuan baginda.t Menurut sumber tersebut, taktik turun takhta mi sekurang-kurangnya dapat mengelakkan Sultan Haji Omar Ali Saifuddien daripada tekanan pihak British yang hendak menanik pasukan Gurkha danipada Brunei dan seterusnya memerdekakan Brunei. Baginda yakin pihak British akan terus kekal di Brunei untuk membantu anakanda bagmnda Ke Bawah Duli Yang Maha Mulia Paduka Sen Sultan Haji Hassanal Bolkiah untuk membuat persediaan ke arah kemerdekaan Brunei. Walau bagaimanapun, yang penting bagi Sultan Haji Oman Ali Saifuddien bukan setakat pengekalan kuasa British di Brunei tetapi juga kemampuan dan kesediaan anakanda baginda untuk memikul tanggungjawab. Oleh itu, niat baginda untuk turun takhta bukanlah sekadar mahu perlindungan British; yang penting ialah kelansungan hidup politik Brunei dapat dikekalkan di bawah pimpinan anakanda baginda. Di samping itu, Sultan Haji Omar Au Saifuddien sedar bahawa inilah satusatunya cara untuk mengajar, memimpin dan melatih anakandanya dalam hal ehwal pentadbiran negeri termasuk menangani masalah kemasyarakatan dan kenegaraan. Walau bagaimanapun, pengunduran baginda bukanlah bermakna pengunduran baginda danipada melibatkan din dalam hal ehwal pentadbiran negara. Sebaliknya, baginda terus menjadi penasihat kepada Sultan Haji Hassanal Bolkiah untuk menentukan soal dasar negara. Kerelaan Sultan Haji Omar Ali Saifuddien turun daripada takhta pada bulan Oktober 1967 adalah suatu kematangan dan ketajaman dalam wawasan baginda tentang masa depan politik Brunei. Penyerahan awal kuasa pemenintahan negara Brunei kepada anakanda baginda adalah supaya anakanda baginda dapat mempelajani dan memahami dasar pemenintahan Kesultanan Melayu Islam di Brunei. Sultan Haji Omar Ali Saifuddien sendini mengakui bahawa baginda berasa putera baginda itu dalam usia begitu muda dapat memikul dan melaksanakan usaha pembangunan negara dan gigih menghadapi keadaan yang lebih mencabar.7 Baginda juga berasa penabalan putera baginda sebagai sultan pada tahun 1967 adalah peringkat yang tinggi dalam kehidupannya.5 Oleh itu, untuk mengeratkan lagi hubungan dengan kenajaan British, kerajaan Brunei atas inisiatif Sultan Haji Oman Au Saifuddien sentiasa sahaja berdiplomasi dengan kerajaan British demi kepentingan masa depan politik Brunei. Selain menjadi penasihat kepada anakanda baginda, Sultan Haji Omar Ali Saifuddien seberapa daya berusaha untuk bekerjasama dengan British. Negara
16 17 18
The Borneo Bulletin, 27 Disember 1969. lbid. Ibid.
217
Brunei sentiasa menyambut secara besar-besaran tanikh lawatan dan keputeraan Ratu Elizabeth. Tanikh tersebut dijadikan cuti am di Brunei. Oleh itu, antara tahun 1967 hingga Brunei mencapai kemerdekaan, baginda dan anakandanya telah bebenapa kali berangkat ke London untuk benunding dengan kerajaan British supaya mengubah dasannya yang hendak menanik balik pasukan Gurkha di Brunei. mi disebabkan bagmnda berasa khuatir akan ancaman musuh dan luar. Sultan Haji Omar Ali Saifuddien beranggapan bahawa tanpa kehadiran tentena British kelansungan hidup kesultanan Melayu Islam sukar dipertahankan. Walau bagaimanapun, setelah Parti Buruh mengambil alih pucuk pimpinan di London, dasar luar British telah berubah. Kerajaan British mengambil keputusan untuk mengundurkan semua anggota tenteranya danipada Timur Suez selepas tahun 1971.19 Dasar mi memberi tekanan yang hebat terhadap kerajaan Brunei yang sangat bergantung kepada tentera Gurkha untuk menjaga keselamatan Brunei daripada musuh luar negara. Ini menyebabkan baginda berangkat ke London pada 19 September 1968 untuk mendapat kepastian agan kerajaan British di bawah pucuk pimpinan Parti Buruh member~ some kind of umbrella2kepada Brunei demi kelansungan hidup politiknya sebelum mencapai kemerdekaan. Walau bagaimanapun, perundingan mi belum mendapat sebarang penyelesaian. Ini menyebabkan Sultan berangkat ke London pada bulan Mei 1969. Dalam perundingan in kerajaan British tetap tidak mahu mengubah dasarnya untuk menarik balik semua anggota tenteranya tanpa pengecualian termasuk tentera Gurkha di Brunei.2 Ini bermakna British bensedia membeni kemerdekaan kepada Brunei dan menyerahkan semula tanggungjawab untuk menjaga pertahanan dan keselamatan kepada Brunei sendiri.22 Brunei memang belum bersedia untuk memikul tanggungjawab tersebut kerana jumlah tenaga atau pakar yang tidak mencukupi. Brunei tetap mahu British mengekalkan pasukan tentera Gurkhanya di Brunei. Oleh itu, untuk mengambil hati kerajaan British, kerajaan Brunei sanggup membiayai perbelanjaan penyelarasan tentera Gurkha di Brunei jika British bersedia menerima tawaran Brunei untuk mengekalkan pasukan Gurkha selepas tahun 1971 23 Walau bagaimanapun, kerajaan British tetap tidak mahu mengubah pendiniannya. Seharusnya difahami bahawa pada hakikatnya British tidak akan memikul tanggungjawab pertahanan dan keselamatan Brunei pada masa hadapan. OIeh itu British terus menyelaraskan penanannya di Brunei danjuga di selunuh Asia Tenggara.24
19 The Borneo Bulletin, 27 Disember 1969. 20 Straits Echo, 22 Ogos 1968. 21 The Straits Times, 19 November 1969. 22 Ibid. 23 Sunday Times, 16 November 1969. 24 Berita Harian, 25 Disember 1969.
218
PENUTUP
Hal mi telah merunsingkan Brunei memandangkan kerajaan British belum dapat membeni keputusan sedangkan tempoh penjanjian pertahanan akan tamat pada bulan November tahun 1970.25 Walau bagaimanapun, harapan Brunei untuk berlindung di bawah panji-panji British terus cerah apabila Parti Konservatif mengambil alih pucuk pimpinan di London danipada Parti Buruh pada tahun 1971. Kenajaan British bersedia menandatangani perjanjian baru dengan Brunei yang benlandaskan persahabatan dan bantuan seperti yang dilakukan di negara Komanwel yang lain.26 Kerajaan Parti konservatif akhirnya bersetuju untuk tenus mengendalikan soal pentahanan dan mengekalkan pasukan Gurkhanya selepas tahun 1971.27 Akhirnya, kedua-dua negara bensetuju menandatangani penjanjian pensahabatan pada tahun 1971. Dengan perjanjian in Brunei mendapat kemerdekaan penuh dalam negeni kerana Pesuruhjaya Tinggi hanya bertanggungjawab terhadap hal ehwal hubungan luan. Baginda telah melantik seorang penasihatnya sendiri khususnya yang berkaitan hal ehwal dalam negeri.28 Brunei berasa lapang kerana British terus memberi penlindungan kepada Brunei di bawah pimpinan kerajaan Parti Konsenvatif. Walau bagaimanapun, dasar mi tidak berterusan kerana mulai bulan Mac tahun 1974 hingga tahun 1978, Parti Buruh berkuasa semiila di London. Ini menyebabkan kerajaan British mahu melaksanakan dasan lamanya untuk menanik anggota keselamatannya di Brunei bagi menjimatkan perbelanjaan. Di samping itu, kenajaan British juga telah dikecam oleh PBB kerana tidak membeni kemerdekaan kepada Bnunei yang juga menafikan the inalienable right of the people of Brunei to self determination and independence.29 Tindakan kerajaan British hendak menamatkan dasar pernaungannya terhadap Brunei menyebabkan baginda berangkat ke London sebanyak empat kali, iaitu pada tahun 1975, tahun 1976, tahun 1977 dan tahun 1978 bagi meminta kerajaan British mengekalkan tentera Gurkha di Bnunei. Penundingan mi menemui jalan buntu kerana kerajaan British tidak mahu benganjak danipada keputusannya. Tetapi nasib Brunei begitu cenah kerana pada tahun 1978, Panti Konservatif telah mengambil alih kuasa pemenintah. Akhirnya, kerajaan British bersetuju untuk mengadakan perjanjian banu dengan kerajaan Brunei pada 7 Januani 1979 bertempat di Lapau, Bandar Sen Begawan.3Berdasarkan penjanjian mi, Brunei dibeni tempoh masa peralihan selama lima tahun untuk persediaan mencapai kemerdekaan. Pada masa yang sama, British bersetuju untuk mengekalkan pasukan tentera
25 Sarawok Tribune, 19 September 1970. 26 The Straits Times, 19 November 1969. 27 Utusan Malaysia, 19 November 1970. 28 The Borneo Bulletin, 15 Mei 1971, dan Berita Harian, 2 November 1971. 29 M. Leifer 1978. Decolonisation and International Status: The Experience of Brunei, International Afftiirs. hI. 54, April, hIm. 246. 30 The Borneo Bulletin, 6 Januari 1979.
219
Gurkha dalam tempoh masa peralihan.3 Di samping itu, kerajaan British juga bersedia menghulurkan bantuan untuk membeni latihan ketenteraan, kehakiman dan perkhidmatan diplomatik serta juga dalam bidang penkhidmatan awam dan pendidikan.32 Pada umumnya, kemungkinan rakyat Brunei termasuk pemimpin parti politik Brunei tidak menyedani akan motif sebenarnya kerajaan Brunei mahu British terus bertapak di Brunei. Sebaliknya, rakyat Brunei beranggapan, pengekalan kuasa British di Bnunei adalah atas kehendak British sendini demi kepentingan politik dan ekonominya. Walau bagaimanapun, dasar kerajaan Brunei terhadap kerajaan British memang diakui lebih banyak menguntungkan Brunei khususnya dan segi kepentingan politik pemenintahan kesultanan di Brunei dalam jangka panjang. Menyentuh tentang tekanan danipada Malaysia pula, apa yang dapat kita perhatikan bahawa penhubungan dengan Malaysia mula renggang apabila bagmnda menolak penyentaan Brunei dalam Persekutuan Malaysia pada tahun 1963. Menurut David Leake, British bertanggungjawab kerana menyebabkan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien mengambil keputusan untuk menolak rancangan tensebut dengan menasihatinya supaya tidak menyentai Malaysia setelah mengetahui penyatuan tersebut akan merugikan pihak British dan segi pendapatan, iaitu penghasilan minyak Brunei.33 Bagi Brunei pula, sebab penolakannya menyentai Malaysia adalah kerana isu minyak,34 manakala bagi Malaysia, kegagalan kerajaan Persekutuan Tanah Melayu menunaikan permintaan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien untuk menjadi Yang di-Pertuan Agong Malaysia35 adalah satu faktor penting yang menyebabkan Sultan Haji Omar Au Saifuddien mengubah pendinian. Keputusan Brunei mi menyebabkan kerajaan Malaysia menarik balik pegawai yang telah dipinjamkan ke Brunei. Hal mi menyebabkan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien membuat perjanjian dengan United Kingdom untuk mengisi jawatan kosong dalam pentadbiran kerajaan. Lanjutan danipada tindakan Malaysia in baginda telah bertindak balas dengan menyuarakan tuntutannya terhadap Limbang. Walau bagimanapun, tuntutan mi tidak mendapat neaksi danpada kerajaan Malaysia. Tuntutan mi berlanjutan sehingga baginda turun danpada takhta. Pada tahun 1974, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien (Sen Begawan Sultan) sekali lagi menyuarakan tuntutan terhadap Limbang. Hal Limbang mi sebenarnya mempunyai kaitan yang rapat dengan pergerakan Parti Rakyat Brunei yang mendapat simpati danipada kerajaan Malaysia. Ketika itu Sultan Haji Oman Ali Saifuddien bertambah khuatir apabila ada sumber yang mengatakan bahawa A.M. Azahani telah menggunakan Limbang sebagai pejabat semen31 32 33 34 35 Business Times, 8 Januari 1979. Utusan Malaysia, 24 Februari 1979 dan 20 Mac 1979. David Leake, op. cit., him. 54. Ibid., him. 55. Ibid.
220
PENUTUP
tana dan pusat pergerakan subversif.36 Kemungkinan ketegangan hubungan antara Malaysia dengan Brunei semakin meruncing adalah akibat daripada peristiwa penglibatan Warder Mat Desa yang telah membawa Ian tahanan Parti Rakyat Brunei dan Jerudong, dan seterusnya membenarkan penubuhan pejabat sementara panti mi di Kuala Lumpur. Tindakan kerajaan Malaysia yang membantu dan membeni penlindungan kepada penderhaka-penderhaka Brunei dianggap sebagai pencabulan dan campur tangan Malaysia dalam masa!ah keselamatan dan politik Brunei. Perkara mi menyebabkan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien begitu lantang menyuarakan tuntutannya terhadap Limbang yang dianggapnya kepunyaan Brunei. Walau bagaimanapun, Tun Abdul Razak menolak tuntutan mi kerana menganggap isu mi adalah pensoalan Brunei dengan British. Manakala penduduk Limbang pula telah menyatakan persetujuan mereka untuk menyertai Persekutuan Malaysia pada tahun l963.~~ Malaysia tetap tidak menenima alasan yang telah dikemukakan oleh Sultan Haji Oman Au Saifuddien yang mengatakan bahawa dan segi agama Islam, Limbang bukan milik Malaysia yang sah. Isu mi bukan sahaja mencetuskan konflik antara Malaysia dengan Brunei, bahkan memburukkan lagi hubungan Brunei dengan jirannya Sarawak. Hal mi jelas apabila berlakunya penang mulut antara Sultan Haji Oman Ali Saifuddien (Sen Begawan Sultan) dengan Ketua Menteni Sanawak, Datuk Abdul Rahman Yaakub. Tuntutan Brunei mendapat tentangan danipada Sarawak. Sarawak menganggap tuntutan mi sebagai tidak berasas.38 Menurut Ketua Menteninya, tuntutan mi patut digugurkan, lagipun Sarawak tidak akan menyerahkan seinci pun tanah Malaysia kepada Brunei.39 Oleh itu, kerajaan Sarawak membeni amaran kepada Bnunei supaya tidak membangunkan sleeping tiger4dan rakyat Malaysia bensedia untuk berkorban hingga ketitisan darah terakhin demi menentang tuntutan Brunei.4 Memandangkan isu mi menjadi hangat, Ketua Menteni Sarawak telah menjadikan Limbang sebagai pusat kempen untuk menentang tuntutan Brunei sehingga mengatakan bahawa Brunei mahu mengambil Limbang kerana cemburu akan kemajuan yang telah dicapai oleh Sarawak setelah masuk Malaysia. Sarawak menudub kerajaan Brunei tidak membeni kebebasan pada rakyatnya untuk bersuara sehingga menangkap dan menahan pejuang bangsa yang cintakan kemerdekaan daripada British. Oleh itu, kerjaan Malaysia menyifatkan mereka mi sebagai hero dan bukan pendenhaka.42
36 Fur Eastern Economic Review, Yearbook 1977, hIm. 127. Borneo Bulletin, 12 April 1974, 26 April I974dan25Februari 1978. 37 Berita Harian, 13 Oktober 1970. 38 Malay Mail, 29 Mac 1974. 39 The Straits Times, 29 Mac 1974. 40 Sarawak Tribune, 22 Mac 1974. 41 Sarawak Tribune, 31 Mac 1974. 42 Ibid., 3 April 1974.
221
Keadaan bertambah runcing apabila sebahagian daripada penduduk Kampung Lumapas Ian ke Malaysia termasuk beberapa orang penuntut Maktab Sultan Haji Oman Au Saifuddien, Bandar Sen Begawan yang terpengaruh dengan diayah politik Parti Rakyat Brunei. Menunut setengah-setengah sumber, mereka mi akan dilatih di negara Arab untuk menjadi tentera pengempur menawan Brunei.43 Meskipun pergolakan politik telah mencapai kemuncaknya, tuntutan Brunei tidak juga mendapat persetujuan kerajaan Malaysia kerana Tun Abdul Razak mengatakan kerajaan Malaysia tidak akan melayan tuntutan mi kerana tidak mendatangkan faedah.44 Kerajaan British juga telah mengatakan pendiriannya tidak menyokong tuntutan tersebut. mi jelas sebagaimana kenyataan Tun Abdul Razak dalam Dewan Rakyat, Kerajaan Malaysia telah membenitahu kerajaan British bahawa kita tidak dapat memberi layanan tenhadap tuntutan mi kerana Limbang telah menjadi sebahagian yang sah dan tetap atau integral part of Sarawak semenjak rakyat Sarawak itu mengambil keputusan untuk memasuki Malaysia pada tahun 1963. Malaysia telah menerangkan bahawa penbincangan tentang tuntutan tersebut tidak akan mendatangkan apa-apa faedah. Kerajaan British dengan sendininya telah memberitahu kita bahawa mereka pun tidak menyokong tuntutan
mi.45
msu Limbang masih belum dapat diselesaikan sehingga Brunei mencapai kemerdekaan pada tahun 1984. Apa yang dapat kita simpulkan bahawa selepas gagasan Malaysia pada tahun 1963, isu Limbang telah memainkan peranan yang penting, mengenuhkan hubungan antara Brunei dengan Malaysia, di samping desas-desus tentang kemunculan pergerakan Parti Rakyat Brunei di Kuala Lumpur. Malaysia telah menjadi penganjur utama kepada resolusi yang ditenima oleh Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB) sebagai Resolusi A/C.4/L. 1103 dalam Perhimpunan Agung PBB ke-30 pada 13 November 1975. Resolusi mi telah dibentang oleh perwakilan Malaysia ke PBB, Mohd. Khir Johani. Resolusi mi telah diluluskan pada 8 Disember 1975 setelah mendapat sokongan danipada 131 buah negana yang hadir.46 Dua penkara penting telah dibentangkan dalam resolusi itu. Pertama, menuntut agar kerajaan British bekenjasama dengan kerajaan Brunei untuk mengadakan pilihan raya bebas dan demokratik di Brunei secepat mungkin.47 Kedua, menuntut agar kenajaan British menarik balik pengharaman parti politik dan membenarkan semua ahli parti politik dalam buangan kembali
43 The Borneo Bulletin, 14 Februari 1976. 44 Sarawak Tribune, 23 April 1974. 45 Penyata Rasmi, Dewan Rakyat, Parlimen Ketiga, Penggai Pariimen Keempat, iii. 4, Bil. 7, 24 April 1974, hIm. 874. 46 Document PRB/NAS/07/76, 27 Julai 1976, Zaini Ahmad, him. 350. 47 Berita Minygu, 7 Disember 1975.
222
PENUTUP
ke Brunei untuk aktif dalam pilihan raya yang akan diadakan.48 Sokongan Malaysia tenhadap resolusi mi adalah kerana kerajaan British seolah-olah menolak untuk melaksanakan keputusan PBB 1514 (XV) Disember 1960 yang mengandungi Pengisytiharan tentang Kurniaan Kemerdekaan kepada Negeni-Negeni dan Rakyat yang Terjajah. Sokongan Malaysia terhadap masalah masa depan politik Brunei telah diterima oleh PBB. Walau bagaimanapun, British enggan mengundi ketika Jawatankuasa PBB meluluskan ketetapan tentang Brunei.49 Ini disebabkan British berangggapan bahawa Bnunei bukanlah sebuah negara naungan British tetapi adalah negara berdaulat yang memilih untuk mengekalkan perjanjian persahabatan dengan British Penjuangan Parti Rakyat Brunei untuk mendapat kemerdekaan sebenarnya memang mendapat sokongan kerajaan Malaysia termasuk bebenapa buah parti politik di Semenanjung Malaysia seperti UMNO,5 PAS52 dan DAP.53 Apakah sebenarnya yang menyebabkan Malaysia menyokong penjuangan Parti Rakyat Brunei sehingga kenajaan Brunei menuduhnya campur tangan dalam hal ehwal dalam negeni. Jawapannya ialah Malaysia menyokong terhadap penamatan penjajahan di mana-mana negana di dunia mi. Malaysia sebenarnya ingin melihat Brunei menjadi sebuah negara yang merdeka lagi berdaulat untuk meningkatkan keamanan dan kestabilan rantau Asia Tenggara selaras dengan konsep Aman, Bebas dan Berkecuali (ZOPFAN) yang didokong oleh ASEAN. Walau apa pun alasan Malaysia, Brunei tetap tidak mahu menenimanya. Kenyataannya ialah bukan British yang tidak mahu membeni kemerdekaan tetapi Brunei yang menolaknya. msu mi telah membeni kesan yang buruk tenhadap hubungan antara kedua-dua buah negara. Di samping menghadapi ancaman politik, pada masa yang sama Brunei juga menghadapi perubahan pengeluaran mata wang yang sama dengan Malaysia. Sebagaimana yang dimaklumi bahawa mata wang Brunei sama nilainya dengan mata wang Persekutuan Tanah Melayu, Singapura, Sarawak dan Borneo Utara yang dikeluarkan oleh The Board of Commissioners of Currency, Malaya and British Borneo sejak tahun 1950. Walau bagaimanapun, selepas kemerdekaan Malaya pada tahun 1957, kerajaan Persekutuan Tanah Melayu telah mengambil alih tanggungjawab lembaga mi dan mahu mengubahsuai Mata Wang 1950 selaras dengan status Persekutuan Tanah Melayu yang merdeka.54 Rancangan mi telah berjalan dengan wujudnya Bank Negara yang memegang tugas sementara
~
48 49 50 51 52 53 54
Berita Minggu, 7 Disember 1975. Utusan Malaysia, 12 November 1977. Bintang Timur, 12 November 1977. Berita Minggu, 10 September 1975. Berita Harian, 27 September 1975. Utusan Malaysia, 20 September 1975, dan PEKEMAS Laporan Bernanw, 18 November 1975. Utusan Sarawak, II Februari 1960.
223
untuk mengeluarkan mata wang bagi Persekutuan Tanah Melayu, Singapura, Sarawak, Borneo Utara dan Brunei.55 Ekoran rancangan kerajaan Malaysia mahu mengeluarkan mata wangnya yang baru dengan gambar Yang di-Pertuan Agong, akhirnya Brunei dan Singapura mengambil keputusan untuk membentuk Lembaga Mata Wang dan mengeluarkan mata wangnya sendiri.56 Brunei telah mengeluarkan ringgit Brunei pertama pada 12 Jun 1967 yang memuatkan gambar Sultan Haji Oman Ali Saifuddien dan Masjid Sultan Haji Oman Ali Saifuddien.57 Pada 21 Jun 1973, perjanjian Currency Interchangeability Arrangement 1967 antara Malaysia dengan Brunei telah tamat. Ini bermakna bahawa nilai mata wang Brunei dan Malaysia tidak lagi tertakluk mengikut nilai par tetapi dianggap sebagai asing dengan pertukanan berdasarkan kadar pertukaran semasa dalam pasaran.58 Tetapi Brunei masih mengekalkan Perjanjian Pariti 1967 dengan Singapura sehingga han mi. Ini bermakna bahawa kadar pertukaran mata wang di Brunei dan Singapuna masih lagi berdasarkan nilai par.59 Walau bagaimanapun, tekanan dan segi ekonomi dan politik yang dihadapi oleh Brunei dan tahun 1960-an hingga tahun 1970-an tidak mematahkan perjuangan politik Sultan Haji Oman Ali Saifuddien dan Sultan Haji Hassanal Bolkiah untuk membawa Brunei ke arah kemerdekaan pada tahun 1984. Hubungan antara Brunei dengan Malaysia telah pulih semula pada awal tahun 1980-an apabila Tun Hussien Onn menjadi Perdana Menteri Malaysia pada tahun 1979.6~ Menyentuh tentang hubungan antara Brunei dengan Indonesia khususnya Sultan Haji Omar Ali Saifuddien, juga Sultan Haji Hassanal Bokiah selepas itu tidak mempunyai sebarang hubungan penibadi yang rapat dengan pemimpin politik Indonesia seperti hubungan dengan Malaysia. Kemungkinan hat mi disebabkan hubungan luar negara Brunei dipertanggungjawabkan kepada kerajaan British. Hubungan Juan atau dasar British di Indonesia adalah juga melibatkan dasar Brunei terhadap Indonesia di sepanjang tahun 1962 hingga tercapainya kemerdekaan. Sejak meletusnya pemberontakan pada bulan Disember tahun 1962 dan seterusnya konfrontasi antara Indonesia dengan Malaysia, hubungan antara Brunei dengan Indonesia agak tegang benikutan dengan sokongan Indonesia terhadap penjuangan TNKU. Indonesia telah memperalatkan TNKU dalam usahanya menentang rancangan Malaysia. Secara tidak langsung Indonesia telah campur tangan dalam pergolakan politik Brunei dengan alasan menyokong perjuangan TNKU yang menentang
55 56 57 58 59 60
Saran Singh, him. 413. The Borneo Bulletin, 23 The Borneo Bulletin, i4 The Borneo Bulletin, 30 The Borneo Bulletin, 23 David Leake, him. 58.
Ogos 1966, dan Utusan Sarawak, 4 Februan 1967. Januari 1967. Jun 1973. Jun 1973.
224
PENUTUP
penjajahan untuk mewujudkan NKKU yang terdiri daripada Sabah, Sarawak dan Brunei. Oleh itu, detik bensejarah pada 8 Disember 1962 menyebabkan tidak secara langsung hubungan antara Brunei dengan Indonesia mula keruh. Ketegangan mi adalah akibat perubahan dasar luar Indonesia yang mula tertanik untuk terlibat secara langsung dalam perkembangan politik dan ketenteraan di Asia Tenggara kerana ia telah mencapai kejayaan di Inian Barat. Presiden Sukarno telah mula menonjolkan din sebagai pejuang rakyat Indonesia yang antikolonialisme dan kapitalisme. Oleh itu, Indonesia benikrar akan terus menyokong dan membantu perjuangan rakyat di Alam Melayu untuk menghalau kuasakuasa Barat yang ingin meneruskan pertapakan mereka khususnya di Kepulauan Borneo. Adalah jelas bahawa alasan Indonesia melibatkan din dalam pergolakan politik di Brunei hanyalah semata-mata untuk menggaga!kan rancangan Persekutuan Malaysia yang dianggapnya sebagai dasar neo-kolonialisme British. Hal mi tenjadi kerana Parti Rakyat Bnunei sendini menentang gagasan tensebut. Oleh itu, Indonesia terus terang menyatakan sokongannya terhadap penjuangan yang dipimpin oleh A.M. Azahani dengan mengiktiraf kerajaan NKKU yang diisytiharkan pada bulan Disember tahun 1963 dengan A.M. Azahani menjadi Pendana Menteri. Walau bagaimanapun, penjuangan Azahani gagal mencapai matlamatnya kerana pemberontakan bersenjata telah dapat ditumpaskan dengan kehadiran tentera British di Kepulauan Borneo. Sebagai penentangan Sukarno seterusnya terhadap rancangan Malaysia, Indonesia telah mengisytiharkan konfrontasi terhadap Malaysia. mi menyebabkan saki-baki perjuangan Parti Rakyat Brunei di Kalimantan dipenalatkan oleh Indonesia Tujuan sebenarnya sokongan tentera Indonesia tenhadap TNKU, bukanlah semata-mata untuk mencapai matlamat penubuhan NKKU tetapi untuk menyerang negeri Borneo Utara yang menyentai rancangan Malaysia termasuk Brunei. Yang jelas Sukarno, lebih berminat untuk melihat cita-citanya mewujudkan konsep Melayu Raya di Alam Melayu menjadi kenyataan. Untuk menyembunyikan tujuan sebenannya Indonesia campur tangan dalam pengolakan politik di Kalimantan Utara, Indonesia mengatakan bahawa sokongannya terhadap pemberontakan Brunei adalah selaras dengan dasarnya antikolonialisme, antiimpenialisme dan antineo-kolonialisme.61 Bukan sahaja Presiden Sukarno yang menyokong pana pemberontak tetapi juga pemimpin tentera Indonesia seperti Nasution.62 Apa pun alasan Indonesia, motif sebenar sokongannya terhadap TNKU adalah untuk menggagalkan gagasan Malaysia. Brunei tidak terkecuali danipada benkonfrontasi dengan Malaysia. Ini jelas apabila dikatakan bahawa Jeneral
61 Malayan Times, l7ianuari 1963. 62 Maluyan Times, 19 April 1963.
225
Djatikusumo telah bertemu dengan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien secara rahsia di Hotel Chervon Hilton, Sydney, Australia pada bulan Jun 1964. Menurut setengah-setengah sumber, Jeneral Djatikusmo telah membeni amaran kepada Sultan Haji Oman Ali Saifuddien bahawa Brunei tidak akan terlepas danipada dasar konfrontasi Indonesia walaupun ia tidak menyertai gagasan Malaysia.63 Sokongan Indonesia terhadap TNKU mi bukan sahaja membimbangkan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien malah pihak British yang bertanggungjawab terhadap hubungan luar dan keselamatan Brunei. Dengan ancaman Indonesia mi, Sultan Haji Oman Ali Saifuddien telah mengeluarkan amaran bahawa Brunei tidak merasa ragu-ragu untuk meminta bantuan danipada sahabat atau sekutunya jika negara tersebut menganggu atau menceroboh Brunei.64 Jelaslah bahawa TNKU telah diperalat oleh Indonesia disebabkan wujudnya penyelarasan perjuangan mereka menentang gagasan Malaysia. Menteri Luar Indonesia, Dr. Subandnio mengakui sokongan Indonesia terhadap pemberontakan Brunei adalah menerusi dasan konfrontasinya terhadap Malaysia.65 Malah apabila pemberontakan dapat ditumpaskan di Brunei, Indonesia masih terus memberi sokongan terhadap TNKU dengan melibatkan anggota sukarelawan di Kalimantan Barat dan Kalimantan Timur. Taktik perang genila digunakan oleh Sukarno untuk menyusup masuk ke kawasan Sarawak dan Borneo Utara.66 Serangan tentera Indonesia terhadap pondok polis di Tebu adalah bukti tujuan sebenar sokongan Indonesia terhadap TNKU. Setiap pencerobohan yang dilakukan oleh tentera Indonesia, maka sukarelawan TNKU yang dituduh melakukan penyerangan tensebut.67 Ini jelas sebagaimana insiden yang berlaku pada 23 April 1963 apabila pasukan keselamatan Indonesia telah menyerang pondok polis Gumbang dan didapati dokumen TNKU ditinggalkan untuk menunjukkan bahawa serangan itu telah dibuat oleh anggota TNKU.68 Walau bagaimanapun, pencerobohan tentera Indonesia di sempadan Sarawak dan Sabah dengan memperalatkan sukarelawan TNKU telah berakhir Setelah konfrontasi antara Malaysia dengan Indonesia tamat pada tahun 1965.69 Kesimpulannya, sepanjang tahun 1960-an dan tahun 1970-an, Brunei menghadapi ancaman politik bukan sahaja danipada parti politik dalam negeni tetapi lebih bahaya lagi penglibatan dan campur tangan negara-negara jiran terhadap
63 Utusan Sarawak, 24 September 1963. 64 Sarawak dalam Seminggu, 612 Februari i963, him. 4. 65 Utusan Sarawak, 5 Disember 1963. 66 Harold James dan Denis Sheil-Smaii 1979. The Undeclared War. Kuaia Lumpur: Viniin Press Sdn. Bhd., him. 56. 67 Ibid., him. 60. 68 Ibid.,him.61. 69 David Leake, op. cit., him. 60.
226
PENUTUP
pergolakan politik di Brunei. Oleh itu, kelewatan kemerdekaan yang dicapai pada tahun 1984 bukanlah hanya semata-mata disebabkan oleh ketidakmampuan Brunei untuk berdikani tetapi juga dipengaruhi faktor serantau khususnya ancaman keselamatan danipada luar negara. Untuk kepentingan daya hidup politiknya, Brunei nela melambatkan kemerdekaannya dan terus bernaung di bawah panji-panji kerajaan British sehingga tahun 1984. Sej arah Brunei menjelang kemerdekaan memaparkan perbincangan tentang sejarah negara itu sejak ia wujud sebagai sebuah kesultanan yang agung sehinggalah ke zaman negara tersebut menjadi lemah pada abad ke-19 dan seterusnya menangkak kembali pada awal abad ke-20 dan berjaya berdikani pada tahun 1984. Hasil minyak yang ditemui pada awal abad ke-20 telah memungkinkan Brunei terus wujud malah menjadi antara negara yang terkaya di dunia pada masa mi. Namun demikian, mi tidak bermakna Brunei dapat mengelakkan din danipada kancah pengolakan politik dalam negeni dan sekitarnya. Malah pergolakan politiknya dapat dikatakan begitu mencaban sepenti yang dianalisis dalam Bab 3 hingga Bab 5. Bab-bab mi telah menganalisis dengan mendalam betapa seniusnya masalah seperti isu gagasan Malaysia dan Pemberontakan tahun 1962 itu mengancam kedudukan Brunei. Untuk mengharungi gelombang yang besar itu, peranan Sultan Haji Oman Ali Saifuddien III yang menjadi sultan antara tahun 1950 hingga tahun 1967 memang tidak dapat diketepikan. Tanpa kegigihan dan kekuatan baginda negana Brunei tidak mungkin dapat tenus hidup seperti yang ada sekarang. Kepintarannya menangani masalah politik dalam dan luar negara akhirnya berjaya membawa Brunei berdikani sebagai sebuah negara yang merdeka biarpun kecil tetapi kaya dan segi material mahupun dan segi mengekalkan indentitinya sebagai sebuah negana Islam benaja. Adalah jelas bahawa di bawah kepimpinan seorang sultan yang dinamik, Brunei pada akhir zaman penjajahan British, berjaya mengumpul tenaga, menangkis segala pancaroba sama ada dani dalam mahupun luar negara. Untuk tujuan itu, benbagai-bagai cara digunakan bagi mengekalkan indentiti Brunei walaupun hanya tinggal sebagai sebuah negara yang kerdil di Asia Tenggara. Ketegasan dan kepintaran Sultan Oman Ali Saifuddien III menangani isu seperti Persekutuan Borneo, Perlembagaan tahun 1959, isu gagasan Malaysia dan akhirnya Pemberontakan tahun 1962, menguatkan lagi kedudukan dan tekad Brunei untuk terus hidup sebagai sebuah negara yang merdeka dan mengekalkan indentitinya sebagai sebuah negara Melayu Islam beraja.
227
LAMPIRAN__________
SENARAI NAMA RESPONDEN YANG TELAH DITEMU RAMAH
Nama Alamat
: Profesor Donald Brown No. 100, Cieneguitas Road, Santa Barbara, CA, 93110, United States of America. Tarikh : 2 Januari 1991 Keterangan : Penulis telah berkunjung ke rumah kediaman Prof. Donald Brown dalam perjalanan penyelidikan ke Universiti Santa Barbara California. Dalam pertemuan tersebut, penulis sempat berbincang tentang perkembangan sejarah dan politik Brunei. Menurut beliau kebanyakan ahli sejarah Barat tidak memahami sistem sosiopolitik dan ekonomi di Brunei. Kekurangan pengetahuan mi menyebabkan penulisan mereka tidak dapat diterima oleh masyarakat Brunei kerana bertentangan dengan nilai-nilai budaya dan politik Negara Brunei Darussalam. Nama Yang Dimuliakan Pehin Orang Kaya Laila Wangsa Awang Haji Mohd. Salleh bin Haji Masri Alamat : Jalan Badil, Berakas, Bandar Sen Begawan, Brunei Darussalam. Keterangan Beliau terkenal dengan panggilan H.M. Salleh, berkelulusan dan Maktab Perguruan Sultan Idris, Tanjung Malim, Perak. Beliau adalah antara tokoh politik Brunei yang paling ditakuti dan disegani oleh pihak British pada tahun 1950-an dan tahun 1960-an. Disebabkan wujudnya semangat kesedaran dalam jiwa beliau, maka tidak dapat dinafikan bahawa beliaulah antara tokoh pejuang nasionalis Bru229
2.
nei selepas Penang Dunia Kedua. Rujukan temu bual dalam bentuk pita kaset tensimpan di Jabatan Pusat Sejarah, Bandar Sen Begawan, Brunei Darussalam. 3. Awang Metussin bin Aliakhbar Kampung Labu Estate, Temburong, Negara Brunei Darussalam. Tarikh : 12 Oktoben 1988 Jam : 4.00 petang Keterangan : Pada masa mi beliau memegang jawatan ketua kampung di Labu Estate, Temburong. Dalam temu bual dengan penulis yang diadakan di rumahnya sendiri beliau telah bertenus terang akan kedudukan perkara sebenarnya tentang kempen pilihan raya pada bulan Ogos tahun 1962 di daerah Temburong. Rakaman temu bual di Jabatan Pusat Sejarah, Bandar Sen Begawan, Negana Brunei Darussalam. Nama Alamat Haji Hashim bin Haji Abd. Hamid Barung-Barung Pebalat, Batu 19, Jalan Tutong, Kampung Tanjung Nangka, Negara Brunei Darussalam. 22 Disember 1988 Perbincangan tidak dirakam, ketika mesyuarat Ahli Jawatankuasa Persatuan Sejanah Brunei bagi mengadakan forum sejarah yang bertajuk Akitek Brunei Moden. Haji Hashim adalah pensyarah di Universiti Brunei Darussalam dalam bidang Pengajian Bnunei khusus kepada Melayu Islam Beraja. Pada masa mi beliau sedang mengikuti kursus kedoktoran di Univensiti Malaya, Kuala Lumpur. Ampuan Md. Tahir bin Ampuan Haji Adul Kampung Menangah, Pekan Bangar, Temburong, Negara Bnunei Darussalam. 12 Oktoben 1988 Temu bual mi diadakan dalam projek Bengkel Daerah Temburong yang diadakan selama dua minggu anjuran Jabatan Pusat Sejarah, Brunei Darussalam. Dalam temu bual yang diadakan, Ampuan Md. Tahir telah banyak bercerita Nama Alamat : :
4.
Tarikh : Keterangan :
5.
Nama Alamat
Tarikh : Ketenangan :
230
LAMPIRAN
tentang pengalaman beliau dalam penistiwa pemberontakan di daerah Temburong pada bulan Disember tahun 1962. Rakaman temu bual dalam bentuk pita kaset disimpan di Jabatan Pusat Sejarah, Bnunei Darussalam. 6. Nama Yang Dimuliakan Pehin Onang Kaya Amar Diraja Dato Sen Utama (Dr.) Haji Awang Mohd. Jamil Al-Sufni Tanikh Januani 1989 Alamat Jabatan Pusat Sejanah, Bandan Sen Begawan, Negana Brunei Darussalam. Ketenangan : Beliau adalah lulusan dan Maktab Perguruan Sultan Idnis, Tanjung Malim, Perak. Salah seonang anak tempatan yang aktif dalam pengenakan nasionalisme Melayu Bnunei pada tahun 1940-an dan tahun 1950-an. Pada masa mi beliau memegang jawatan Pengetua, Jabatan Pusat Sejanah. Beliau aktif dalam penulisan sejarah, budaya, bahasa, adat istiadat dan lain-lain lagi. Di samping itu, beliau juga mempunyai hubungan yang rapat dengan almanhum Sultan Haji Omar Ali Saifuddien. Gelanan Al-Sufni dikunniakan oleh Almarhum Sultan Haji Oman Au Saifuddien. Kebanyakan temu bual yang diadakan tidak dinakam kerana penulis sentiasa benbincang dengan beliau dalam aspek sejarah dan politik yang melibatkan tugas-tugas di Jabatan Pusat Sejanah. Nama Alamat Haji Hanafi bin Mohd. Daud : Kampung Panchun Papan, Tutong, Negara Bnunei Danussalam. Tanikh : 13 Februani 1987 Keterangan Pada masa mi Haji Hanafi bergiat dalam bidang perniagaan. Pada tahun 1950-an dan tahun 1960-an, beliau memang aktif dalam pengerakan politik di Bnunei, khususnya pergenakan Parti Rakyat Bnunei di daerah Tutong. Walau bagaimanapun, temu bual yang diadakan tidak dapat dinakam kenana tenlalu sensitif pada pandangan beliau. Pada masa mi beliau juga aktif dalam pergenakan Pensatuan Saudanasaudana Barn Daerah Tutong (PESATU) dengan penulis sendini menjadi pengenusi pensatuan mi. Nama Alamat : Haji Abdullah Hussein (Pak Lah) : 840, Jalan 17/22, 231
7.
8.
Tarikh Keterangan
46400 Petaling Jaya, Selangon Danul Ehsan. 13 Mac 1989 Beliau bertugas di Dewan Bahasa dan Pustaka, Bnunei Danussalam lebih kunang sepuluh tahun, iaitu sehingga tahun 1992. Beliau adalah sasterawan yang serba boleh. Beliau banyak melibatkan din dalam kegiatan penfileman (nakan rapat Allahyarham Tan Sri P. Ramlee) menyentai dalam pengerakan politik di Singapuna dan Persekutuan Tanah Melayu. Beliau juga ada menulis buku dalam bidang kesusastenaan. Temu bual mi merupakan perbincangan umum tanpa dinakam.
9.
Nama Alamat
: Cikgu Mohd. Alinondin : Jalan Mulaut, Kampung Sengkunong, Negana Bnunei Danussalam. Tanikh 14 September 1986 Ketenangan Pada masa mi Cikgu Mohd. Alinordin masih bertugas sebagai tenaga pengajar di Sekolah Perempuan Tinggi Raja Isteni, Bandan Sen Begawan, Bnunei Danussalam. Dan segi kegiatan luar, beliau juga mencebur din dalam bidang seni suara, dan terkenal dengan panggilan M. Nondin. Pada tahun 1950-an dan tahun 1960-an, beliau juga aktif dalam pengerakan Parti Rakyat Bnunei, dengan memegang jawatan Setiausaha bagi cabang Panti Rakyat Bnunei di Kampung Burung Pingai Air, Brunei.
232
BIBLIOGRAFI__________
Sumber-sumber Manuskrip
Algemeen RijksarchiefGravenhage, Den Haag, Holland, No. 642, Borneo, 373.

Arkib Negara Brunei BA112454/78, 192/51. His Highness the Sultan Visit to England in 1952, Resident Office,
National Archives Washington D.C. RG59. 746H.OO/1O1651 Transmittal of report prepared by Vice Consul John JO. Keefe, FSS-9, covering a journey to the Colonies North Borneo and Sarawak and the Protected State of Brunei in late August 1951. From AmCon Gen, Singapore to
the Department of State, Washington, D.C. 16 Oktober 1951.

RG59. 746H.OO/4-255 Question of Right of Acession to Throne of Brunei: Views of Gerard Mac Bryan on Brunei affairs and East-West Relations. Foreign Service
Despatch, From AmConGen Singapore to The Department of State, Washington, D.C. 25 April 1951. RG59 746H.OO/91 756 HBS. Formation of a Branch Party Raayat in Brunei. Foreign Service Despatch, from AmConGen Singapore to Department of State, Washington, D.C. September 1956.
RG59. 746H.03/4158 HBS. Political Development in British Borneo: Transmittal of Memorandum of Conversation. Foreign Service Despatch, from AmConGen Singa-
pore, to the Department of State, Washington, D.C., 1 April 1958.

RG59. 746H.OO/6-2558 HBS. Recent Development in British Borneo. Foreign Service
Despatch, From AmConGen, Singapore To Department of State, Washington, D.C., 25 June 1958. RG59. 746H.OO/4/59 HBS. British Borneo. Foreign Service Despatch, from AmConGen Singapore to the Department of State, Washington, D.C., 1 April 1959. RG59. 746H.OO/3-659 Current Issues in British Borneo. Foreign Service Despatch, 233
from Am Con Gen Singapore to the Department of State, Washington, D.C. 6 March 1959.
Public Record Office, Kew CO 1030/164 Federation of Borneo: Memorandum on the proposal that the island of
Labuan should be returned to the State of Brunei.

CO /030/164 Letters from Allan Lennox-Boyd, Colonial Office, London to Commissioner-Generalfor United Kingdom in Southeast Asia. 25 March 1955. COIO3O/299 Development Plan of Brunei. CO 1030/300. ER. Bevington s report on the economic and development of the State of Brunei, 30 June 1955. CO 1030/460 Constitution of Brunei. Minit mesyuarat di pejabat Tanah Jajahan, di
London mengenai rundingan Pcrlembagaan yang diketuai oleh Sultan Haji Omar Au Saifuddien pada 27 September 1957, 30 September 1957 dan 31 September 1957. C01030/464 Representation by Raayat Party on Constitution of Brunei. Minit mesyuarat perjumpaan rombongan Parti Rakyat Brunei dengan Setiausaha Tanah Jajahan di London, pada han Khamis, 26 September 1957. CO/030/462 Letters from Colonial Officials. Surat Ronald Turnbull kepada W.I.J. Wallace di Colonial Office, London, 5 Disember 1959. CO 1030/608 Malaya/Brunei Relations. Surat dan G. Tory Persuruhjaya Tinggi British di Asia Tenggara kepada David W.S. Hunt, Esq., O.B.E. Commonwealth Relation Office, London, 14 October, 1959.
Dokumen Kerajaan dan Laporan-laporan RasmilManuskrip Al-Marhum Sultan Haji Omar Au Saifuddien Sa adul Khairi Waddien dalam kenangan.
1986. Brunei Darussalam: Jabatan Penyiaran dan Penerangan.

Batu Bersurat Raja-raja Brunei. 1809, dipamerkan di Dewan Pameran, Jabatan Pusat
Sejarah, Bandar Sen Begawan, Brunei Darussalam.

Brunei Annual Report 19061959, Cetakan Kerajaan. Brunei Dala~nPembangunan, 1974. Brunei: Setiausaha Kerajaan. Star Trading. Printing
Ltd.
Buku Kenangan Sempena Pembukaan Resmi Rumah Sakit Raja Isteri Pengiran Anak Saleha 1983. Brunei: Muzium Brunei. Forum peinerintahan Sultan Haji Omar Ali Saifuddien, Studio 1, Radio Televisyen Bru-
nd, 1986. (Salman video tape disimpan di Jabatan Pusat Sejarah, Brunci Damssalam). Grier, AM. Funeral of the Sultan of Brunei. London: Oxford Rhodes House Library. 10 June 1959. (Unpublished articles). Hickling, RH. 1955. Memorandum Upon Brunei Constitutional History and Pratice. Macaskie C.F.C. 1964. Macaskie papers. London: Oxford Rhodes House Library. (An Unpublished Autobiography typescript Mss Pac S7l). Minutes ofState Council from 29 June 1907 to 31 August 1949. Pengumuman Penting. t.th. (disiarkan melalui Radio Brunei, Salman transkrip tersimpan 234
BIBLIOGRAFI
di Jabatan Pusat Sejarah, Bandar Sen Begawan, Brunei Darussalam). Penyata Sekolah-sekolah Agama Kerajaan Brunei daripada Tahun 19561959. Jabatan Hal Ehwal Agama Brunei. 1959. Qalam, Singapura. Sabda kenyataan Duli Yang Teramat Mulia Paduka Sen Begawan Sultan. t.th. (Salman transknip tersimpan di Jabatan Pusat Sejarah, Bandar Sen Begawan, Brunei Damssalam. Salasilah Sultan SharifAli. t.th. (dipamerkan di Dewan pameran, Jabatan Pusat Sejarah, Bandar Sen Begawan, Brunei Darussalam). Salasilah Sultan-sultan Brunei. t.th. (dipamerkan di Dewan Pameran, Jabatan Pusat Sejarah, Bandar Sen Begawan, Brunei Darussalam). Siaran akhbar 1962. Jabatan Penerangan, Persekutuan Tanah Melayu (diperolehi dan Jabatan Penerangan Malaysia, rujukan: PEN. 12/62/98 (PM). Siaran akhbar 1962 Jabatan Penerangan, Persekutuan Tanah Melayu, (diperolehi dan Jabatan Penerangan Malaysia, nijukan: PEN. 12/62194 (PM). Syair Awang Semaun. t.th., t.tp., t.pt. (Salman yang dirumikan oleh Jabatan Muzium Muzium Brunei, salman tersimpan di Jabatan Pusat Sejarah, Bandar Sen Begawan, Brunei Darussalam). Syair Perlembagaan Negeri Brunei, (Salman tape kaset disimpan di Jabatan Pusat Sejarah, yang dibaca oleh Haji Abd. Wahab bin Begawan Pehin Tuan Imam Dato Setia Haji Metassan di pelancaran buku Penyair Diraja, di Jabatan Pusat Sejarah, Brunei Darussalam.
Surat Sultan Hashim Aqamaddin yang ditujukan kepada Sultan Turki mengenai perampasan Limbang oleh James Brooke di Sarawak pada tahun 1890 1890. (Dipa-
merkan di Dewan Pameran, Jabatan Pusat Sejarah, Bandar Sen Begawan, Brunei Darussalam). Tangisan Terjajah, cerpen pendek yang dikarang oleh H.M. SalIeh yang mengisahkan tentang kesedaran semangat kebangsaan Brunei (Salman foto dalam tulisan jawi terdapat pada penulis).
Titah 19591 967, Ke Bawah Duli Yang Maha Mulia Baginda Maulana Al-Sultan Sir Oman Ali Saifuddien Sa adul Khairi Waddien, Dewan Bahasa dan Pustaka, Brunei,
1971.
Undang-undang Semantara NKKU tahun 1962. 1962. (Salman tersimpan di Jabatan Pu-
sat Sejarah, Bandar Sen Begawan, Brunei Darussalam, disertakan dalam lampiran).
Buku, Monograf dan Makalah
Abdul Kanim Abdul Rahman 1988. Tahun 1988 Masihi, Dirgahayu. Jabatan Pusat Sejanah, Brunei. Abdul Latif Ibrahim 1970. Padian Its Market and the Women Vendors. The Brunei Museum Journal 2(1): 3951. Abdul Latif Abu Bakar 1983. Puisi-puisi Harun Aminurashid yang bertemakan Nasionalisme Melayu 192939, Malaysia Dan Segi Sejarah: Bil. 12. Abdullah Hussain 1982. Harun Aminurrashid pembangkit semangat kebangsaan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Abu Yazid Abidin 1979. Kebangkitan Semula Jepun. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.
235
Ahmady Hassan t.th. Ke mann Azahari? Alor Setar, Kedah: United Development Corporation. Amin Sweeney, P.L. 1968, Salsilah Raja-Raja Brunei. JMBRAS 12(2): 182. Awang Sabnie Pengiran Muhammad, Brunei Brass (tanpa tankh dan penerbit). Barret, W. L.S. 1988. Brunei and Nunsantara history in coinage. Bandar Seri Begawan, Brunei: Jabatan Pusat Sejarah. Bakir Jeludin 1984. Bertanam padi bukit atau tugal secara tradisional. Beriga 3: 711. Bentong Antara 1984. Bentuk Tumbuh-tumbuhan dalam Lonikan Perusahaan Tembaga Tradisi. Berita Muzium 6(2): 4045. Bentong Antara 1985. Puak Kedayan dan masalah Termmnologinya. Berita Muzium 7(1): 4247. Bhattacharjee, OP. 1976. Southeast Asian Politics, Malaysia and Indonesia, Department of International Relations, Jadaupur University, India. Birkenmeler Elmar 1970. Notes on some coral fish in Brunei water. The Brunei Museum Journal 2(2): 294317. Bisch Jorgen 1962. Ulu: The World End. Great Bntain: George Allen and Unwin Ltd. Brackman Arnold 1966. Southeast Asias Second Front, The Power Struggle in the Malay Archipelago. New York: F.A. Praeger. Brown, D.E. 1970. The structure and history of a Borneo Malay Sultanate. Brunei: Star Press. Brown, D.E. 1972. Ampuan in Brunei, Brunei Museum Journal 2(4): 207209. Cady, John F. 1974. The History of Post War Southeast Asia. USA: Ohio University Press. Cnisswell, C.N. 1983. Rajah Charles Brooke Monarch ofall He Surveyed. Kuala Lumpur: OUP. Donnison, F.S.V. 1956. British Military Administration in the Far East 1943 1 946. Her Majestys Stationery Office, London. Fnednick Hirth dan W.W. Rockhill 1965. Chua-Ju-Kua: His Work on the Chinese Arab Trade in the twelfth and thirtenth Centuries, entitled Chu-fan-chi. New York: Paragon Book Reprint Corp. Fatimah Mohd. Daud 1988. Raja-raja Brunei sebelum Awang Alak Betatar. Pusaka (2): 1318. Groeneveldt, W.P. 1880. Notes on the Malay Archipelago and Malacca. Batavia, Compiled from the Chinese Sources. Gullick, J.M. 1958. Indigenous Political Systems of Western Malaya. Athlone Press, London. Hafneh Mohd. 1987. Perkembangan hutan di Negara Brunei Darussalam. Beniga. Bmnei: Dewan Bahasa dan Pustaka. April-Jun. 15: 3042. Hahn, Emily 1953. James Brooke ofSarawak, London: Arthur Baker. Hamaah, B.A. 1981. Oil and independence in Brunei: A Perpective. Southeast Asian Affairs: 93102. Hanna W.A. 1964. The Formation of Malaysia: New Factor in World Politics. New York: American Universities Field Staff Inc. Hanna WA. 1965. Sequel to Colonialism The 19571 960 Foundations for Malaysia. New York: American Universities Field Staff inc. 236
BIBLIOGRAFI
Harper G.C. 1975. The Discovery and Development of the Senia Oilflelds. Brunei: Muzium Brunei. Hashim Abd. Hamid 1987. Melayu Islam Beraja Rantai Kesinambungan Kebudayaan Melayu Brunei. Seminar Antarabangsa Bahasa Kesusasteraan dan Kebudayaan Melayu, Universiti Brunei Darussalam. Horton, A.V.M. 1987. Report on Brunei 1904, M.S.H. McArthur. England: University of Hull. Horton, A.V.M. 1984. The British Residency in Bmnei, 19061959, Occasional Paper no. 6. Centre for Southeast East Asian Studies. England: University Hull. Hose Charles dan W. McDougall 1912. The Pagan Tribes of Borneo. 2 jil. London: MacMillan. Hughes-Hallet, HR. 1940. A Sketch of the History of Bnunei. JMBRAS. 18(2): 2341. Irwin Graham 1965. Nineteenth Century Borneo: A Study in Diplomatic Rivalry. Singapore: Reprinted Donald Moore. Irwin Graham 1986. Borneo Abad ke-18, Kajian Men genai Persaingan Diplomatik. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Ismail Ibrahim 1985. Perusahaan membuat kayu arang (charcoal) di Brunei. Benita Muzium. 3: 4757. Ismail Ibrahim 1985. The craft of the silversmith in Brunei. The Brunei Museum Journal6(1): 89104. Ismail Ibrahim & Metassim Jibah 1986. Persekutuan munid-munid tua Bnunei, Borneo (MUTU). Berita Muzium 8(1): 2022. Jaafar M.S. 1988. City of many waters early Bnunei through European eyes. Muhibbah. 3033. James, H. & Sheil-Small D. 1979. The undeclared war. Kuala Lumpun: Vinlin Press Sdn. Bhd. Joginder Singh J. 1979. Malaysia Singapore and Brunei 14001965. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Kahin, Mc T.G. 1961. Nationalism and Revolution in Indonesia. New York: Cornell UniversityPress. Lamat Jaafar 1979. Pertukangan tembaga di Brunei. Beniga. 15:5679. Leake David Jr. 1959. Brunei: The Modern Southeast Asian Islamics Sultanate. Kuala Lumpur: Forum. Leifer M. 1978. Decolonisation and International Status: The Experience of Brunei, International Affairs, Jil. 54, April. Lim, P.M. Shariffuddin 1975. Charcoal production in Brunei. The Brunei Museum Journal 3 (3): 201225. Low, H. 1980. Silsilah (Book of the Descent) of the Rajas of Brunei, JSBRAS, No. 5, 135. Mackie, J.A.C. 1974. Konfrontasi: The Indonesia-Malaysia disputes 1963 1 966. Kuala Lumpur: Oxford University Press. Maxwell, S.W.G. & William 1962. Treaties and engagements affecting the Malay States and Borneo. England: Jas. Truscott & Son Ltd. Suffolk Lane. Mckie Ronald 1963. The emergence of Malaysia. Harcourt, Brace and World Inc. USA. Metassim Jibah 1980. Note on Brunei coal (18301924) The Brunei Museum Journal 4(1): 104118. 237
Metassim Jibah 1983. Perkembangan pensekolahan Melayu Brunei dalam Pentadbiran Sistem Residen, 19061959. The Brunei Museum Journal 5 (3): 126. Metussin Oman dan Dato P.M. Shaniffuddin 1978. Distributions of Chinese and Siamese Ceramic in Bnunei. The Brunei Museum Journal, Bml. 2. Md. Zain bin Seruddin 1984. Kemasukan Islam dan Kesannya di Brunei. Jabatan Hal Ehwal Agama Brunei. Mohammad Abu Bakar, Politik Brunei Menjelang Penubuhan Malaysia Dan Segi Sejarah,(lO): 117142. Mohd. Anis Osman 1983. Perkembangan Perlembagaan Malaysia. Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd. Mohd. Jamil b. Umar 1990. Tarsilah Brunei Sejarah Awal dan Perkembangan Islam. Brunei: Jabatan Pusat Sejanah. Mohd. Jamil b. Umar 1973. Catatan Perwira-Perwira dan Pembesar-Pembesar Brunei. Brunei: Dewan Bahasa dan Pustaka. Mohd. Noon Abdullah 1979. Kemasukan Sabah dan Sarawak ke dalam Persekutuan Malaysia. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Muhammad Abd. Latif 1992. Latarbelakang Islam di Brunei, Jurnal Darussalam, Bil. 1. Muhammad Hadi Abdullah 1988. Pendudukan Jepun di Brunei. Jurnal Persatuan Sejarah. Brunei (1): 2033. Mundy R. 1884. Narrative of Events in Borneo and Celebes down to the Occupation of Labuan from the Journals of James Brooke Esq. 2 jil. London: John Murray. Mustatha Ahmad 1987. Knaftangan Brunei masa depan. Beriga. 15: 5679. Nasution, A.H. 1987. Memenuhi panggilan tugas, jilid: 6 masa kebangkitan orde baru. Jakarta: Pt. Gunung Agung. Nor Azizan Idnis 1990. Peranan dan Pengaruh Tunku Abdul Rahman dalam Sejarah Dasar Luan Negara: Tahun-Tahun Awalan (19571962) JEBATBiI. 18. Nicholl Robert 1975. European Sources for the History of the Sultannate ofBrunei in the Sixteenth Century. Brunei: Brunei Museum. Nicholl Robert 1980. Brunei rediscovered a survey of early times. The Brunei Museum Journal4 (4): 219237. Oman Ali Saifuddien 1966. Rampaian Laila Shaer. Bnunei: Dewan Bahasa dan Pustaka. Othman Ismail 1985. The saga of sago. Muhibbah. 4(3): 2 125. Ongkili J.P. 1976. The Borneo respone to Malaysia 19611963. Singapore: Donald Press. Ongkili J.P. 1973. Pre-Western Brunei, Sarawak and Sabah, Nusanlara. Bil. 3. Panduan Penerangan Berkenaan Kumpulan Wang Faedah Persaraan Shell Brunei 1978. Kuala Belait: Percetakan Mmnyak Shell Berhad. Penginan Bahnn Pengiran Hj. Abas, 1976. Perlembagaan Negana Brunei, Sari Pembangunan Bil. 3, Bhg. Penerangan, Brunei. P.M. Yusuf 1975. Adat Istiadat Diraja Brunei Darussalam, Brunei Museum Journal. Ranjit Singh 1976. Brunei and the Malaysian Negotiation, Jurnal Hubungan Antarabangsa. Kuala Lumpur: Universiti Malaya. Ranjit Singh 1980. Internal Politics of Brunei, 19501960. Kertas Kerja Seminar 8th IAHA Conference, Kuala Lumpur. Ranjit Smngh D.S. 1984. Brunei 18391983, the Problems of Political Survival. Singapore: Oxford University Press. 238
B1BLIOGRAFI
Reece, R.H.W. 1982. The Name of Brooke. The End of White Rajah Rule in Sarawak. Kuala Lumpur: Oxford University Press. Rush Munni 1981. Mengalu antara corak perniagaan lama di Brunei. Bahana, 15(35) 2125. Rukiah Md. Salleh 1980. Perusahaan bertenun kain di Brunei. Bahana, 15(30) 1623. Rutter Owen 1930. The Pirate Wind: Tales of the Sea Robbers of Malaya. London: Hatchinson. Sabihah Osman 1991. Onang-orang Persekutuan Tanah Melayu di Brunei (19501963). Jebat (19): 678 1. Sabihan Osman 1986. Perkembangan Politmk Sabah dalam Hairi Abdullah dll. Sabah Perubahan Dalam Pembangunan. UKM/Yayasan Sabah. Sanib Said 1987. Pembentukan Kenajaan Brunei Lama, huraian teori penghijrahan, Seminar Antanabangsa, Bahasa, Kesusasteraan dan Kebudayaan Melayu. Univensiti Brunei Darussalam. 38 Ogos. Saran Singh AMN FRANS 1980. The coinage of the Sultannate ofBrunei 14001980. The Brunei Museum Journal 4(4): 38103. Saunders, G.E. 1969. James Brookes Visit to Borneo in 1844, uI. XVII, Sarawak Museum Journal.
Sigamat Angas 1982. Perkembangan dan pertukaran nama-nama dan Kampong Ayer. Berita Muzium 1:4871. Simandjuntak, B. 1986. Federaslisme Tanah Melayu 19451963. Petaling Jaya: Fajar Bakti Sdn. Bhd. Smith 1963. The Borneo Revolt, Background and Consequence, The World Today (April). Stubbs RE. 1986. Two Colonial Office Memoranda on the History of Brunei, JMBR4S 12(2): 83116. Syair Awang Semaun. t.th.:t.tp.:t.pt. Tarhing Nicholas 1982. The Burthen, the Risk and the Glory a Biography of Sir James Brooke. Kuala Lumpun: Oxford University Press. Tarling Nicholas 1971. Britain, the Brciokes and Brunei. Kuala Lumpur: Oxford University Press. Teixeira, Mannuel 1964. Early Portuguese and Spanish contacts with Borneo. Da Sociedade De Geografia De Lisboa, Lisboa, JulyDecember. Tregonning. K.G. 1967. A History of Modern Sabah (North Borneo 18881 963). Kuala Lumpur: University of Malay Press. Turner R.N. 1983. An account of my times as assistant Resident Bnunei April/May, 19401941. The Brunei Museum Journal 3(3): 168186. Wan Shamsudin M. Yusoff 1984. Sejarah Sastera Melayu Moden (sesudah tahun 1800). Kuala Lumpur: Pustaka Antara. Wang Gungwu 1969. Malaysia, Southeast Asia and Politics, ASIAN SURVEY. New York: F.A. Preager. Watson A.C. 1982. Notes on the history of Bubungan Dua Belas. The British High Commissioners in Brunei. The Brunei Museum Journal 5(2): 37104. Watson AC. 1987. Report on Brunei in 1904. H.S.H. MacArthur. Monograh in International Studies.
239
Wright, L.R. 1970. The Origins of British Borneo. Hong Kong: Hong Kong University Press. Yura Hahim 1958. Sejarah Brunei. Brunei: Brunei Press. Zahari bin Muhammad Noon 1981. Perusahaan membuat kapur dan kegunaannya. Berita Muzium. 3(4): 6264. Zahari bin Muhammad Noon 1982. Perusahaan membuat gula anau di Kampung Menunggol. Berita Muzium 1: 6671. Zaini Ahmad 1978. Rakis (Suatu Testement Politik). Kuala Lumpun: Trading Oriental Plaza. Zaini Ahmad 1984. Brunei ke arah kemerdekaan 1984. Selangor: Yee Lian Printing Co. Zaini Ahmad 1989. Pertumbuhan nasionalisme di Brunei 19531963. Kuala Lumpur: Percetakan Sentosa Sdn. Bhd. Zainuddin Hassan 1991. Pengalu dan padian di Brunei satu pengenalan ningkas. Dirgahayu. 177180.
Akhbar/Majalah BeritaHarian, 1 April 1961. Bintang Timur, November 1977. Business Times, Januani 1979. Far Eastern Economic Review Yearbook 1977. North Borneo News and Sabah Times, 1956 hingga 1963. Pelita Brunei. 1956 hingga 1986. Sarawak Tribune 15 Disember 1962, 20 Oktober 1970. Suara Bakti, 19 Januani 1961, 12 November 1962. Suara Rakyat, April, Mac dan Jun 1957. Sunday Mail, 18 Mei 1953, 16 Disember, 1962. Sunday Times, 16 November 1969. The Borneo Bulletin, 1953 hingga 1963. The Malay Mail, 1965. The Straits Echo, 1968. The Straits Times, 19601965. Utusan Melayu, 8 Februani, 19 Jun. 25 Jun. 1963. Utusan Sarawak, 1 Februani, 21 Mac, 29 Mac, 1959, 23 Februari 1963. Utusan Zaman, 20 Mei 1963. Latihan Ilmiah/Tesis yang belum diterbitkan
Bunnell F. 1969. The Kennedy Initiatives in Indonesia 19621965. Tesis Ph.D. Universiti Cornell, Ithaca, New York. Dalius Lucius Lobinjang 1989. Sabah Semasa Pendudukan Jepun 19421945. Latihan Ilmiah. Jabatan Sejarah, Univensiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, Sesi 1988/89. Horniah Hj. Affendi 1989. Pendudukan Jepun di Sarawak 19411945, Latihan Ilmiah. Jabatan Sejanah, Univensiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, Sesi 1988/89. Jones K. 1983. Absolutism and democracy in Bnunei Revolt, tesis BA. Australian National Universitiy Canberra. 240
BIBLIOGRAFI
Metussin Hj. Jibah 1983. Political Development in Brunei with Reference to Sultan Oman Ali Saifuddien III (19501967). Tesis M.A. Universiti Hull, England. Mohd. Husaini Abdullah 1989. Sejarab Penglibatan Orang-orang Mehayu Dalam Aktiviti Ekonomi di Brunei 19461983 Latihan Ilmiah. Jabatan Sejarah, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, Sesi 1988/89. Muhammad Hadi Abdullah 1985. Sultan Oman Ahi Saifuddien III: Peranan dan Sumbangannya daham Penkembangan Politik Bnunei 19451967. Tesis Saijana Jabatan Sejanah, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi. Sabullah Hj. Hakip 1985. Brunei Menuju Kemendekaan, Latihan Ilmiah. Jabatan Sejanah, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, Sesi 1984/85. Sabullah Hj Hakip 1994. Sejarah Penkembangan Sosioekonomi Bnunei dari tahun~ 19061959. Tesis Serjana, Jabatan Sejarah, Univensiti Kebangsaan Malaysia, Bangi. Wright L.R. 1970. British Policy in the South China Sea area with special reference to Sarawak, Brunei and North Borneo, 18601 888. Tesis Ph.D. Univensiti London. Zaini Hj. Ahmad 1985. Pentumbuhan Nasionalisme di Brunei 19391962, Tesis Sanjana. Univensiti Kebangsaan Malaysia, Bangi. Zainun Johani 1989. Brunei dan Hubungan Luarnya. Tesis Sarjana Lanjutan. Univensiti Malaya.
241
INDEKS
A.H. Nasution, 205 AM. Azahari, 69,7!, 119, 121, 122, 125, 127, 129, 132, 137, 138, 149, 156, 163, 164, 185, 187, 188, 190, 193, 194,195, 199,200,201, 202, 203, 204,205,206,207,211,220,225 Abd. Hamid Osman, 72 Abdi Manaf Penyurat Abu Bakar, 65 Abdul Aziz bin Mohd. Zain, 148 Abdul Rahman Yaakob, 22! Abdul Razak, Tun, 173, 178, 221, 222 Abdul Wahab, Dato Panglima Bukit Gantang, 130 Abdullab Aliashim, 65 Abdullah bin Jaafar, 72, 71 Abdullah Hussein, 67 Abdullah Penyurat Abu Bakar, 65 Abel!, Anthony, Sir. 128, 130, 140, 141, 142, 216 Abu Bakar, Pengiran, 129 Abu Hanafiah bin O.K. Bujang, 127 ADB, 119 Ahmad Boestamam, 124 Ahmad Fadilah, 205 Ahmad Inspektor, 196 Air Besan Kalimantan Barat, 207 Alcock, Rutherford, Sir, 13 Au bin Muhammad, 32 Au bin Pengiran Mohd Daud, Pengiran, 65, 129 Ampuan Yusof, 171 Angkatan Pemuda Brunei, 66, 12 Arsad bin Marsal, 156, 174 ASA, 202 ASEAN, 207, 223 Awang Alak Betatar, 3, 4, 28, 145 Balai Polis Sungai Keanggeh, 197 Balai Polis Temburong, 197 Bandar Sen Begawan. 38 Baram, 9 BARIP, (Barisan Pemuda), 66, 68, 72, 73, 74, 85,86,77,78,79,80,81,82,119,121 Barisan Kemerdekaan Rakyat Brunei, 208 Basir Taha, Awang, 65, 66. 71, 102 Batu Lintang, 96 Belait, 18 Benita Brunei, 144 Besar bin Pengiran Kula, Pengiran Haji, 197 Biddulph, Richard, 13 Bintulu, 9 Bisaya, 18 BMA, 74, 75, 76, 108 BNO, 160, 165, 167 Bnto, Rue de, 39 Brooke, Charles, 9, 10, 210 Brooke, James, 8, 51,52 Brown, D. E., 17, 18, 20, 21, 28, 32, 39 Brunei Film, Production Company (Brufico), 119 Brunei Freedom Struggle Party (BFSP), 155, 156 Brunei National Organization, 155 Brunei United Party (BUP), 155, 156 Brunei, 160, 35, 221 BSFP, 160 BUP, 160, 165
243
SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN Burhanuddin, Dr., 124 Cator, G.E., 62 Ceteria, 24 ChengHo, 37 Clementi, Cecil, 141 Cukai dagang, 43 Daeng Anak Beliang (Temburong), 163 Damong, 33 Dasar Undang-Undang Sementara NKKU, 192 Daud Sarudin, 65 Dent, Alfred, 11 Dewan Konsultasi Revolusioner Rakyat Kalimantan Utara (DKRRU), 163 Djatikusumo, Jeneral, 226 Front Socialist Malaya, 203 Gerakan Buruh Bersatu Brunei, (BULF), 156 Ghazali Shafie, 178 Gimang Anak Peril, 149 Gladstone, 14 Gugusan Malaysia, 154, 168 H.B. Hidup, 69 H.M. Salleh, 65,68,69,71,73,74,77,78,79, 127 Hang Tuah Putih, 72 Hapidz Laksamana, 208, 214 Harnis, Thomas, 11 Harun bin MuhammadAmin (Harun Aminnurashid), 65,67, 102 Hasbollah bin Hj, Daud, Awang, 66, 156 Hashim Abd. Hamid, 22,34 Hashim bin Tahir, 65, 102, 149 Hassan Basri, Kolonel, 194 Hassan, 66 Hassanal Bolkiah, Duli Pengiran Muda Mahkota, Sultan, 210. 211,217,224 Hianzta, 2 Hickling,R.H., 118, 128 Hidupbin Pengiran Hashim, Pengiran, 72 Hidupbin Zakaria, Awang, 165 Hone, Ralph, Sir, 141 Hukum Kanun Brunei, 110 Hussien Onn, 224 Hussien, Awang, 65 Ibrahim bin Jaafar, Dato Perdana Menteni, Haji, 129, 131 Ibrahim Haji Mohd. Said, 65 Ibrahim Yaakub, 65 Indonesia, 207, 209, 224 Ishak Hj. Muhammad, 65 Ismail bin Abdul Rahman, Dab Dr., 178 Janang, 33 Janis Abas, 190 Jawatankuasa Perundingan Perpaduan Malaysia, 147 Jawatankuasa Tujuh Serangkai, 114 Jaya Anak Tnarang (Temburong), 163 Jejerang, 33 Kalimantan Selatan dan Kalimantan Barat, 206 Kampung Ayer, 18, 20, 45,46,75, 78, 106, 198 Kampung Lumpas, 222 Kassim Kamidi, 102 Kay, K.E.H., 71, 106, 107 Kedayang, 18 Keppel, Henry, Sri, 13 Kerajaan, 25, 26 Kesatuan Melayu Brunei, 66,75 Kesatuan Rotari Borneo Utara, 144 Kesultanan Bninei, 6. 7 Kesultanan Sulu. 7 Ketua Panitia Pembela Revolusi kalimantan Utara, 205 KMB, 72,73,80,81,82 Kota Batu, 1, 36, 37,45 Kuching, 96 Kuma Indera, 24 Kunpan, 25,27 Lawson, Neil. 130, 178. 191 Lee Kuan Yew, 146, 147 Lennox-Boyd, Alan, 212 Limbang. 9, 14, 58, 210,221 Low. Hugh, 12 Lucoes (Brunei), 40 Lukan bin Uking. 149 Mac Arthur, M.S.H., 15,62,63 Macapagal, Presiden, 200 MacBryan. (1,81 MacDonald, Malcom, 75, 141 MacMillan, Harold. 182 Maharaja Dinda, 24
244
INDEKS
Majlis Daerah, 130 Majlis Diraja dan Kerajaan, 130 Majlis Mesyuarat Daerah, 131, 134, 135, 161. 166, 182 Majlis Mesyuarat Menteri, 131, 134, 135 Majlis Mesyuarat Negeri, 59, 134, 135, 138, 139, 149, 151, 154, 166, 169, 170, 182, 185 Majlis Mesyuarat Negeri. 116, 117, 118, 122, 123, 124, 128, 129, 131, 133 Majlis Mesyuarat Penngkat Raja. 134 Majlis Mesyuarat Raja-Raja Melayu, 161 Majlis Mesyuarat Undangan, 130 Majlis Penasihat Daerah, 64, 115, 116, 123, 124, 128 Maktab Perguruan Sultan Idris Tanjung Malim, 64, 142 Maktab Sultan Haji Omar Saifuddien, 222 Malai Mansur, 66 Malaysia, 154, 168, 221, 223, 224 Marco Polo, 36 Marsal bin Mann, Dato, 65,66, 129, 194, 196, 201, 149, 152, 173 Melayu Brunei, 18 Melayu Raya, 140, 156 Mengaln, 44 Menteri Agama, 32 Menten Dagang, 32 Menten Darat, 43 Metusin bin Aliakhbar, 165, 197 Metusin bin Pengiran Piut A. Rahman, Pengiran Haji, 66 Mohd. Alam, Pengiran Pemancha Paduka Haji, 129 Mohd. Ali bin Pengiran Hj. Mohd. Daud, Pengiran Dato Setia, 148, 173 Mohd. Daud, Pengiran Haji, 148 Mohd. Jamil bin Pehin Khatib Hj. Kumar, Pehin Haji, 65, 69, 73, 102, 148, 173 Mohd. Taha, Pehin Orang Kaya Laksamana Haji, 129 Mohd. Yakin bin Long, 158 Mohd. Yusofbin Pengiran Hj. Abd. Rahim, Pengiran Dato Setia, 33, 69,71,73, 51, 102, 129, 148, 173, 180, 189 Mohd. Yusofbin Tengah, 166 Mohd. Zain bin Hj. Serudin, Awang Haji, 16, 66, 111 Mohd. Zain Wali, 66 Moses, Charles Hee, 10, 11 MSCC, 148, 172
Muhammad Noah, Datuk, Hj., 178 Muhammad Yassin, Pengiran Haji, 66 Mukah,9 Murut, 18 MUTU, 119, 121 Nakhoda Manis, 41 Nakhoda Ragam, 4, 6 Negara Kapur Barus, 34 Negara Kesatuan Kalimantan Utara, 142, 168, 159, 169, 170, 186, 187, 199 Negen-Negeri Melayu Bersekutu, 61 Nelson, Dato, 179 Nicholl, Robert, 16 NKKU, 185, 186, 187, 188, 189, 191, 193, 200,201,202,203, 204,205,207,225 Osmena, 200, 201, 202, 204 Othman Bidin, Mohd. Ali Tamin, 65 Outram, 191, 195 Overbeck, 11, 12. 13 Oya.9 Pu-Lu-hsieh, 35 Paduka Sen Baginda Raja Isteri Pengiran Anak Siti Fatimah, 76 Paduka Tuan, 24 Parti Brunei National Organisation (BNO), 152 Parti Buruh, 218 Parti Kemerdekaan Rakyat Brunei, 214 Parti Konservatif, 219 Parti Pejuang Rakyat Brunei, 174 Parti Pergerakan Rakyat Brunei, 174 Parti Rakyat Bersatu Brunei, 174 PartiRakyatBrunei, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127, 129, 132, 133, 134, 136, 137, 139, 142, 150, 152, 154, 156, 158, 160, 161, 164, 165, 166, 168, 169, 170, 183, 185, 187,189,190,191,192,193,194,196,200, 203, 204,205, 207, 211, 212, 220, 222, 223, 225 Paunceforte, Julian, 13 PBB, 202, 204,223 Peel, W.J., 71, 79 Pehin, 32 Pehin Dab Saudagar, 33 Pehin Dato Temenggung, 33 Pehin Kaptin Cina, 33 Pelaez, 202 Pelita Brunei, 150, 151
245
SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN Pengalu, 45 Pengiran Bendahara Omar Au Saifuddien, 67, 82 Pengiran Bendahara Sen Maharaja Permaisuara, 30 Pengiran Bendahara X Raja Dungu Muhammad, 47 Pengiran Bendahara, 24, 29 Pengiran Di-Gadong Haji Mohd. Salleh, 66, 78 Pengiran Di-Gadong, 6, 24, 29, 30, 31 Pengiran Haji Lampoh, 71 Pengiran Maharaja Adinda, 31 Pengiran Maharaja Lela Sahibul Kahar, 31 Pengiran Mahkota, 8 Pengiran Muda Hashim, 51, 52, 56, Raja Muda Hashim, 8,9 Pengiran Muda Omar Au Saifuddien, 62, 68, 69, 73, 74, 76, 78, 79, 89 Pengiran Paduka Tuan, 31 Pengiran Pemanca dan Temenggung, 29 Pengiran Pemanca Sahibul Rawwal Mashurat, 30 Pengiran Pemancha, 24 Pengiran Perdana Wazir, 29 Pengiran Syahbandar Sahibul Bandar, 31 Pengiran Syahbandar, 24 Pengiran Temenggung Sahibul Bahar, 30 Pengiran Temenggung, Il, 24, 31, 40,78 Pengisytiharan tentang Kurniaan Kemerdekaan kepada Negeri-Negeri dan Rakyat yang Terjajah, 223 Pentadbiran Tentera British (BMA), 69, 70 Penyurat Patih, 33 Penyurat, 33 Perang Pasifik, 94 Perjanjian Perlembagaan, 1959, 133 Perjanjian Protectorate, 10 Perlembagaan Negeri Brunei tahun 1959, 137, 139, 161, 169, 181 Persatuan Cina, 75 Persatuan Guru-Guru Melayu Brunei, 72 Persatuan India, 75 Persatuan Kaum Ibu Dayak, 144 Persatuan Kebangsaan Brunei, 174 Persatuan Parlimen Komanwel, 147 Persatuan Sahabat Pena Brunei, 66 Persekutuan Borneo, 142, 174 Persekutuan Malaysia, 174, 175, 225 Persekutuan Tanah Melayu dan Great Britain. 215 Pertubuhan Bangsa-Bangsa Bersatu (PBB), 215, 202, 222 Pesuruhjaya Tinggi British di Asia Tenggara, 61 Pigafesta, Antonia, 5, 49 Pihak Berikat, 106 Pires, Tome, 6, 40 PKI, 213 PKM, 72 PMIK, 204 P0-ni, 1,3 Pulai Cermin dan Pulau Muara Besar, 17 Puni, 36, 37 Pusaka, 25 R.N. Turner, 95 Rahman, 145, 153 Raja Azam, 194, 199 Raja P0-ni, 2 Ranggau Anak Belaing (Temburong), 163 Repulse, 94 Resil bin Hj. Lahid, 166 Sabri, Awangku, Pg. Mohammad, 43 Sahabat Pena Cawangan Brunei, 66 Salisbury, Lord, 13 Sambas, 51 Sanib Said, 16 Sarifuddin, Pengiran, 70, 71 SAUDARA, 66 Selkirk, Lord, 178, 189, 194 Setia Negara dan Perma Putera, 24 Si Raja Muda, 24 Silsilah Raja-Raja Brunei, 3, 4 Sir Robert Scot, 131 Sistem Residen, 59 Suara Rakyat, 71 Subandrio, 226 Sukarno, Presiden, 204, 205, 206, 207, 225 Sultan Abdul Moni, 10, 47 Sultan Ahmad Tajuddin, 61, 62, 66,67,68,71, 73, 74, 76, 78, 79, 80, 82, 95, 98, 106 Sultan Bolkiah, 1,4, 5,24, 38,48 Sultan Haji Hassanal Bokiah, 224 Sultan Haji Omar Ali Saifuddien, 113, 114, 115, 116, 118, 121, 122, 123,125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 138, 139, 141, 142, 144, 145, 147, 148, 150, 151, 152, 155, 156, 157, 159, 161, 163, 167, 168, 169. 170, 172, 173, 174, 175, 176, 177, 179, 181, 183,
246
INDEKS
184, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 196, 198, 204, 206,207, 208, 209, 210, 211, 214, 216, 217, 220, 221, 224, 226, 227 Sultan Hashim Jalil Alam Aqamuddin, 47 Sultan Hassan, 38, 48 Sultan Jamal Al Alam, 13 Sultan Muhammad Hasan, 6, 7, 24, 110 Sultan Muhammad Shah, 3, 4 Sultan Omar Ali Saifuddien ibni Al-Sultan Alaiddin, 32, 53, 111 Sultan Sulu, 200 Suma Negera, 24 Suma Oriental, 6, 40 Surianshah, 194 Suruhanjaya Penyiasatan Cobbold, 149 Syair Awang Semaun, 17, 18 Syair Perlembagaan Negeri Brunei, 113 Syarikat Berpiagam Borneo Utara British, 9, 10 Syarikat Kiram Corportion, 200 Syarikat Minyak Shell Brunei, 179, 183, 194 Syed Ahmad Shababudin, 66 Syed Sheikh Al-Hadi, 66 Takamura, Jeneral, 96 Tan Siew Sin, 73, 178 Tarling, N., 39 Tatau, 9 Temburong, 197 Tentara Nasional Kalimantan Utara (TNKU), 190, 193 Tentera Gurkha, 218, 219 The American Trading Company, 11, 13 The British Malayan Petroleum Co. Ltd., 63
The Prince of Wales, 94 TNKU, 171, 189, 194, 196,201,204,206,207, 224, 225, 226 Torrey, Joseph, 11 Treacher,W.H., 12,13 Trusan, 9 Tujuh Serangkai, 128, 142, 145 Tulin, 25, 27 Tunku Abdul Rahman, 127, 145, 146, 153, 158, 159, 160, 161, 167, 172, 175, 176, 180, 181, 185, 189, 199, 202, 203 Tutong, 18 Utusan Malaysia, 66
Vijayapura, 1, 2
Wan Ahmad bin Wan Omar, 131 Wang Gungwu, 38 Warder Mat Desa, 221 Yaakub bin Othman, 71 Yang di-Pertuan Agong Malaysia, 171, 173, 198 Yassin Affandy, 69, 125, 190 Ying Chin, 37 Zainal Abidin Puteh, 102, 73 Zainal Panjang, 65 Zaini Haji Ahmad, 122, 125, 190, 199, 202 Zakaraal al-Khazwini, 17 ZOPFAN, 223
247

34584

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

34584

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SEJARAH BRUNE!

Babl Bab2 Bab3 Bab4 BabS Bab6 Bab7

94 110 140 184 211 229

LAMPIRAN BIBLIOGRAFI INDEKS

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

Sabihah Osman Muhammad Hadi Abdullah Sabullah Hj. Hakip

Sabihah Osman Muhammad Hadi Abdullah Sabullah Hj. Hakip

SENARAI SINGKATAN ____

Barisan Pemuda Brunei Freedom Struggle Party

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

CORAK MASYARAKAT DAN PEMERINTAHAN SEBELUM ISLAM

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

angkat pulang ke Brunei.

Johor, ia pun ben-

Seterusnya dalam Silsilah Raja-raja Brunei itu ada menyebutkan,

geni Brunem membawa agama Islam

SFJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

32 G. Irwin, Nineteenth Century Borneo, him. 195.

SEJARAH BRUNEL MENJELANG KEMERDEKAAN

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

Setelah Overbeck mendapat konsesi-konsesi itu, beliau ingin meletakkan

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

mandangkan Dent membeni jaminan bahawa sekiranya piagam itu dikunniakan,

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

Terlalu patut tempat bernegeni.37

Penghijnahan pada peringkat awal

begitu tertumpu ke kawasan Teluk

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

dua, airnya yang cetek menghalang kapal-kapal besar, terutama kapal-kapal

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

Patih memandang ke kanan ke kin

LAPIS MASYARAKAT MELAYU BRUNEI

SEJARAH. MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

i. ii. iii. iv. v. vi. vii.

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

yang bermakna retainer.

45 Sementara pengertian yang dibenikan oleh Kamus De-

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

PENTADBIRAN TRADISI BRUNEI

55 D. E. Brown, op. cit., him. 17.

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

dikenal sebagai Pengiran Bendahara yang bentanggung-

jawab sebagai Perdana Menteri dan Penginan Temenggung sebagai Menteni

tendapat kelas pegawai yang bergelar Ceteria yang terdini

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

telah membicanakan dengan jelas dan memberi tiga ciri utama

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

62 D. E. Brown. II. 63 Ibid. 26

SEJARAH, MASYARAKAT DAN EKONOMI BRUNEI

danipada daerah berkenaan yang digunakan oleh pembesar-pembesar atau wakil

diawasi oleh pernbesar-pembesar Bnunei khususnya Sultan, yang juga dilantik

64 D. E. Brown, op. cit.. him. 80. 65 Ibid., him. 80.

SEJARAH BRUNEI MENJELANG KEMERDEKAAN

Danipada perbincangan di atas jelaslah kepada kita bahawa bidang kuasa