Za’ba: Pendeta yang Retorik

1.0 PENGENALAN

Za’ba adalah seorang sarjana dan ahli fikir Melayu. Za’ba ketika hidupnya menulis berkenaan

dengan berbagai-bagai tajuk iaitu bahasa, kesusasteraan dan kebudayaan Melayu, agama,

serta etika dan ekonomi orang Melayu. Namun demikian, perhatian dan minat beliau lebih

besar dalam bidang bahasa lantas mendorong kesungguhan beliau dalam perjuangan

memartabatkan bahasa Melayu, iaitu memperluas dan mengekalkan darjat bahasa Melayu di

mata masyarakat yang diperkukuhkan oleh kesedaran serta keyakinan mendalam.

Za’ba dikenali, disanjung dan dikenang sebagai pejuang bangsa, ilmuan pendidikan

dan bahasa, tokoh agama dan politik. Za’ba merupakan tokoh intelektual ulung Melayu dalam

pembinaan kemajuan pemikiran bangsa dan pembangunan dan pencetus kesedaran politik

Negara. Beliau diiktiraf sebagai pengasas paling dinamik dalam perkembangan Pengajian dan

Persuratan Melayu dan peningkatan keintelektualan Melayu. Beliau juga mempunyai

kesedaran betapa pentingnya strategi penyelesaian masalah kepada perkembangan ekonomi,

sosial dan budaya bangsa.

Dato’ Seri Utama Dr. Rais Yatim (2004) mengemukakan pandangan yang berikut:

Orang Melayu khususnya terhutang budi kepada Za’ba. Pendeta Za’ba ialah seorang tokoh

Pendidikan, Bahasa, Persuratan, Sasterawan, Budayawan, dan Nasionalis. Di seluruh

Malaysia dan Alam Melayu, beliau tersohor sebagai Bapa Bahasa Melayu Moden dan

penulis yang sangat disegani. Himpunan ratusan karyanya, dari Pelita Bahasa Melayu

hinggalah ke rencana-rencana dalam pelbagai penerbitan mengenai sejarah, kesusasteraan,

kebudayaan, sosial dan politik, telah dan terus meniupkan semangat juang bangsa.

1
Za’ba: Pendeta yang Retorik

2.0 LATAR BELAKANG

Za’ba atau nama penuhnya Tan Sri Dr. Zainal Abidin Bin Ahmad dilahirkan pada 16

September 1895 di Kampung Kerdas, Jempol, Batu Kikir, Negeri Sembilan Darul Khusus.

Mendapat pendidikan di Sek. Melayu Linggi dalam tahun 1907. Kemudian ke St. Paul

Institution, Seremban sehingga lulus Senior Cambridge.

Beliau pernah bekerja sebagai Guru Bahasa Melayu di English College, Johor Bahru,

sebagai penterjemah pengarang Berita Radio, penulis Setiausaha Agung UMNO, pensyarah

Bahasa Melayu di Universiti London dan terakhir sekali sebagai Ketua Jabatan Pengajian

Melayu, Universiti Malaya, Singapura.

Di antara karya yang telah dihasilkan oleh beliau ialah Pelita Bahasa Melayu, Ilmu

Mengarang Melayu dan Daftar Ejaan Melayu Jawi/Rumi yang menjadi rujukan dalam

penggunaan tatabahasa Bahasa Melayu. Di antara rencana beliau yang terkenal ialah Modern

Developments of Malay Literature dan Malay Journalism in Malaya.

Di samping buku bahasa Melayu, beliau turut bergiat menterjemahkan buku-buku

asing ke Bahasa Melayu untuk mengisi kekosongan buku-buku pengetahuan dalam Bahasa

Melayu. Di antara nama pena yang digunakan oleh beliau ialah Anak Melayu Jati, Patriot;

yang bermaksud, orang yang kasihkan bangsa dan tanah airnya, Za’ba, Z Penjelmaan, Z

Penjelmaan c/o Patriot, Melayu yang beragama Islam, Z dan Melayu, Yang Hina Patriot.

Jasa-jasa beliau sangat besar dan telah dikurniakan beberapa anugerah seperti Doktor

Persuratan dari Universiti Malaya dan Universiti Kebangsaan Malaysia. Pada tahun 1962,

beliau telah dianugerahkan pingat PMN yang membawa gelaran Tan Sri oleh Yang Di

Pertuan Agong. Gelaran Pendeta dikurniakan ketika berlangsungnya Kongres Bahasa Melayu

dan Persuratan Melayu Ketiga di Johor Bahru tahun 1956.

Za’ba telah kembali ke rahmatullah pada 23 Oktober 1973.

2
Za’ba: Pendeta yang Retorik

3.0 DEFINISI BAHASA

Menurut Kamus Dewan Edisi Empat, bahasa bermaksud sistem lambang bunyi suara yang

dipakai sebagai alat perhubungan dalam lingkungan satu kelompok manusia, antara seorang

individu dengan individu yang lain.

4.0 DEFINISI LINGUISTIK

Menurut Kamus Dewan Edisi Empat, linguistik pula diertikan sebagai kajian saintifik

tentang bahasa; berkaitan dengan bahasa.

5.0 SUMBANGAN

5.1 SISTEM EJAAN MELAYU

Minat beliau terhadap penulisan bermula dalam tahun 1918 lagi semasa menjadi guru Bahasa

Melayu merangkap penterjemah di Maktab Melayu Kuala Kangsar, beliau telah mula

mengumpul senarai perkataan Melayu dalam tulisan Jawi. Dalam tahun 1924 pula, beliau

telah menjemput sebilangan orang Melayu dari kalangan pegawai kerajaan yang

berpendidikan Inggeris datang ke Kuala Lumpur untuk membantu menubuhkan sebuah "Pan-

Malayan Malay Literary Society" yang matlamat utamanya ialah untuk menyatukan pelbagai

kelainan sistem ejaan Melayu, di samping memajukan perkembangan kesusasteraan Melayu

Moden.

Nama Pendeta Za’ba juga terukir sebagai pencipta Sistem Ejaan Baru Bahasa Melayu

yang disebut sebagai Sistem Ejaan Za’ba. Beliau menggubal sistem ejaan dalam tahun 1933

dan menggantikan sistem ejaan oleh R.J. Wilkinson yang telah digunakan dalam tahun 1914.

Oleh sebab Sistem Ejaan Za’ba digunakan di sekolah-sekolah sejak tarikh penggubalannya

sehinggalah tahun 1972 dengan dilaksanakan Sistem Ejaan Baharu, maka sistem berkenaan

juga dikenali sebagai Sistem Ejaan Sekolah.

3
Za’ba: Pendeta yang Retorik

Walau bagaimanapun, Za’ba menaruh harapan untuk kemudian kelak menjadikannya

sebuah kamus dengan tiap-tiap perkataan itu diberi tidak sahaja makna tetapi juga contoh ayat

memakainya dan simpulan-simpulan bahasa yang terbit daripadanya, "sebagai membanyak

dan menambah elokkan kamus-kamus kita yang sedia ada". Oleh kerana itulah, beliau digelar

“Bapa Bahasa Melayu Moden” selepas Munsyi Abdullah.

Za’ba turut berusaha memperkembang dan meningkatkan penggunaan Bahasa Melayu

dan turut terlibat sebagai anggota Lembaga Menggubal Perkataan Melayu bersama-sama

Ibrahim Mahmud, Dato’ Haji Muhammad Said, Abdul Rahim Kajai dan Osman Kalam.

5.2 DAFTAR EJAAN JAWI

Za’ba telah memperkenalkan kaedah ejaan Jawi dalam tahun 1929 dan menerbitkan pula

Rahsia Ejaan Jawi dan dalam tahun 1931, sebahagian daripada buku yang dinamakan Rahsia

Ejaan Jawi itu telah dicetak. Ertinya, pada tahun 1918 beliau memulakan projek pensenaraian

kata-kata dalam tulisan Jawi; pada tahun 1924 beliau mengambil inisiatif menubuhkan sebuah

persatuan yang salah satu matlamatnya ialah untuk menyeragamkan ejaan Jawi; pada tahun

1931 beliau merumuskan undang-undang ejaan Jawi dalam sebuah buku Rahsia Ejaan Jawi;

dan pada tahun 1938 beliau menyiapkan Daftar Ejaan Melayu (Jawi-Rumi).

Menurut Za'ba, undang-undang ejaan Jawi yang diberinya dalam buku Daftar Ejaan

Melayu itu "hanyalah ringkasan atau pati daripada apa-apa yang telah dipanjang-lebarkan

di sana sahaja”. Kemuncak yang diimpikannya ialah sebuah kamus lengkap bahasa Melayu

dalam tulisan Jawi. Dalam tahun 1933 hingga 1935, beliau mengubah rancangan asalnya

dengan mengemukakan hanya sebuah daftar ejaan, dan bukannya kamus, yang susunannya

ialah menurut susunan abjad Jawi, dan pada setiap perkataan dalam ejaan Jawi itu diberi pula

persamaan ejaan Ruminya.

4
Za’ba: Pendeta yang Retorik

5.3 BAHASA DAN FIKIRAN

Za’ba jelas berpendirian bahawa bahasa adalah “alat mengeluarkan fikiran”. Perkaitan di

antara kedua-duanya itu sangat erat, dalam erti kata bahasa yang digunakan itu hendaklah

dengan tepat menggambarkan fikiran. Za’ba mengatur pedoman penggunaan bahasa,

khususnya dalam karang-mengarang. Katanya :

Bahasa itu alat mengeluarkan fikiran supaya dapat diketahui orang dengan

mendengar atau membacanya. Maka jika bahasa yang dipakai itu tidak menepati

betul-betul seperti maksud yang di dalam hati, tentulah orang tersalah faham atau

tiada dapat oleh mereka tujuan yang dikehendakkan itu.

(Bab Permulaan, Ceraian 4)

Za’ba mengajar bukan setakat bahasa sahaja, tetapi menanamkan semangat dan

kedudukan Bahasa Melayu itu sendiri. Za’ba juga pernah mengkaji penggunaan bahasa dalam

akhbar pada tahun 1900-1941. Bahasa sekitar tahun ini menggunakan bahasa mudah, bahasa

pengarang dan tersendiri. Ada juga yang cenderung menggunakan perkataan lama dan

ungkapan pinjaman dari Bahasa Arab.

5.4 NAHU DAN TATABAHASA

Za’ba dengan jelas membezakan pengetahuan nahu dengan kemahiran bahasa. Pandai

menggunakan bahasa tidak semestinya pandai menjelaskan hal-hal yang berhubung dengan

nahu. Untuk belajar bahasa, orang tidak perlu terlebih dahulu belajar tentang selok belok

nahu. Za’ba melihat penggunaan bahasa sebagai satu kemahiran, dan kemahiran memerlukan

latihan. Kemahiran dalam penggunaan bahasa setiap hari itu dilanjutkan kepada kemahiran

mengarang. Fikiran Za’ba tentang kemahiran bahasa seperti itu tidaklah bermakna beliau

tidak menitikberatkan nahu. Beliau melihat peranan nahu pada dua peringkat pembelajaran,

iaitu pada peringkat bahasa pertama dan pada peringkat bahasa kedua.
5
Za’ba: Pendeta yang Retorik

Pada peringkat bahasa pertama, nahu berguna untuk mengukuhkan pengetahuan

pengguna bahasa tentang susunan ayat dan fungsi-fungsi perkataan, dan dengan itu nahu

boleh menjadi pedoman dalam penyelidikan mereka. Oleh itu, sumbangan sebuah rumusan

besar nahu Melayu (Pelita Bahasa Melayu (1941) dalam tiga jilid) telah membawa perubahan

yang besar kepada dunia linguistik Melayu. Menurut Za’ba di dalam bukunya Ilmu

Mengarang Melayu Edisi Ejaan Rumi Baharu, dengan adanya ilmu nahu, pengguna bahasa

boleh mendalami lagi hal ehwal bahasa mereka. Pada peringkat belajar bahasa asing, nahu

perlu diutamakan supaya jangan terikut kaedah nahu bahasa sendiri.

Sebenarnya, aspek tatabahasa yang dikemukakan oleh Za’ba dalam Pelita Bahasa

Melayu sebanyak 3 jilid itu dari segi rangka asasnya sudah lengkap dan menyeluruh sesuai

dengan saranannya agar orang selepasnya menokok-tambah mana-mana yang tidak lengkap.

Analisis Za’ba tentang tatabahasa dapat dibahagi kepada dua komponen utama, iaitu

morfologi dan sintaksis, walaupun beliau tidak menggunakan istilah tersebut. Selaras dengan

pengaruh tatabahasa tradisional yang ketika itu mendominasi disiplin linguistik, analisis

Za’ba ternyata banyak yang terikat oleh pendekatan tersebut. Oleh sebab itu, istilah-istilah

tatabahasa yang digunakannya dan cara beliau menjelaskan sesuatu konsep tatabahasa

seluruhnya berdasar pada makna, iaitu ciri utama linguistik tradisional.

6
Za’ba: Pendeta yang Retorik

5.5 KARANGAN SEBAGAI SISTEM WACANA

Za’ba melihat karangan sebagai satu wacana yakni wacana bertulis yang berbeza dengan

wacana lisan.

Karya-karya Za’ba dikatakan penting kerana telah meletakkan asas pengetahuan Bahasa

Melayu dari berbagai-bagai segi. Berikut merupakan antara karangan-karangan Za’ba :-

i) Pelita Bahasa Melayu II (Rumi)

Memberi latihan mengarang bagi darjah rendah.

ii) Pelita Bahasa Melayu III (Rumi)

Bicara mengarang bagi darjah tinggi.

iii) Ilmu mengarang Melayu (Jawi)

Bicara mengarang bagi penuntut-penuntut di kolej.

iv) Daftar Ejaan Melayu (Jawi-Rumi)

Daftar perkataan-perkataan Melayu dengan ejaan jawi dan rumi serta undang-

undang ejaannya.

v) Kata-kata yang Tidak Tetap dalam Tulisan Melayu Rumi dan Kitab Rahsia Ejaan

Jawi (1930)

vi) Kaedah Karangan Bahasa Melayu terangkum dalam Kitab Pelita Mengarang

(1931)

vii) Bahasa Melayu dan Bahasa Indonesia (1958)

viii) Bahasa Melayu Kelebihan dan Kekurangan (1954)

ix) Bahasa Melayu dengan Tulisannya (1958)

7
Za’ba: Pendeta yang Retorik

6.0 PENUTUP

Amat banyak dan amat besar perjuangan serta sumbangannya kepada bangsa dan negara kita

ini. Pendeta Za’ba serta semua karyanya adalah sebenar-benarnya Warisan Bangsa yang amat

berharga khususnya di dalam bidang bahasa dan kesusasteraan yang harus dikenang oleh

generasi masa kini dan juga yang akan datang.

Dalam perspektif sejarah penulisan tatabahasa Bahasa Melayu, Za’ba lah satu-satunya

ahli bahasa tempatan yang menghasilkan tatabahasa Bahasa Melayu dalam bahasanya sendiri.

Jika dipertalikan dengan cita-cita Abdullah Abdul Kadir Munshi yang ingin menghasilkan

karya tatabahasa Bahasa Melayu sejak akhir abad kesembilan belas tetapi tidak kesampaian,

Za’ba lah yang menyempurnakan cita-cita tersebut. Demikian juga jika dikaitkan percubaan

Raja Ali Haji menulis tatabahasa Bahasa Melayu mengikut acuan tatabahasa Bahasa Arab

termasuk istilah-istilah yang digunakan, Za’ba lah juga yang menyempurnakan dengan cara

tersendiri sebagaimana bukti nyata kitab Pelita Bahasa Melayu sebanyak tiga penggal itu.

(Ismail Salleh, 2001)

Selaras dengan semangat yang ditunjukkan oleh Za'ba dalam dunia linguistik Melayu,

maka semua pihak yang mendokong kepentingan Bahasa Melayu perlulah memadu tenaga

untuk tidak menggugat kedaulatan Bahasa Melayu dengan kepentingan kecil-kecilan yang

tidak dapat dipertahankan secara rasional kerana sikap kitalah yang menjadi punca kita

menolak Bahasa Melayu sebagai bahasa ilmu. Jika, dari segi rasionalnya, sistem yang

disempurnakan itu masih belum sempurna, maka aspek-aspek yang belum sempurna itu

hendaklah dikenalpasti dan penyelesaian ke atasnya dicari secara rasional pula dan bukannya

ditolak begitu sahaja dengan tidak dicari jalan bersama-sama untuk memperbaiki lagi apa

yang telah dicuba-sempurnakan.

8
Za’ba: Pendeta yang Retorik

7.0 KESIMPULAN

Usaha dan sumbangan Za’ba mesti dikaji kerana semuanya itu dapat menyemai bibit-bibit

semangat cintakan negara dan bangsa Melayu untuk bebas dari kongkongan pemerintah

tradisional dan kolonial British khusus kepada generasi muda hari ini yang jauh dan buta

daripada perjuangannya itu kerana perjuangan beliau sentiasa ditunjangi oleh ketabahan,

kecekalan dan keyakinan. Walaupun Za’ba berpendidikan Inggeris tetapi beliau tetap

berjuang gigih untuk memartabatkan Bahasa Melayu, sama seperti pejuang bahasa pada hari

ini. Usaha Universiti Pendidikan Sultan Idris mewujudkan Kursi Za’ba dalam rangka

mengimarahkan dunia kesarjanaan dalam bidang pengajian Melayu merupakan usaha yang

terpuji, bukan sahaja sebagai mengenang jasa bakti beliau sebagai antara tokoh yang menjadi

tonggak Sultan Idris Training College yang merupakan institusi awal universiti tersebut,

malah sebagai penghargaan yang hak baginya sebagai perintis bahasa Melayu baharu.

Demikian juga usaha kerajaan Negeri Sembilan mewujudkan Teratak Za’ba yang

bersifat muzium tokoh seakan-akan Muzium Hemingway di England; dan tertubuhnya

Yayasan Pendeta Za’ba pada 7 November 1986 oleh Badan Kebajikan Anak-Anak Melayu

Negeri Sembilan di Wilayah Persekutuan Kuala Lumpur itu akan dapat mengabadikan

sumbangan Za’ba dalam melanjutkan tradisi keilmuan di rantau berbahasa Melayu ini. Bagi

Za’ba, bahasa adalah mencerminkan keunggulan budaya kita dan jati diri bak kata pepatah,

“Hilang bahasa lenyaplah bangsa”.

9
Za’ba: Pendeta yang Retorik

8.0 BIBLIOGRAFI

Asmah Haji Omar. 2002. “Pengenalan” Ilmu Mengarang Melayu Edisi Ejaan Rumi Baharu.

Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

_______________. 2004. Buku Cenderamata Sempena Majlis Jamuan Makan Malam dan

Perasmian Seminar Kebangsaan Memartabatkan Warisan Pendeta Za’ba. Petaling Jaya:

Yayasan Pendeta Za’ba.

Awang Sariyan. 2004. Sumbangan Pemikiran Za’ba Dalam Pelanjutan Tradisi Linguistik

Melayu. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Azeman Ariffin. 1990. Mempelopori Persuratkhabaran Melayu Moden. Kuala Lumpur:

Utusan Malaysia.

Bakiah Haji Thani. 1985. Imbuhan Pasif BM: Masalah Penggunaan Dan Cara-Cara

Mengatasi . Serdang: Jabatan Bahasa, Fakulti Pengajian Pendidikan,UPM.

Dharmawijaya & Kamaruzaman Kadir. 2004. “Perjuangan Za’ba Memartabatkan Bahasa

Melayu”. Kertas Kerja Seminar Kebangsaan Memartabatkan Warisan Pendeta Za’ba (15-16

September 2004), Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur.

Ismail Salleh. 2001. Sejarah Bahasa: Tatabahasa Za’ba Dalam Perspektif Sejarah Penulisan

Tatabahasa Bahasa Melayu. Seremban: Lembaga Muzium Negeri Sembilan.

Kamus Dewan Edisi Empat.

Persatuan Penulis Negeri Sembilan. 1990. Biografi Penulis Negeri Sembilan Darul Khusus:

Edisi Pertama. Seremban: Perbadanan Perpustakaan Awam Negeri Sembilan.

10
Za’ba: Pendeta yang Retorik

Taib Osman & Wan Abu Bakar Wan Abas. 2004. “Penghayatan Karya Pendeta Za’ba: Ilmu

Mengarang Melayu”. Kertas Kerja Seminar Kebangsaan Memartabatkan Warisan Pendeta

Za’ba (15-16 September 2004), Dewan Bahasa dan Pustaka, Kuala Lumpur.

Zainal Abidin Ahmad. 1958. Pelita Bahasa Melayu Penggal I: Permulaan Nahu Melayu.

Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

Zainal Abidin Ahmad. 2000. Pelita Bahasa Melayu Penggal I-III: Edisi Baharu. Kuala

Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka.

11