PENGUKURAN ELEKTRIK BAGI KUANTITI

BUKAN ELEKTRIK
Pendahuluan
Tranduser

Pengelasan Tranduser

Pemilihan Tranduser

Pengukuran Suhu
1. Termocouple/termogandingan
2. Perintang meter suhu (RTD)
3. Termistor

Pengukuran anjakan/jarak/kedudukan
1. Kaedah resistif
2. Kaedah Kapasitif
3. Kaedah Induktif

Pendahuluan
Sistem inslrumentasi terdiri daripada beberapa komponen yang digabungkan
bersama bagi melakukan pengukuran dan merekodkan hasil pengukuran dalam
bentuk yang dikehcndaki dan difahami.

Secara anmya ia boleh dibahagikan kepada tiga komponen utama iaitu perati
input, peranti pemprosessan isyarat dan peranti output, Iihat Rajah 2.0.

Peranti input menerima kuantiti yang diukur biasanya dalam bentuk kuantiti
bukan elektrik (seperti suhu, tekanan, keamatan, anjakan dll) dan seterusnya
menukarkan kepada bentuk isyarat elektrlk yang setara (arus atau voltan).
Peranti ini dikenali scbagai transduser.

Isyarat output dan transduser setcrusnya akan dihantar kepada pengubahsuai

isyarat/penukar isyarat.

Di sini isyarat akan digandakan, dituras atau diubahsuai/ditukar kepada bentuk

yang bersesuatan atau boleh diterima oleh peranti output

Peranti output mungkin scbuah meter, osiloskop atau perakam carta/plotter yang
memaparkan nilai kuantiti input/kuantiti fizikal bukan elektrik yang scdang diukur.

Transduser

Bahagian input sistem instrumentasi iaitu transduser dan scsetcngah

pengguna menyebut sebagai sensor.

sensor: Menerangkan suatu elemen pengesan. Ia mampu mengesan

kehadiran suatu parameter fizikal agar dapat diukur. Contobnya
thermistor.

transduser: Ia adalah suatu unit lengkap yang boleh menukarkan

parameter fizikal kepada parameter elektrik. Pada Iazinmya unit ini
lengkap dengan elcmen pengesan serta komponen elektronik atau
elektrik. Sebagai contoh apablla thermistor dilcngkapkan dengan litar yang
scsuai supaya Ia dapat berftingsi menukarkan perameter dan kategori
haba ke parameter kategori elektrik.

Pengelasan transduser

Transduser boleh dikelaskan bergantung kepada pcnggunaannya, kaedah

pcnukaran tenaga, bentuk isyarat outputnya dan sebagamya. Kesemua
pengelasan ini, biasanya akan bertindih. Transduser juga boleh dikelaskan
kepada:

Jenis terjana sendiri (self-generadng) iaitu Ia boleh menjanakan output

dalam bentuk voltan atau ama dcngan sendirinya apabila parameter fizikal
yang tertentu dikesan.

Jenis ini tidak memerlukan bekalan kuasa luaran. Contoh: thermocouple,

solar-cell dll.

Jenis modulator atau dikenali passive transduser kerana Ia hanya akan

mengeluarkan output voltan atau arus apabila bekalan kuasa dibcrikan.
Contoh thermistor, LDR + jejambat, tolok tcrikan (strain gage) dll

Jenis modifier: masukan dan kcluaran adalah dari jenis tenaga yang
sama.

Pemilihan transduser
Dalam sistem pengukuran transduser adalah elemen input yang mcmpunyai
fungsi yang penting bagi menukarkan kuantiii fizikal yang diukur kepada isyarat
elektrik yang ketara. Oleh itu pemillhan transduser yang bcrscsuaian adalah
langkah yang pcrtama dan terpenting bagi mendapatkan keputusan yang tepat
dan jitu. Bagi pemilhian tranduser beberapa perkara/spesilikasi berikut harus
dipertimbangkan iaitu:

1. Kejituan transduser mcmenuhi kcperluan.

2. Kepekaan: mcnerangkan keupayaan suatu alat.

3. Julat: Julat pcngukuran/parameter yang hendak dilakukan

mestilah berada dalam julat atau kcupayaan transduser itu sendiri.
 4. Sambutan (responsibility (r)). Menerangkan nisbah kcluaran
yang disebabkan oleh masukan iaitu (r = isyarat
ke1uaran/tnasukan)~ Ohm/0C, Volt/meter

5. Kestabilan.

6. Kelinearan.

7. Ciri mekanikal / ketahanan tcrhadap suhu, tckanan atau

sekitarannya.

8. Kebolehulangan / histerisis dll.

Pengukuran suhu

Thermocouple/termogandingan
Thermocouple dibina dan dua dawai dan bahan logam berbeza yang dicantum
bersanm dengan di satu hujung sebagai simpangan pcngcsan (simpangan
panas) dan di hujung satu lagi scbagai simpangan rujukan (simpangan sejuk/ais
tetap disepanjang pengukuran), libat Rajah.

Jika perbezaan suhu wujud diantara dua simpangan terscbut, arus elektrik akan
mengalir di dalam litar dan d.g.e (daya gerak elekrik (emf)) yang terhasil boleh
dibaca melalui meter.

Bacaan meter adalah hampir berkadaran dengan pcrbczaan suhu antara dua
simpangan terscbut.

Kesan thermoelectric ini, disebabkan oleh kcupayaan pada simpangan, dikenali

sebagai Kesan Seeback.
Untuk mendapatkan ketepatan yang tinggi, satu dan hujimg logam mestilah
berada pada suhu yang malar dan biasanya 00C iaitu dengan mcmasukkan
hujung logam kedalam ais.

Tetapi cara ini kurang sesuai Kaedah yang digunakan iaiah dengan
menggunakan pampasan litar untuk menganggap suhu rujukan ialah 00C.
Pembetulan ini dlkenali sebagai ‘law of intermediate temperatures’

Et = Eti + Ei
dimana. Et:d.g.e pada suhuT dengan rujukan O0C

d.g.e pada suhu T dcngan rujukan I

d.g.e pada suhu I dengan rujukan OQC

Bahan-bahan yang biasa digunakan ialah platinum/platinum-rhodium,

copper/constantan, chromel/alumel.

Keleblhan termogandingan ialah julat suhunya -1840C hingga 12600C (chromel

alumel) dan hingga 20000C untuk tungsten.

Keburukannya ialah kadar keluarannya yang kecil 1Om V/0C atau 80m V/0C,
memerlukan amplifier, sukar untuk mengcsan kadar perubahan suhu yang
sedikit.

Perintang meter suhu (RTD)

Pengesan suhu jenis rintangan atau resistance thermometer dibina dan elemen
sensitif yang tulin seperti dawai platinum, kuprum atau nickel yang mana ía
mempunyai niIai-nlai nntangan tcrtentu pada setiap suhu diantara julat tertcntu.

Hampir kesemua bahan konduktor logam mempunyai ciri yang sama iaitu
rintangannya bertambah dengan pertambahan suhu.

Tetapi ada juga bahan seperti karbon dan germanium, rintangannya berkurang
dengan pcrtambahan suhu.

Beberapa jenis bahan resistance thermometer bcsertajulat pengukuran

disertakan di bawah:.

Bahan Julat suhu

• Platinum -2630C +5450C Julat maksimum boleh dinaikksn sehinga

16490C tetapi ada masalah ketidaklinearan, mudah didapati.

• Kuprum -1400C—+1250C lebih murah

• Nikel +1900C—+3 I 60C Pekali suhu rintangan yang tinggi

berbanding kuprum tetapi sukar dipcrolchi

Persamaan perubahan nintangan bahan RTD adalah:

Rt=Rto(l +(a T+b P+d P)

a ,b dan d : pekali rintangan suhu bahan

a : 0.004 PC untuk platinum

b dan d terlalu kecil

Kebanyakan logam menunjukkan kadar kenaikan rintangan yang linear terhadap

suhu. Kadar kenaikan platinum adalah kurang cepat bcrbanding nikel, iron alau
cobalt Platinum biasanya digunakan sebagai perintang meter suhu kerana
senang didapati, stabil disebarang persekitaran biasa, kehubungan ukuran
rintangan dan suhu adalah mudah dan keadaan ketepatan yang tinggi.
• Kebaikan RTD ialah julat suhu yang besar antara 2000C hingga 9000C,
stabil dan mempunyai kadar kelinearan yang tinggi.

• Keburukannya ía mempunyai saiz yang besar, perlu alatan tambahan

seperti bekalan kuasa dan tetimbang, kadar sambutan yang rendah 0.4W
/C (platinum) dan 0.7W /0C (nikel)

Thermistor
Thermistors atau thermal resistors adalah peranti semikonduktor yang bertindak
sepcrti peiintang dan biasanya pekali suhu rintangannya adalah negatif.
Thermistor terdiri dari campuran oksida logam seperti manganese, nikel, cobalt;
copper, iron dan uranium.
Julat rintangannya antara O.5W hingga 75MW dan boleh didapati dalam
berbagai bentuk dan saiz. Rintangan thermistor pada suhu bilik berkurang
sebanyak 6% bagi setiap pertambahan suhu 10C.
• Kepekaannya yang tinggi terhadap perubahan suhu membuatkannya
amat sesuai digunakan untuk mendapatkan ketepatan pengukuran.
Ia digunakan dengan meluas tcrutamanya pada suhu rendah iaitu bagi
julat suhu antara -1000C hingga 3000C.

• Keburukannya ialah kadar perubahan rintangan bahan terbadap suhu

adalah tidak linear

Pengukuran anjakan/jarak/kedudUkan.
Terdapat beberapa kaedah pengukuran anjakan/jarak/kedudukan boleh
dilakukan iaitu mclalui kaedah resistif, kapasitif dan induktif

Kaedah resistif
Kaedah ini melibatkan penggunaan bahan permtang scbagai alat yang mcngukur
sebarang perubahan anjakan/kedudukan. Dalam proses pengukuran, perubahan
anjakan akan mengakibatkan perubahan rintangan alat pengesan. Seterusnya
mcngakibatkan perubahan output voltan sistem.

Contohnya sebuah potentiometer/meterupaya. Ianya mengandungi unsur

perintang dan alat sentuhan yang bolch bergerak. Rajah 2.3 menunjukkan
penggunaan meterupaya: Vs adalah bekalan kuasa meterupaya, Vo adalah
voltan keluaran diukur diantara titlk yang menyentuh unsur perintang C.

Pembolehubah fizikal yang hendak diukur disambung pada alat sentuhan

bergerak pada meterupaya, dengan itu pergerakan pada pembolehubah
fizikal menyebabkan pergerakan yang bersamaan dengan nilai penntang
pada unsur penntang pada meterupaya dan keluaran dalam bentuk voltan
boleh diperolehi.
• Hasil dan hubungan perubahan rintangan dan output voltan,
anjakan atau perubahan jarak yang sedang berlaku boleh
ditentukan.

• Masalah penggunaan meterupaya ialah geseran/sentuhan antara

unsur perintang dan sentuhan gelangsar, mudah berkarat,
ketcpatan bergantung pada perubahan rintangan yang dapat
 dikesan bagi setiap sentuhan. Walaubagaimana pun alat ini adalah
linear.

Kaedah kapasitif
Kaedah kapasitif menggunakan prinsip kapasitan/kemuatan sebuah kapasitor
dimana perubahan anjakan/jarak

2 plat logam selari akan mengakibatkan pcrubahan kepada kapastans dan

setcrusnya perubahan kepada voltan

output sistem.

Rumus kemuatan

C= kA\d e A: luas untuk setiap plat yang selari

d: jarak antara plat

k pemalar dielektrik bahan antara plat

e :9.85pF\m

Terdapat beberapa jenis bentuk transduser jenis kapasitif iaitu:

i. Plat kapasitor terdiri dari dua logam silinder

sepusat. Ukuran anjakan melibatkan silindcr yang
berada di sebeiah dalam digcrak-gerakkan yang mana
akan mengubah nilai kcmuatan yang terhasil.
ii. Mengandungi dua plat 1ogam selari, dimana salah
satu plat logam berkedudukan tetap dan yang satu lagi
bebas bcrgerak. Ukuran anjakan melibatkan plat yang
 bergerak kerana gerakannya akan menyebabkan
perubahan kemuatan.
iii. ini terdiri dari dua plat logam yang selari dan terdapat
bahan dielektrik pejal diantaranya.
ukuran anjakan diukur dcngan menggerakkan bahan dielektrik
tersebut dimana kemuatan turut berubah.

• Kelebihan kaedah kapasitif: sambutan frekuensi yang baik,

boleh mcngukur dalam kcadaan statik dan dinaniik. Tetapi
kelemahannya ia sensitif terhadap pcrubahan suhu.

• Kegunaan: sebagai frekuensi modulator dalam RF osilator, dalam

kapasitan mikrofon, transduser kaedah mi digunakan bersama
dengan litar tetimbang a.u.

Kaedah induktur
Transduser jenis induktur boleh didapati dalam bentuk jenis terjana sendiri
atau jenis pasif’. Bagi jcnis terjana sendiii mcnggunakan prisip asas penjana
elcktrik, iaitu hubungan gerakan relatif antara bahan konduktor dalam medan
magnet, voltan\arus akan terhasil dalam bahaa konduktor.
Contolnya tachometer dengan magnet kekal sebagai alat penjana isyarat
elektrik a.t/a.u. Ia menukarkan secara terus laju/kelajuan kepada isyarat elektrik
 E=Blv
E: emf volts

B Kekuatan mcdan,
Weber/m2 atau Tesla

1: panjang konduktor. m

v: kclajuan konduktor, rn/s

LVDT (Pengubah kebezaan)

Berkeupayaan untuk mengesan perubahan anjakan pada unit nanometer. LVDT

terdiri dari satu belitan utama dan 2 belitan sekunder yang disambung secara
siri. Seperti ditunjukkan dalam rajah

Pninsip operasian LVDT:

• Apabila teras besi digelangsar diantara tiub, menyebabkan perubahan pada
gandingan magnet antara belitan utama dan sekunder

• Apabila teras besi ditengah-tengah voltan teraruh pada kedua gelung

sekunder adaiah sama
• Apabila tcras besi digerak pada satu arab, voltan yang teraruh akan berubah
dimana pada arah yang digerakkan voltan aruhannya akan lebih tinggi
berbanding dengan aruhan pada gelung yang ditinggalkan.

• Kekutuban Vi dan Vz adaiah benlawanan antara satu santa lain

• Apablla teras besi ditengah4engah [V1] = [V2]

• Apabila teras besi kearahS1, [V1] > [V2] kekutuban Vo\p sama dengan V1

• Apablla teras besi kearah S2, [V1] < [V2] kekutuban Vo\p santa dcngan V2

Kesimpulan:

o Keluaran voltan terbalik apabila teras besi melepasi tengah gelung

.Lagi jauh teras besi dari

kedudukan tengah, perbezaan nilai V1 dan V2 menjadi lebilt besar,

dcngan itu Vo akan menjadi

lebih besar

o Amplitud V0 adalah fungsi kepada jarak teras bcsi bergerak dan

kekutuban mcnunjukkan arah

mana Ia bergerak.

Kebaikan LVDT
- Keluaran voltan yang bcsar pada perubahan anjakan yang kecil

- Kepckaan yang tinggi, boleh mengukur dibawah 0.001"

- Julat ukuran yang besar ± 0.05" - ±25"

- Boleh digunakan pada suhu rendah.